METHODIEKENMAP BIJ DE VIDEO STRAFFE KOFFIE met het verhaal van eerlijke handel 3 methodieken om jongeren of volwassenen te laten kennismaken STRAFFE KOFFIE
INHOUD 2 S T R A F F E K O F F I E m e t h o d i e k e n m a p INLEIDING 4 Straffe koffi e. Een straffe video over koffi e en eerlijke handel OPWARMER 6 De ultieme test. Ben ik een bewuste koffi edrinker? METHODIEK 1 8 Van boon tot kop. Het basisverhaal van eerlijke handel METHODIEK 2 15 Van koffi e tot pampers. Het politieke werk van eerlijke handel in het Noorden METHODIEK 3 22 Beste vrienden. De producentenpartners van eerlijke handel in het Zuiden EXTRA 24 De tien meest gestelde vragen over Oxfam-Wereldwinkels en eerlijke handel BIJL AGEN 1. 8 foto s over de koffi eketen 2. 4 koffi emerken / 10 logo s 3. 1 campagneaffi che 4. 6 fi ches voor een rollenspel 5. Brief van John Kanjagaile 6. Kaart van Tanzania COLOFON Concept & methodieken: Peter Cristiaensen Eindredactie: Ben Schokkaert Lay-out: Pier Druk: Druk in de Weer Een uitgave van Oxfam-Wereldwinkels vzw, november 2003 Aankoopprijs 1,25. Verkoopprijs 1,50 Bestelnummer 923
3 VOORWOORD De drie methodieken in deze map zijn gemaakt om te gebruiken na het bekijken van de video Straffe Koffi e, een voorstellingsvideo over eerlijke handel en Oxfam-Wereldwinkels. De methodieken zijn bedoeld voor een publiek vanaf 15 jaar dat weinig of niets afweet van eerlijke handel of Oxfam-Wereldwinkels. Elke methodiek bestaat uit verschillende stappen en behandelt één aspect van eerlijke handel en de werking van Oxfam-Wereldwinkels. De methodieken kunnen naar eigen keuze gecombineerd worden. De doelgroepen van deze methodiekenmap zijn zowel wereldwinkeliers die Oxfam-Wereldwinkels ergens gaan voorstellen als leerkrachten tweede en derde graad secundair onderwijs die een les aan eerlijke handel willen besteden - kortom: elke potentiële begeleider van een groep jongeren of volwassenen. BRON De voornaamste bron voor de informatie in deze handleiding is het rapport Mugged. Poverty in your coffee cup van Oxfam-Internationaal (Oxford, 2002). Meer info over dit rapport: www.maketradefair.com We maakten ook gebruik van het Fair Trade Jaarboek, Eerlijke handel: een uitdaging voor een betere wereld 2001-2003 (EFTA, 2001), verkrijgbaar in de meeste Oxfam-Wereldwinkels.
INLEIDING 4 S T R A F F E K O F F I E m e t h o d i e k e n m a p STRAFFE KOFFIE. EEN STRAFFE VIDEO OVER KOFFIE EN EERLIJKE HANDEL In de video Straffe koffie (duur: 9 ) doet John Kanjagaile uit Tanzania zijn verhaal. Nathalie zit in een gezellig café koffi e te drinken. Plots hoort ze een stem: Er is een probleem met je koffi e. En met je suiker of je chocolaatje. John is exportdirecteur van een coöperatie van 50.000 koffi eboeren in Tanzania. Jaarlijks exporteren zij 500 containers koffi e naar Europa. Maar de prijs die ze er voor krijgen is peanuts. Gelukkig kunnen ze ook een deel van de oogst naar organisaties als Oxfam-Wereldwinkels exporteren: Voor onze boeren een wereld van verschil, zegt John. Nathalie gaat al surfend op onderzoek uit. Ze belandt in een wereldwinkel en in een grootwarenhuis, op zoek naar producten van eerlijke handel. Nathalie en John ontmoeten elkaar bij een actie van Oxfam-Wereldwinkels. Want bedrijven en politici moeten aangepord worden om iets te doen aan de lage koffi eprijzen. Straffe koffi e is een productie van Philippe Rohmer, Patrick Geeraerts en Oxfam-Wereldwinkels. Met John Kanjagaile (Tanzania) en Nathalie De Schepper. Muziek van Coldplay (met dank aan Coldplay en EMI). Geschikt voor kijkers vanaf 14 jaar. Beschikbaar op VHS en cd-rom. Aankoopprijs 8,00. Verkoopprijs 10,00. Bestelnummer 957
5 DE TEKST VAN DE VIDEO De uitleg van John Kanjagaile is de enige tekst in de video. We publiceren hem integraal. cafescene Hallo, mijn naam is John. Ik ben de exportdirecteur van een coöperatie in Tanzania. Onze 50.000 leden telen koffie, bananen, bonen en maïs. Voor hun inkomsten zijn ze afhankelijk van koffie. Jij daar! Er is een probleem met je koffie. En ook met je suiker en met je chocolaatje. De producenten worden onvoldoende betaald voor hun werk. De koffie is misschien lekker, maar de koffieboeren hebben het moeilijk. computerscene Miljoenen families in Afrika, Azië en Latijns Amerika zijn boeren. Ze zijn afhankelijk van de landbouw voor hun eigen voedsel en voor hun inkomen. Daarmee zouden ze hun kinderen naar school kunnen sturen en zelf kunnen rondkomen. Maar het werk op het veld levert zo goed als niets op. Op de internationale markt zijn er geen regels die ons kunnen helpen om de handel tussen Noord en Zuid in goede banen te leiden. Het is zoals bij de vissen: de groten peuzelen de kleintjes op. Wat we nodig hebben zijn regels, een evenwichtig beleid. Kijk wat er nu gebeurt, 60 dollar voor een zak koffie. Hoe kan iemand daarvan overleven? Er moet een oplossing komen. De situatie is verschrikkelijk. De koek moet eerlijk verdeeld worden. Een stuk voor de distributeur. Een stuk voor de exporteur. Een stuk voor de koffiebrander. En dan zou er nog een stuk voor de koffieboer moeten overblijven. Maar dat is nu niet zo... Natuurlijk geldt dit ook voor andere producten. Cacao, suiker, rijst en andere voedingsproducten uit het Zuiden. Tien jaar geleden leerden we eerlijke handel kennen.het verschil is groot. wereldwinkelscene De afgelopen tien jaar werkten we samen met organisaties van eerlijke handel, zoals Oxfam. Onze leden ervaren het verschil. Want eerlijke handel betaalt altijd een afgesproken minimumprijs. Vandaag bedraagt die 126 dollar voor een zak. Dat is bijna drie keer de wereldmarktprijs. Met deze som betalen ze ten minste onze productiekosten terug. Zo kunnen onze boeren hun huizen verbeteren, hun velden onderhouden, hun kinderen naar school sturen en ziektes als malaria behandelen. grootwarenhuisscene Het is belangrijk dat de markt voor eerlijke handel groeit. Dat is mogelijk. Er zijn genoeg mensen die we kunnen aanspreken. Het moet kunnen. Laat het ons proberen. actiescene Ik hou van deze campagne omdat het de beste manier is om mensen bewust te maken. Zonder die bewustmaking zouden mensen niet weten wat ze voor het Zuiden kunnen doen. Iedereen moet het horen. Doe zo voort. Het is heel belangrijk dat eerlijke handel op de agenda van politici en bedrijven belandt. Dat kan. Opdat iedereen eerlijk denkt en eerlijk handelt.voor de mensen en voor de wereld.
OPWARMER 6 DE ULTIEME TEST. BEN IK EEN BEWUSTE KOFFIEDRINKER? S T R A F F E K O F F I E m e t h o d i e k e n m a p Deze opwarmer kan je gebruiken bij elk van de drie methodieken en zelfs vóór het bekijken van de video. Je kan er een echte quiz van maken met een quizmaster, verschillende quizgroepjes, (15 ). Of je kan elke deelnemer een kopie van het quizblad geven en de vragen individueel laten invullen (5 ). De vragen Het quizblad (blz 7) kan je zelf kopiëren al naargelang het aantal quizgroepen of deelnemers. De antwoorden 1 a Dit is de legende. Alleszins ligt de bakermat van koffi e in de bossen van Zuid-Ethiopië, een streek met de naam Kaffa. 2 b 3 c 4 c Speculanten zijn grote fi nanciële groepen die de koffi e kopen en verkopen zonder ooit iets van plan te zijn met de koffi e zelf. De koffi e verhuist fysisch niet van plaats. 5 b 6 a 7 c 8 c Dat van die schep boter is waar. Maar die gaat in de thee en niet in de koffi e.
7 Ben ik een bewuste koffiedrinker? DE VRAGEN 1 G E S C H I E D E N I S Waar werd voor het eerst de werking van koffi e ontdekt? a Ethiopië: een geit knabbelde van wilde koffi estruiken en bleef zó wakker dat zijn baasje het ook probeerde b Mexico: tijdens rituelen mochten enkel Azteekse hogepriesters een aftreksel van de koffi estruik drinken c Griekenland: bij de oude Olympische Spelen (2.500 jaar geleden) werd cafeïne ontdekt als dopingproduct bij atleten uit Sparta 2 G E S C H I E D E N I S Uit welk jaar dateert het eerste pakje Douwe Egberts? a 1493 (met koffi e door Columbus uit Amerika meegebracht) b 1753 (met koffi e door de Hollanders uit hun kolonie Nederlands Indië meegebracht) c 1890 (met koffi e door de Belgische koning Leopold II uit Congo meegebracht) 3 A C T U A L I T E I T Het is crisis in de koffi esector. Waarom? a Omdat de concurrentie met andere drugs steeds sterker wordt b Omdat insecten steeds agressiever aan de koffi estruiken knabbelen c Omdat de prijzen op de koffi ebeurzen ingestort zijn wegens een overaanbod aan koffi e 4 N E D E R L A N D S Wat is papieren koffi e? a Economische term voor een aandeel in een koffi ebedrijf b Populaire term in Zuid-Europa voor cafeïnevrije koffi e c Koffi e die door speculanten wordt gekocht en verkocht en opnieuw gekocht en weer verkocht (en zo gemiddeld 11 keer) om winst te maken 5 N E D E R L A N D S Wat is koffi e van eerlijke handel? a Koffi e verhandeld door de Hollanders, want die staan als eerlijk bekend b Koffi e waarvoor de boeren een eerlijke prijs krijgen c Koffi e zonder extra chemische smaakstoffen 6 C U L I N A I R Belgen drinken gemiddeld 9 kg koffi e per jaar. Maar wie zijn de grootste koffi edrinkers? a Finnen. Om het warm te krijgen natuurlijk. b Italianen. In hun straffe espresso s zit immers veel meer koffi e. c Duitsers. Tijdens een kaffeeklatsch drinken ze liters. 7 C U L I N A I R Wat is diplomatenkoffi e? a Koffi e zoals de Russen hem drinken: zwart en met een schijfje citroen b Koffi e zoals de Japanners het doen: met een kopje thee erbij c Koffi e met advocaat en slagroom 8 V A R I A Eén van de volgende uitspraken is niet waar. Welke? a Aan het Franse hof in de 18 e eeuw werd koffi e opgediend in kopjes in de vorm van de borsten van Marie-Antoinette. b In Turkije volstond het voor een man om de echtscheiding aan te vragen als zijn vrouw weigerde hem koffi e te serveren. c In Tibet smeren ze boter niet op hun boterham maar zwieren ze een fl inke schep boter in hun koffi e.
METHODIEK 1 8 VAN BOON TOT KOP. HET BASISVERHAAL VAN EERLIJKE HANDEL. S T R A F F E K O F F I E m e t h o d i e k e n m a p Een methodiek in vier stappen stap 1 intro 5 stap 2 ketenanalyse 10 stap 3 en nu met cijfers 10 stap 4 eerlijke handel 10 STAP 1: INTRO Na het bekijken van de video willen we weten of iedereen enkele essentiële zaken begrepen heeft. Vraag of de volgende uitspraken juist of niet juist zijn. Geef bij elke uitspraak eventueel nog wat meer info. Snel en bondig (5 ). Je kan mensen individueel laten antwoorden, maar je kan ze ook per twee samenzetten en even laten overleggen. Opgelet! We geven bij elke stap behoorlijk uitgebreide achtergrondinformatie. Dat is het geval in de hele brochure. Het is evident dat je als begeleider selecteert naargelang de groep die voor je zit. 1. Koffie groeit enkel in de tropen. Juist of niet juist? Juist. Koffi e is een tropisch gewas dat enkel in het warme Zuiden groeit, bij voorkeur op de fl anken van bergachtige gebieden. De belangrijkste producenten zijn Brazilië (30% van de wereldproductie), Vietnam (10%) en Colombia (10%). Koffieproductie (cijfers 2001) minder dan 1 miljoen zakken 1-5 miljoen zakken meer dan 5 miljoen zakken 2. De meeste koffie wordt ter plaatse gedronken. Juist of niet juist? Niet juist. 70% van de wereldproductie wordt naar het Noorden (Europa, Noord-Amerika) geëxporteerd en daar geconsumeerd. Sommige landen zijn economische enorm afhankelijk van de export van koffi e. Bijna 80% van de Burundese export is koffi e. Voor Ethiopië en Oeganda is dat ongeveer de helft, voor Brazilië slechts 5%.
9 3. Koffie is door de Arabieren over de hele wereld verspreid. Juist of niet juist? Niet juist. Koffi e was al langer gekend in de Islamitische wereld. Tijdens de Turkse invasies maakte Europa met de drank kennis. Maar het is pas in de koloniale periode dat koffi e de wereld veroverde. Vooral de Hollanders gingen koffi e massaal kweken op plantages in Java. De andere koloniale mogendheden volgden. Zo schoten ook in Centraal- en Zuid-Amerika en in Centraal-Afrika de koffi estruiken als paddestoelen uit de grond. 4. Koffie is na olie het tweede belangrijkste handelsproduct. Juist of niet juist? Juist. Koffi e komt na olie op de tweede plaats. Wereldwijd proberen naar schatting 25 miljoen boeren hun kost met de teelt van koffi e te verdienen. 5. Koffie wordt vooral geteeld op grote plantages. Juist of niet juist? Niet juist. 70% van de productie gebeurt door boeren die over minder dan 10 hectare grond beschikken. De meeste van hen zijn arme families met nauwelijks enkele hectare grond. 30% wordt geproduceerd op - soms zeer grote - plantages. KOFFIE STAAT SYMBOOL VOOR EEN HELE REEKS PRODUCTEN De huidige crisis in de koffi esector is geen alleenstaand geval. De prijzen voor de meeste grondstoffen (cacao, suiker, rubber, jute, katoen, ) zakken, met rampzalige gevolgen voor vele kleine producenten in het Zuiden. Bovendien zijn heel veel landen in het Zuiden sterk afhankelijk van de export van die grondstoffen. Ook de oorzaken van de lage koffi eprijzen zijn vaak dezelfde voor de verschillende producten: een systematische overproductie. Het aanbod is groter dan de vraag. Die overproductie is op zijn beurt het gevolg van een economisch advies van het Internationaal Muntfonds en de Wereldbank aan het Zuiden: verhoog je inkomsten door meer te exporteren. Maar als iedereen dezelfde grondstoffen exporteert, concurreer je mekaar natuurlijk dood. In deze handleiding werken we verder met het voorbeeld koffi e. Omdat het een mooi voorbeeld is. Omdat het een schrijnend voorbeeld is. Omdat het koffi everhaal de kern van de politieke boodschap van Oxfam- Wereldwinkels is. Het is geen toeval dat koffi e meer dan 30 jaar geleden het eerste product van de wereldwinkels was en vandaag nog steeds het belangrijkste product van eerlijke handel is.
10 STAP 2: KETENANALYSE S T R A F F E K O F F I E m e t h o d i e k e n m a p Kopieer de acht foto s uit bijlage 1. Geef aan kleine groepjes de opdracht om de foto s te rangschikken volgens de chronologie van het productieproces van koffie. Moeilijk is dat niet, maar het geeft wel de mogelijkheid om een ketenanalyse van koffie te maken en - in de derde stap - de verschillen tussen een pak koffie uit het commerciële circuit en een pak koffie van eerlijke handel op een eenvoudige manier duidelijk te maken. Geef de groepjes enkele minuten de tijd om dit te doen. Overloop daarna of iedereen juist zat. Zorg dat één rij foto s voor iedereen zichtbaar in de goede volgorde komt te liggen (op de grond in het midden van de cirkel of aan een bord). Foto 1 Foto 2 De koffieboer of De plantage-eigenaar met zijn seizoensarbeiders Het plukken van de rode koffi ebessen van de koffi estruiken. Het verwijderen van het vruchtvlees. (een koffi ebes kan je best vergelijken met een kers: het vruchtvlees zit rond een harde kern die bestaat uit twee boontjes) Foto 3 De bonen drogen in de zon. De lokale opkoper / De lokale exportfirma (zij verpakken de koffi e in zakken van 60 kg) Foto 4 Lokale opkopers kopen de oogst van de boeren op. De importeur van koffie (grote koffi ehandelaars zijn enorme bedrijven, meestal zonder naambekendheid, zoals Neumann, Volcafé, Cargill, Aron of Mitsubishi). Foto 5 Foto 6 Foto 7 Foto 8 Op de koffi ebeurzen van New York en Londen wordt de koffi e verhandeld. De gemiddelde prijs van de laatste jaren is 60$/zak voor arabica koffi e (er zijn twee koffi efamilies die vermarkt worden: de zachtere arabica en de bitterdere robusta; elk heeft zijn standaardprijzen volgens de kwaliteit). Opslag van koffi ebalen in grote magazijnen. De koffiebrander Koffi ebranders branden, malen, mengen en verpakken de koffi e (de meeste koffi e is een mélange van verschillende soorten). Ze strijden met hun merken voor een marktaandeel. De vier grote koffi ebranders in de wereld zijn Nestlé, Sara Lee (met onder meer Douwe Egberts), Kraft en Procter & Gamble De distributie De koffi e wordt verkocht in grootwarenhuizen of de kleinhandel
11 STAP 3: EN NU MET CIJFERS Koffie wordt ook wel het groene goud genoemd. Maar voor wie is koffie van goudwaarde? De ketenanalyse van koffie toont aan dat vele spelers allemaal een graantje meepikken. En sommige spelers meer dan één graantje. Om dat duidelijk te maken schrijf je op vier (aparte) bladen de volgende getallen: 0,14 $ 0,45 $ 1,64 $ 26,40 $ Terwijl je stap voor stap het verhaal van de Ugandese koffie uit Kituntu vertelt, leg je die getallen naast de foto s (of je schrijft de getallen op het bord naast de foto s, of je maakt met slides op een overheadprojector stap voor stap zichtbaar). Selecteer uit de onderstaande informatie wat je wil meegeven. De koffieboer De lokale opkoper / De lokale exportfirma De importeur van koffie De koffiebrander De distributie Een Ugandese boer in Kituntu verkoopt begin 2002 één kilo koffi e aan een lokale opkoper voor 0,14$. De lokale opkoper betaalt het transport en neemt zijn marge (0,05$). Hij verkoopt de koffi e voor 0,26$/kilo aan een exportfi rma. Die regelt de verpakking, het transport naar de haven, de verzekering, de taksen, Ze neemt een eigen marge van 0,09$. De koffi e gaat het schip op voor een prijs van 0,45$/kilo. De importfi rma betaalt het transport per schip, de taksen en de havenkosten. Ze neemt een marge van 0,11$. Hij verkoopt de koffi e voor 1,64$/kilo. De koffi ebrander betaalt het branden, malen, mengen en verpakken in zijn fabriek, plus de publiciteitskosten. In het rek van een grootwarenhuis in Groot-Brittannië kost die kilo oploskoffi e 26,40$. De koffi eboeren zijn de eerste schakel in een lange keten. Het grootste deel van de verwerking gebeurt echter in het Noorden. Dat betekent dat ook het grootste deel van de inkomsten in het Noorden blijven. Het Zuiden exporteert slechts een ruwe grondstof. In een markt die volledig vrij is en een overaanbod kent betekent dit ook dat de koffi eboeren de zwakste schakel zijn. De koffi eprijzen op de beurzen staan op hun laagste peil ooit. De gevolgen voor de koffi eboeren zijn dramatisch. Toch zijn er ook winnaars in de koffi ecrisis. De laatste jaren rapporteerden de grote koffi ebranders hoge winsten in hun koffi eafdeling. De prijzen die ze op de koffi ebeurzen betalen, zijn immers laag, terwijl de consumentenprijs nauwelijks daalde. De tweede methodiek gaat dieper in op de oorzaken van de lage koffi eprijzen en de gevolgen van de koffi ecrisis voor zowel de verliezers als de winnaars.
12 DE KOFFIEHANDEL IN CIJFERS S T R A F F E K O F F I E m e t h o d i e k e n m a p 10 jaar geleden verdienden de koffi eproducerende landen ongeveer 10 miljard dollar op een koffi emarkt die ongeveer 30 miljard dollar waard was. Vandaag krijgen zij naar schatting 6 miljard dollar aan inkomsten van de consumenten die ongeveer 60 miljard dollar aan koffi e spenderen. Het aandeel van de koffi eproducenten is dus gezakt: van meer dan 30% naar minder dan 10%. Van de prijs van een kop koffi e, verkocht in een café of restaurant, gaat ongeveer 1% naar de koffi eboer. Van de prijs van een pakje koffi e van 250g, verkocht in een grootwarenhuis, gaat ongeveer 6% naar de koffi eboer. Ethiopië kreeg in 2001 voor 58 miljoen dollar schulden kwijtgescholden. Maar het verlies aan koffi e-inkomsten door de lage prijzen bedroeg datzelfde jaar 110 miljoen dollar. Studies in Centraal-Amerika hebben de productiekost voor een zak koffi e geschat op 80 dollar per zak. De huidige wereldmarktprijs van 60 dollar betekent dus dat boeren onder de productiekost verkopen. Boeren zonder inkomsten sturen hun kinderen niet meer naar school en lijden honger. Duizenden koffi eboeren verwaarlozen hun koffi estruiken, proberen iets anders of verlaten het platteland richting sloppenwijken. EL SALVADOR: SOCIALE RAVAGE DOOR KOFFIECRISIS WORDT DUIDELIJK In El Salvador waren in 2002 nog maar 80.000 mensen aan het werk in de koffiesector. Tot 1997 telde El Salvador zo n 20.000 koffieboeren, die samen werk gaven aan 150.000 mensen en nog eens 750.000 anderen indirect aan een baan hielpen. Die aantallen zijn intussen gedecimeerd. Kleine koffieboeren kunnen het zich niet meer veroorloven hun plantages te (laten) wieden of de struiken te snoeien. Het werk op de plantages van kleine koffieboeren ligt bijna stil, zegt Ricardo Espitia, de directeur van de Salvadoraanse Koffieraad. De Salvadoraanse koffieoogst lag in 2001 65 procent lager dan het jaar voordien. De export van koffie bracht het land in 2001 nog amper 130 miljoen dollar op - tegenover 311 miljoen dollar in 2000. Koffieboeren krijgen geen kredieten meer omdat de banken denken dat ze hun geld niet zullen terugzien. Veel eigenaars van kleine plantages oogsten alleen nog wat ze snel kunnen plukken. Ze zijn overgeschakeld op overlevingslandbouw of proberen als dagloner bij grote landbouwbedrijven aan de kost te komen. De producenten zijn wanhopig, zegt Espitia. Vorig jaar werden al hun schulden herschikt: ze moesten pas in september van dit jaar beginnen af te betalen. Maar nu beginnen ze bang te worden dat ze weer in gebreke zullen blijven. De kleine en middelgrote koffieboeren in El Salvador staan voor ongeveer 330 miljoen dollar in het krijt bij de banken. (Bron: IPS)
13 STAP 4: EERLIJKE HANDEL Nu vraag je aan diezelfde groepjes een opsomming te maken van de vier belangrijkste verschillen tussen de Ugandese koffie en de koffie van de Tanzaniaanse coöperatie in de video, verkocht in de Oxfam-Wereldwinkels. Met andere woorden: waarin verschilt eerlijke handel van het commerciële circuit? De meeste antwoorden komen aan bod in de video. 1. van coöperaties Eerlijke handelsorganisaties als Oxfam-Wereldwinkels handelen niet met plantages en niet met individuele boeren. Wel met coöperaties van kleine boeren: boeren die samenwerken in een groep en met de meeropbrengst van eerlijke handel een aantal sociale doelstellingen willen realiseren. 2. zonder tussenhandelaars Eerlijke handelsorganisaties als Oxfam-Wereldwinkels kopen koffi e rechtstreeks bij de coöperaties. Ze slaan de stap van de lokale opkopers over. Vanuit hun machtspositie buiten de opkopers de boeren uit. Daarom worden ze in Latijns-Amerika vaak coyotes genoemd. 3. aan een eerlijke prijs Eerlijke handelsorganisaties als Oxfam-Wereldwinkels kopen de koffi e aan een eerlijke prijs. De eerlijke prijs is internationaal vastgelegd. Voor koffi e bedraagt hij 126 dollar voor een zak arabicakoffi e. 121 dollar is de prijs voor de producent. 5 dollar is de zogenaamde fairtradepremie, bedoeld voor de versterking van de werking van de coöperatie. 4. zonder winstoogmerk Eerlijke handelsorganisaties als Oxfam-Wereldwinkels herinvesteren hun winst grotendeels in sensibilisatie en politiek werk rond de koffi ecrisis en andere thema s. Ook dat komt ten goede aan de kleine producenten. Verschillen die niet in de video aan bod komen: 5. met voorfinanciering Eerlijke handelsorganisaties als Oxfam-Wereldwinkels betalen de producenten een gedeelte vooraf (voorfi nanciering). Dergelijke praktijk is onbestaande in het commerciële circuit. Voor vele boeren is voorfi nanciering echter nóg belangrijker dan de eerlijke prijs. Vooraleer een boer zijn oogst kan verkopen, heeft hij immers al maanden op zijn koffi eveld gewerkt zonder inkomsten. 6. voor jaren Eerlijke handelsorganisaties als Oxfam-Wereldwinkels werken samen met producentengroepen voor langere tijd. Dat geeft de producenten zekerheid voor verschillende jaren.
14 DE PRIJSOPBOUW VAN EEN PAKJE OXFAM FAIRTRADE DESSERTKOFFIE S T R A F F E K O F F I E m e t h o d i e k e n m a p Prijs aan de coöperatie 126$ per zak van 60 kg ( 0,79 voor een pakje van 250 g) (hierin is begrepen: inkomen koffi eboer, kosten koffi eboer, projecten coöperatie, transportkosten, haventaksen, ) + verscheping & douanetaksen 0,22 (pakje van 250g) + branden & verpakken 0,38 + licentie Max Havelaar 0,05 + marge Oxfam Fairtrade cv 0,37 + marge plaatselijke wereldwinkel 0,40 Totaal 2,23 Ongeveer 35% van de consumentenprijs van een pakje koffi e gaat naar de producentengroep in het Zuiden om alle kosten te betalen en een inkomen te verwerven! MAX HAVELAAR: EEN KEURMERK VOOR FAIRTRADE FLO (Fairtrade Labelling Organisations International) sleept in december 2002 de Internationale Koning Boudewijnprijs voor Ontwikkelingssamenwerking in de wacht. FLO is de internationale koepel van 17 keurmerkorganisaties voor eerlijke handel, zoals Max Havelaar in België. FLO en haar leden controleren of koffi ebranders beantwoorden aan een reeks criteria van eerlijke handel, bijvoorbeeld het betalen van een minimumprijs van 126$/zak. Koffi ebranders die aan de criteria voldoen, krijgen een licentie en mogen het keurmerk op het pakje aanbrengen. Van alle licentiehouders van Max Havelaar België biedt Oxfam Fairtrade het ruimste assortiment aan. Maar ook Delhaize, Carrefour, Fort, Rombouts en Java - om maar enkele voorbeelden te noemen - hebben koffi esoorten met fairtradegarantie. Zie ook www.maxhavelaar.com
METHODIEK 2 15 Van koffie tot pampers. Het politieke werk van eerlijke handel in het Noorden. Een methodiek in vier stappen plus een optie stap 1 dalende prijzen 10 stap 2 wie zijn de koffi ebedrijven? 10 stap 3 acties 5 stap 4 ronde tafel 30 optie koffi econferentie 60 STAP 1: DALENDE PRIJZEN Teken ruwweg onderstaande grafiek op het bord of op een blad. De details hebben geen belang, wel de dalende tendens. De grafiek is het vertrekpunt van methodiek 2, die het heeft over de oorzaken en de mogelijke oplossingen van de koffiecrisis. Tegelijk krijgen de deelnemers een idee van het campagnewerk en het politieke lobbywerk van eerlijke handelsorganisaties. De dramatische val van de koffieprijzen Robusta, USdollar cent/pond Arabica, USdollar cent/pond Bron: Wereldbank Bedoeling is in te gaan op de oorzaken van die lage prijs (en dus van de crisis voor de koffieboeren). Je kan een open vraag stellen ( waarom is die prijs zo laag? ) en op het bord of een blad de redenering samen met de groep opbouwen. Als de deelnemers minder met deze economische materie vertrouwd zijn, kan je ze de oorzaken geven, hen vragen om uit te leggen wat dat betekent en zo de redenering opbouwen.
16 De wereldmarktprijs voor koffi e schommelt en bereikte in augustus 2002 zelfs een absolute bodemkoers: 43 dollar per zak. De laagste prijs in 30 jaar. Amper de helft van wat beschouwd wordt als de productieprijs voor een zak koffi e. Hoe komt dat? Er zijn drie belangrijke oorzaken: S T R A F F E K O F F I E m e t h o d i e k e n m a p Er wordt te veel koffie geproduceerd. Het aanbod is groter dan de vraag. Een probleem dat dodelijk is in een markt die volledig vrij is. Tot 1989 bestond er een Internationaal Koffi eakkoord (onderhandeld in de schoot van de ICO, International Coffee Organisation). Als de prijs beneden een bepaalde grens zakte, trad een quotaregeling in werking (vergelijkbaar met de oliequota van de OPEC). De producerende landen mochten in dat geval niet méér koffi e exporteren dan hun respectieve quota. Die regeling lukte vrij aardig. Maar in 1989 ontplofte het systeem, onder andere onder druk van de Verenigde Staten. De ICO bestaat nog, maar heeft geen enkel instrument meer dat op de prijzen inwerkt. Intussen kwamen enkele nieuwe spelers erbij, zoals Vietnam, dat uit het niets opklom tot de tweede koffi eproducent ter wereld. Vietnam en andere nieuwkomers werden door het Internationaal Muntfonds aangespoord om exportproducten als koffi e te telen. Ze hoopten aan die export goed te verdienen. Die hoop is echter ijdel gebleken, want nu is er te veel koffi e en concurreren ze elkaar dood. In de jaren 90 deden enkele landen, verenigd in de ACPC (Association of Coffee Producing Countries), verschillende pogingen om via productieafspraken de prijzen opnieuw te doen stijgen. Met weinig succes. Koffi e is dan ook een veel moeilijker product dan bijvoorbeeld olie. Olie kan je gewoon in de grond laten zitten, maar koffi ebonen kan je niet aan de struiken laten hangen. Vele landen hebben ook niet de mogelijkheden om koffi e te stockeren. Enkele multinationale bedrijven controleren de markt Ze kunnen met hun enorme stocks op de prijsschommelingen inspelen. Beleggers halen enorme winsten op de koffiebeurs door te speculeren op de koersschommelingen. Koffi e wordt op papier tientallen keren gekocht en verkocht zonder dat er iets mee gebeurt. Speculanten zijn bijvoorbeeld pensioenfondsen uit de Verenigde Staten en Japan.
17 STAP 2: WIE ZIJN DE KOFFIEBEDRIJVEN? Wie zijn eigenlijk de spelers op de internationale koffiemarkt? Welke bekende merken behoren tot de vier grootste koffiebedrijven? Via een korte opdracht - met de logo s in bijlage 2 - ontdekken de deelnemers dat multinationale bedrijven tegelijk bezig zijn met koffie en pampers. De grote vier in de koffi ewereld: 1. Nestlé Omzet: meer dan 50 miljard dollar - grootste multinational die ook in koffi esector actief is. Bekende merken van Nestlé: Nestea, Smarties, Perrier, Vittel, Kitkat. Met het merk Nescafé bezet Nestlé wereldwijd zo n 13% van de koffi emarkt. Quote: 3900 tassen Nescafé worden elke seconde gedronken in 120 landen wereldwijd. 2. Kraft Omzet: 35 miljard dollar. Voornaamste merken: Philadelphia, Cote d Or, Milka. Met de koffi emerken Carte Noir en Café Hag maar minimaal op Belgische markt aanwezig. Wereldwijd goed voor 13% van de koffi emarkt. 3. Procter & Gamble Omzet: 40 miljard dollar. Bekende merken: Pampers, Always, Tampax, Dreft, Ariel, Pringles, De koffi emerken Folgers en Millstone zijn bij ons minder bekend. 4% van de koffi emarkt. 4. Sara Lee Omzet: 18 miljard dollar. Bekende merken: Wonderbra, Hanes, Sanex, Champion, Douwe Egberts is een dochteronderneming van Sara Lee en heeft ongeveer 50% van de Belgische koffi emarkt in handen (met merken als Douwe Egberts, Jacquemotte, Moccona en Zwarte Kat). Wereldwijd is Sara Lee goed voor 10% van de koffi emarkt. Deze vier bedrijven rapporteerden in hun jaarcijfers de laatste jaren belangrijke winsten in hun koffi eafdeling.
18 STAP 3: ACTIES S T R A F F E K O F F I E m e t h o d i e k e n m a p Oxfam-Wereldwinkels beschouwt het als één van zijn doelstellingen dit soort bedrijven aan te zetten tot ethische bedrijfsvoering. Vertaald naar de koffiesituatie: Betaal de koffieboer een prijs waar hij tenminste een leefbaar inkomen aan heeft. Met de huidige wereldmarktprijzen is dit niet het geval. In deze stap gaan we in op de actievormen die eerlijke handelsorganisaties als Oxfam-Wereldwinkels gebruiken. Startvraag: welke actievormen waren in de video te zien? wat vind je van deze actievormen? Actievormen te zien in de video: 1. een petitie Nathalie plaatst haar handtekening en kleeft die op een groot bord. Op die manier verzamelden de wereldwinkels 130.000 handtekeningen in Vlaanderen. 2. een media-actie om de resultaten van de petitie bekend te maken Via een media-actie aan de Beurs in Brussel verspreiden we de boodschap. 3. een Bekende Vlaming Het inschakelen van een BV als Herr Seele versterkt de boodschap. 4. beklimming van het gebouw van Douwe Egberts in Grimbergen met een reuzenspandoek 5. overhandiging van de petitie aan Douwe Egberts STAP 4: RONDE TAFEL Oxfam-Wereldwinkels voert niet enkel campagne op straat of aan de deur van koffiebedrijven. Ze zit met de bedrijven ook rond de tafel om met hen te discussiëren over mogelijke oplossingen voor de koffiecrisis. In deze stap kan je met de deelnemers een kort rollenspel opzetten tussen een eerlijke handelsorganisatie en een koffiebedrijf. Bedoeling is vooral om de argumenten van beide kanten te leren kennen en de deelnemers te laten inzien hoe moeilijk een oplossing is. Wil je het grootser aanpakken, dan kan je kiezen voor de optie een echte koffieconferentie (zie verder). In de ronde tafel zitten twee gesprekspartners tegenover elkaar. Heb je een beperkte groep, dan deel je die gewoon in twee. Grotere groepen kan je opsplitsen in meerdere parallelle ronde tafels. Beide partijen krijgen voorbereidingstijd om de fiches directie van een koffiebedrijf en Oxfam-Wereldwinkels uit bijlage 4 te verwerken (5 ). Geef hen als concrete opdracht een korte speech voor te bereiden waarin ze hun standpunt uiteen zetten. Na de speeches van beide partijen (5 ) is er een discussieronde (10 ), waarin beide partijen bekijken of ze achter mogelijke oplossingen kunnen staan. Daarna laat je iedereen uit zijn rol stappen en leg je de resultaten samen in een nagesprek (10 ): wat vonden de directeurs van hun rol? wat vonden de eerlijke handelsmensen van hun rol? wat vinden ze van de bereikte resultaten? welke resultaten denken ze dat er in realiteit bereikt worden? Als begeleider kan je tot slot de realiteit en de complexiteit van de problematiek schetsen. Goed om weten: de gesprekken tussen Oxfam-Wereldwinkels en Douwe Egberts zijn tot nu toe (september 2003) grotendeels een dovemansgesprek gebleven. Het enige concrete resultaat van de internationale koffiecampagne situeert zich in de Verenigde Staten: na gesprekken met Oxfam Amerika besliste Procter & Gamble om ook een koffie van eerlijke handel op de markt te brengen.. Voor actuele informatie over de koffieacties en campagne: www.oww.be
19 OXFAM-WERELDWINKELS BEZORGDE 130.000 HANDTEKENINGEN AAN DOUWE EGBERTS 150 actievoerders van Oxfam- Wereldwinkels dropten op 24 januari 2003 een petitie met meer dan 130.000 handtekeningen aan de hoofdzetel van Douwe Egberts in Grimbergen. Oxfam-Wereldwinkels vraagt Douwe Egberts een eerlijke prijs aan de koffieboeren te betalen. De actie was het orgelpunt van onze petitiecampagne die Douwe Egberts, de leider op de Belgische koffi emarkt, wilde aanporren om de koffi eboeren een eerlijke prijs te betalen. Ze begon aan de Beurs in hartje Brussel. Meer dan een uur hielden actievoerders de trappen van het gebouw bezet met enkele reuzendisplays waarop telkens 126 handtekeningen prijkten. Een symbolisch getal: 126 dollar voor een zak koffi e is de minimumprijs die Oxfam-Wereldwinkels en de eerlijke handel aan de koffi eboeren garandeert - zowat vijf keer meer dan een boer verdient als hij aan Douwe Egberts verkoopt. De actie verliep in aanwezigheid van vertegenwoordigers van twee koffi ecoöperaties waar Oxfam-Wereldwinkels mee samenwerkt: John Kanjagaile van KCU in Tanzania en Santiago Dolmus en José Ramón Gutierrez van Cecocafen in Nicaragua. Ze kreeg de steun van de 11.11.11-fanfare, een 30-tal kinderen uit Schellebelle die in hun school meer dan 2.000 handtekeningen hadden ingezameld, mediaman en pianostemmer Herr Seele en delegaties van Magasins du monde-oxfam en Novib (de Oxfam-afdeling uit Nederland). De actie mocht ook rekenen op massale persbelangstelling. De keuze voor de Beurs als locatie was niet toevallig: één dag eerder had Sara Lee, het Amerikaanse moederhuis van Douwe Egberts, nieuwe kwartaalcijfers bekendgemaakt. De nettowinst verdubbelde in het tweede kwartaal van dit boekjaar tot 348 miljoen dollar. De omzet steeg met 1,9 procent tot 4,8 miljard dollar. Sara Lee wijt de forse winstverbetering vooral aan kostenbesparingen. Maar de Financieel-Economische Tijd van 24 januari stelt vast dat de koffi eafdeling van andere groten zoals Kraft en Nestlé een gelijkaardige omzet en winst halen. Deze forse cijfers zijn volgens de bedrijven voor een deel te danken aan de lage grondstoffenprijzen. Na de actie aan de Beurs trok het gezelschap naar de hoofdzetel van Douwe Egberts in Grimbergen. Daar kieperden twee vrachtwagens meer dan 130.000 handtekeningen uit. Ongeveer drie vierkante kilometer displays bezaaiden het parkeerterrein voor de werf waar Douwe Egberts 16 miljoen euro in een nieuw bedrijfsgebouw investeert. Een onderhoud met Marleen Vaesen en Jo Van Eynde, de twee topmensen van Douwe Egberts België, bracht weinig resultaat op. Douwe Egberts erkende dat er een koffi ecrisis is, maar ontkende enige verantwoordelijkheid terzake. De overproductie in de koffi esector is niet onze schuld en moet door de internationale politiek worden opgelost. (Bron: WeeWeeKrant, het bewegingsblad van Oxfan-Wereldwinkels)
20 OPTIE: KOFFIECONFERENTIE S T R A F F E K O F F I E m e t h o d i e k e n m a p De koffieconferentie is een uitgebreidere versie van de ronde tafel, met als thema mogelijke oplossingen voor de koffiecrisis. In dit uitgebreidere rollenspel speelt de begeleider een essentiële rol. Verdeel de deelnemers in groepjes. Laat hen eerst inleven in een rol - hiervoor hebben ze de fiches in bijlage 4 nodig - en vervolgens debatteren. De bedoeling is vooral dat ze actief met de materie bezig zijn. Spelkader De Koffi econferentie heeft plaats in de gebouwen van de Internationale Koffi eorganisatie (ICO) in Londen. De ICO heeft het voortouw genomen om een aantal belangrijke spelers in de koffi ecrisis rond de tafel te brengen voor verkennende gesprekken. Voorzitter De voorzitter van de conferentie is de voorzitter van de ICO, de Colombiaan Nestor Osorio. Je neemt als begeleid(st)er die rol best zelf op. De voorzitter structureert het debat en houdt de timing in het oog. Bedoeling We willen duidelijkheid over de standpunten van elke rol en krijgen op die manier een beeld van de complexe koffi ecrisis. Deelnemers kunnen nadenken over oplossingen, al zal dit niet evident zijn. Als iedereen op zijn standpunt blijft staan, is er trouwens geen oplossing. Dat is wat in realiteit nu ook gebeurt: de gesprekken tussen Oxfam-Wereldwinkels en Douwe Egberts zijn tot nu toe (september 2003) grotendeels een dovemansgesprek gebleven. Zie www.oww.be voor actuele informatie. Als in het rollenspel een deelnemer wèl over de brug komt, laat je dat best gebeuren (tenzij de deelnemer echt te ver van de rol afwijkt, waardoor het spel compleet irreëel zou worden). In de nabespreking kan je dan opnieuw de stap naar de realiteit zetten. Timing 15 De deelnemers lezen de fi che van hun rol, proberen zich in te leven en bereiden een korte speech met hun voornaamste standpunten voor. 2 De voorzitter opent de conferentie, stelt zichzelf voor en schetst de aanleiding voor de conferentie. 10 Elke rol krijgt kort het woord om zijn standpunt te verduidelijken. 15 De voorzitter opent het debat en polst op verschillende terreinen of er oplossingen mogelijk zijn. 3 De voorzitter trekt zijn conclusies en sluit het debat. 15 Iedereen stapt uit zijn rol en geeft zijn reactie op het debat. De rollen 1. Voorzitter Nestor Osorio van de internationale Koffieorganisatie Nestor Osorio is een man met uitgesproken meningen (zie interview in bijlage), maar moet als voorzitter van de conferentie in de eerste plaats diplomaat zijn. Hij wil zoeken naar compromissen tussen de verschillende standpunten. 2. De directie van een groot koffiebedrijf De standpunten zijn samengesteld uit de antwoorden van de vier groten aan Oxfam. Tussen de vier zijn er slechts lichte verschillen. 3. Oxfam-Wereldwinkels 4. KCU, de koffiecoöperatie van John uit Tanzania 5. Een Belgische consumentenorganisatie 6. Een groep kritische consumenten Laat de deelnemers de keuze tussen een klassieke consumentenorganisatie voor wie kwaliteit en prijs de belangrijkste criteria zijn en een consumentenorganisatie die ook sociale aspecten voor de producenten in rekening neemt. Als er veel deelnemers zijn, kan je er twee rollen van maken.