l e r a r e n h a n d l e i d i n g M U U R Z O E K T KUNST voor groep 5 en 6 van het primair onderwijs
M U U R Z O E K T K U N S T Tentoonstelling over het creatief proces van een kunstenaar Voor groep 5 en 6 van het primair onderwijs
inhoud inleiding 3 creatief proces 3 lesopzet 4 deel 1 vooraf 7 van idee tot kunst 9 verzamelen 12 aanpassen 12 deel 2 vooraf 15 idee en verzamelen 16 maken 18 aanpassen 20 bijlage werkblad 2
inleiding Creativiteit en kunst zijn nauw met elkaar verbonden. Kunstenaars kijken op een nieuwe manier naar de wereld om hen heen en geven daar uiting aan. Een creatief proces begint bij rondkijken, je laten inspireren. Bijna iedere kunstenaar is ook een verzamelaar. Foto s, teksten, voorwerpen, muziek, gedachten of dromen: bijna alles kan aanleiding zijn voor het maken van een kunstwerk. In de educatieve tentoonstelling Muur zoekt kunst maken leerlingen kennis met een stukje muur met inspiratiebronnen uit het atelier van kunstenaar Sabina Timmermans. In vier stappen ontdekken ze vervolgens wat er gebeurt in het hoofd van een kunstenaar en hoe een kunstwerk ontstaat. creatief proces In dit project verplaatsen leerlingen zich in een kunstenaar en maken ze kennis met een creatief proces. Dit proces verschilt per kunstenaar, maar er zijn vier stappen te herkennen: Idee Verzamelen Maken Aanpassen De kunstenaar krijgt inspiratie, een ingeving of heeft interesse in een specifiek onderwerp. Dit leidt tot een idee. Rondom dit idee verzamelt de kunstenaar allerlei voorwerpen, boeken, foto s, muziek; hij maakt er zelf tekeningen bij. De kunstenaar maakt, met alles wat hij heeft verzameld in zijn achterhoofd, een kunstwerk. In deze fase wordt nog steeds veel geëxperimenteerd en wordt vakkennis toegepast. De kunstenaar bepaalt bij iedere handeling tijdens de stap maken of deze handeling juist is en doet aanpassingen. 3
lesopzet In het klaslokaal komt een stukje muur van kunstenaar Sabina Timmermans te hangen in de vorm van een ophangdoek (nog zonder kunstwerk). In het eerste deel van de lesopzet bekijken de leerlingen een filmpje en bijbehorende inspiratiebronnen. Ze zien hoe een schilderij van Sabina Timmermans tot stand is gekomen. Dit kunstwerk krijgt vervolgens een centrale plaats in de muur. Nadat ze dit schilderij hebben bekeken doorlopen de leerlingen een aantal stappen van het creatief proces. Hiervoor zijn vijf verschillende kunstwerken beschikbaar die verdeeld worden over vijf groepjes. Leerlingen kiezen het bijbehorende inspiratiemateriaal zelf uit. In deel 2 maken de leerlingen een eigen, uniek kunstwerk. Na afloop van dit project heeft u een klas vol echte kunstenaars! DEEL 1 Kennismaking met het creatief proces: van idee tot kunst Kennismaking met het opdoen van inspiratie d.m.v. verzamelen Bespreken en aanpassen 30 min. 20 min. 15 min. DEEL 2 Een idee bedenken en een collage maken d.m.v. verzamelen Het maken van een eigen kunstwerk Bespreken en aanpassen 4 60 min. 60 min. 15 min.
Ik werk vanuit materiaal Lindsay Jane Mills, student Academie voor Beeldende Vorming Tilburg
deel 1 vooraf Inhoud Het creatief proces wordt geintroduceerd in de klas: klassikaal kijken naar de inspiratiemuur, het bijbehorende schilderij en een filmpje; in groepjes inspiratiemateriaal verzamelen bij een kunstwerk en het resultaat presenteren. Nodig inspiratiemuur (ophangdoek) schilderij van Sabina Timmermans; dvd met filmpje Sabina Timmermans; digitaal schoolbord of tv/dvd-speler; 5 kleden voor op de tafels; 5 overige kunstwerken; kistje met inspiratiemateriaal; 5 exemplaren van het werkblad (zie bijlage). 7 Sabina Timmermans Proposition for what you call a family 2 (trouble) Inspiratiemuur van Sabina Timmermans
Voorbereiding 1 Hang het doek met de inspiratiemuur op een centrale plek in de klas op, zodat de leerlingen verrast worden bij binnenkomst. Alle leerlingen moeten de muur goed kunnen zien. 2 Zet het schilderij van Sabina Timmermans klaar, zodat u het snel kunt pakken wanneer dit nodig is. Zorg er wel voor dat de leerlingen het kunstwerk nog niet zien! DEEL 1 3 Zet het filmpje over Sabina Timmermans klaar. 4 Verdeel de tafels en stoelen in vijf groepjes. Leg op alle tafels een blauw kleed. Dit zijn de werktafels voor de leerlingen. 5 Zet op een centrale plek in de klas een lege (grote) tafel. Op deze tafel komt het inspiratiemateriaal te liggen. 6 Kopieer voor ieder groepje het werkblad achterin deze handleiding. 8
van idee tot kunst Werkwijze Bij binnenkomst zien de leerlingen de inspiratiemuur. Laat ze eerst rustig voor de muur plaatsnemen en geef ze even de tijd om goed te kijken. Tijdens het kijken stelt u vragen aan de groep. Belangrijk: vertel aan de leerlingen dat bij een groot deel van de onderstaande vragen elk serieus antwoord dat leerlingen geven goed is. Bij de meeste vragen is geen fout antwoord mogelijk. Kijken Herken je zo n muur? Waarom hangen er plaatjes en voorwerpen op deze muur, denk je? Vertel de groep dat dit een stukje muur is uit het atelier van de kunstenaar Sabina Timmermans. Wat is een atelier? Wie is er wel eens in een atelier geweest? Vertel de leerlingen dat een kunstenaar vaak foto s, schetsen, teksten en voorwerpen verzamelt om inspiratie op te doen. Bijvoorbeeld de tekst van een liedje op de radio, een tekening tijdens een wandeling door de stad, een mooi plaatje uit een tijdschrift of kunstboek, een foto enzovoort. Wat zie je op de plaatjes van de inspiratiemuur? Zie je dingen die met elkaar te maken kunnen hebben? Wat hoort er in het witte vlak van deze muur te hangen, denk je? De muur dient als inspiratie voor een kunstwerk van Sabina. Laat nu de leerlingen nadenken over hoe dit kunstwerk eruit zou kunnen zien. 9
Wat voor kleuren zijn er gebruikt voor het kunstwerk, denk je? Wat zou er op kunnen staan? Waar zou het kunstwerk van gemaakt kunnen zijn? Tip Laat de leerlingen in maximaal 5 minuten een tekening maken van het beeld dat ze in gedachten hebben. Laat ze naar elkaars tekeningen kijken. Wat zien ze voor overeenkomsten of verschillen? Vergelijk later de tekeningen en het kunstwerk met elkaar. Nu is het tijd om het kunstwerk te onthullen. Hang het schilderij in de muur (aan het haakje). De leerlingen bekijken het schilderij. Iedere leerling heeft zijn of haar eigen associaties bij het werk. Vraag vervolgens: Wat is er te zien op dit kunstwerk? Zie je overeenkomsten tussen het kunstwerk en de plaatjes die Sabina Timmermans heeft verzameld? Hoe is het kunstwerk gemaakt? Wie kunnen de mensen op het schilderij zijn? Zijn het echte mensen? Wat zullen ze denken? Waarom zouden ze op die plek staan? Als jij een plek mocht kiezen in het schilderij, waar zou jij dan gaan staan? DEEL 1 10
Achtergrondinformatie voor de leraar De kunstenaar heeft zelf ook haar eigen associatie bij het kunstwerk. Hieronder vertelt ze daar over. U kunt haar tekst gebruiken als achtergrondinformatie bij het leergesprek, maar doe dat pas nadat de leerlingen zelf geassocieerd hebben. Sabina Timmermans - Proposition for what you call a family (trouble): Je ziet een anoniem familieportret. Wie het zijn is niet duidelijk. Een familieportret ziet er eigenlijk altijd hetzelfde uit: de mensen staan of zitten bij elkaar, in een mooi landschapje of mooie ruimte en ze lachen vrolijk. Maar lachen ze alleen maar voor de foto of zijn ze echt blij? Wat voor werkelijkheid schuilt er achter de portretten? Wat ik probeer te bereiken in mijn schilderijen is dat je je als kijker af gaat vragen: de werkelijkheid zoals die zich aan mij voordoet, is die ook wel echt zo? Laat de leerlingen (na het gesprek over het kunstwerk) kijken naar het filmpje van Sabina Timmermans. Wat zijn de ideeën die Sabina heeft? Laat de leerlingen een aantal onderwerpen noemen die Sabina gebruikt voor haar kunstwerk. Wat verzamelt ze zoal? Wat doet ze met al die beelden en dingen die ze heeft verzameld? Hoe maakt ze het kunstwerk? Welke materialen gebruikt ze? Past ze ook dingen aan terwijl ze bezig is? Wat doet ze dan? Slotvraag: Welke stappen neemt Sabina in het filmpje? (Belangrijk is om de stappen van het creatief proces samen met de leerlingen nog eens te bespreken.. Idee, verzamelen, maken en aanpassen.) 11
verzamelen Werkwijze Door goed te kijken naar de muur en er over te praten hebben de leerlingen geleerd te associëren met beelden. Nu gaan ze in vijf groepjes met vijf verschillende kunstwerken aan de slag. Ieder groepje krijgt een willekeurig kunstwerk dat midden op het blauwe tafelkleed wordt geplaatst. De leerlingen kunnen bij de centrale tafel inspiratiemateriaal kiezen dat ze bij hun kunstwerk vinden passen. Elk groepje legt het gekozen materiaal rondom het kunstwerk op tafel. Zo maken de leerlingen samen een inspiratiemuur bij elk kunstwerk. Kijken Stimuleer het kijken naar het kunstwerk en het associëren met behulp van onderstaande vragen. Deze vragen staan ook op het werkblad in deze handleiding. Geef elk groepje één werkblad en laat ze de vragen beantwoorden voordat ze inspiratiemateriaal gaan verzamelen om hun kleed in te vullen. Wat gebeurt er op het kunstwerk? Welke kleuren zijn er gebruikt? Waar moet je aan denken als je het kunstwerk ziet? Wat voor vormen zie je? Hoe is het kunstwerk gemaakt? Ieder groepje heeft nu een verzameling gemaakt rondom het kunstwerk op hun tafel. Bekijk alle verzamelingen klassikaal. Ieder groepje presenteert hun resultaat. Vraag eventueel: Waarom hebben jullie juist deze plaatjes gekozen? Zou iemand iets anders kiezen? Kan er ook iets aangepast worden? aanpassen 12
Ik verzamel herinneringen Caroline Puttenstein, student Academie voor Beeldende Vorming Tilburg
deel 2 vooraf Inhoud De verworven kennis over het creatief proces wordt toegepast in een praktische verwerkingsopdracht: Nodig tijdschriften; gekleurd / wit A3 papier; elke leerling bedenkt individueel één idee voor een kunstwerk. Rondom het idee worden beelden en teksten uit tijdschriften of kranten verzameld. Hier maken de leerlingen een collage van ( inspiratiemuur ); de collage is het uitgangspunt voor een uniek, persoonlijk kunstwerk. scharen; lijm; verf; kwasten; Voorbereiding 1 Het is aan te raden om dit onderdeel voor in twee aparte lessen in het handvaardig- heidlokaal uit te voeren. 2 Zorg voor voldoende tijdschriften en krantjes waarin geknipt en gescheurd mag worden. Deze kunnen de dag van te voren door de leerlingen van thuis worden meegebracht. potloden; gekleurd karton; eventueel pastelkrijt/houtskool; het inspiratiespel (dobbelsteen en inspiratiekaartjes). 15
idee en verzamelen Werkwijze Bij de introductie van de opdracht kunt u nogmaals verwijzen naar de stappen die Sabina Timmermans neemt om tot een kunstwerk te komen. Leg uit dat de leerlingen nu zelf aan de slag gaan. Laat de leerlingen de stappen van een creatief proces nog eens benoemen. Deze stappen gaan ze tijdens dit onderdeel zelf doorlopen. (idee, verzamelen, maken en aanpassen) Laat de leerlingen nadenken over een idee waarover ze een kunstwerk willen maken. Alle onderwerpen zijn goed! Suggesties: een dag uit je leven; jouw favouriete landschap; een voorwerp met mooie herinneringen. Met het gekozen idee in hun achterhoofd gaan de leerlingen afbeeldingen verzamelen die ze associeren met hun onderwerp. Hiervoor gebruiken ze tijdschriften en krantjes. Tip Laat de leerlingen niet alleen voor de hand liggend materiaal verzamelen dat concreet (letterlijk) aansluit bij het onderwerp, maar stimuleer hen om ook te kijken naar associaties omtrent kleur, vorm, gevoel enzovoort. Met het verzamelde materiaal maken de leerlingen een collage op A3 formaat papier. 16
Voorbeelden collages Tips Laat leerlingen nadenken over het onderblad. Welke vorm past het beste bij de collage en het onderwerp? Laat ze het blad helemaal vullen met plaatjes en teksten. Zit er veel witruimte tussen? Beelden mogen elkaar ook overlappen! Wat voor zinnen of woorden komen er bij de leerling op als hij denkt aan het onderwerp? Verwerk die in de collage! 17
maken Werkwijze Op basis van de collage maken leerlingen een 2-dimensionaal kunstwerk met materiaal naar keuze. Tips In de algemene lesmethodes beeldende vorming staan verschillende technieken en materialen uitgewerkt voor het 2-dimensionale ( platte ) vlak. Kopieer enkele geschikte werkwijzen. Stimuleer leerlingen om materiaal te combineren, bijvoorbeeld verf met pastelkrijt. Bij het maken worden leerlingen gestuurd door het inspiratiespel. Dit dobbelspel ondersteunt de leerlingen bij hun inspiratie over hoe het kunstwerk eruit zal gaan zien. Zo ontstaan unieke kunstwerken en wordt voorkomen dat leerlingen voor de hand liggende keuzes gaan maken. 1 De leerling gooit de dobbelsteen. Het geworpen getal verwijst naar een inspiratiekaartje waarop een opdracht is geformuleerd. 2 De leerling voert de opdracht uit met de eigen collage als basismateriaal. Bijvoorbeeld: Anna dobbelt het cijfer 2 met de dobbelsteen. Op kaartje 2 staat: Kies een voorwerp, dier of mens uit je collage en zet deze in een fantasieomgeving. Ze kiest uit haar collage een plaatje van een vis. Anna schildert een lucht en knipt een vis uit gekleurd karton. Ze laat de vis vliegen door de lucht. DEEL 2 Belangrijk: de opdracht op een kaartje is niet dwingend! Laat leerlingen kiezen of ze de inspiratie wel of niet gebruiken. 18
De opdrachten van het inspiratiespel zijn: Kleur Ruimte Compositie Ritme Vorm Ruimte Maak je kunstwerk met de twee meest voorkomende kleuren uit je collage. Kies een voorwerp, mens of dier uit je collage en zet deze in een fantasieomgeving. Maak een kunstwerk waarbij je twee plaatjes uit je collage combineert. Kies een voorwerp, mens of dier uit je collage en laat deze minimaal 5 x terugkomen in je kunstwerk. Kies een voorwerp, mens of dier uit je collage en trek de buitenvorm over en verwerk deze je kunstwerk. Kies een voorwerp, mens of dier uit je collage, maak deze vorm groter en kleiner en laat deze terugkomen in je collage. Tips Leerlingen van groep 5 en 6 zijn vaak geïnteresseerd in het maken van een realistische weergave van de werkelijkheid, maar ze missen hiervoor de vaardigheid en techniek. Ze zitten nog vaak vast aan zogenaamde beeldschema s (denk aan een vogel in de lucht getekend als een V ). Laat leerlingen die een onderwerp realistisch willen uitwerken, aandachtig kijken naar een afbeelding uit hun collage. Laat ze eventueel op een apart blaadje oefenen. Zo stimuleert u tekenen naar de waarneming, dat voor deze leeftijdsgroep belangrijk is. Stimuleer de leerlingen om bij iedere stap na te denken over de uitwerking van deze stap. Laat ze eventueel elementen aanpassen of veranderen indien ze niet tevreden zijn. 19
Werkwijze Verwijs tijdens het maken nog een keer naar het filmpje van Sabina Timmermans. In het filmpje is te zien dat de kunstenaar een schilderij verandert en aanpast. aanpassen Hebben de leerlingen zelf dingen aangepast tijdens hun maakproces? Ook zie je haar kijken naar haar eigen kunstwerken in een museum. Vraag aan de leerlingen: Is een kunstenaar altijd helemaal tevreden, denk je? Ter afsluiting worden de collages en de unieke kunstwerken van de leerlingen geëxposeerd in de klas of op een centrale locatie op school. In deze expositie kunnen de leerlingen reflecteren op het creatieve proces dat ze doorlopen hebben en het werk van anderen bekijken. Reflecteren is: nadenken en jezelf vragen stellen met als doel er iets van te leren om het in de toekomst beter te doen. Afsluitende vragen zijn: Waar ben je tevreden over en wat vind je minder geslaagd? Wat zou je een volgende keer anders doen of aanpassen? Is het idee dat je van tevoren in je hoofd had terug te zien je kunstwerk? Wat vond je van het maken van de collage? Kun je uitleggen welke stappen je hebt gezet? Welk ander kunstwerk spreekt je aan? Waarom? 20
Al mijn rondvliegende gedachten leg ik vast op papier Hilde Peters, student Academie voor Beeldende Vorming Tilburg
Werkblad Kijk met je groepje naar het kunstwerk dat op jullie tafel ligt en beantwoord deze vragen: Wat gebeurt er op het kunstwerk? Welke kleuren zijn er gebruikt? Waar moet je aan denken als je het kunstwerk ziet? Wat voor vormen zie je? Hoe is het kunstwerk gemaakt?
Colofon Concept, samenstelling en tekst Annelijn Smulders, annelijnsmulders@gmail.com Esther Leenders, consulent beeldende Kunstbalie Vormgeving Annelijn Smulders Eindredactie Laura van Campenhout Met dank aan Sabina Timmermans Quotes Lindsay Jane Mills Caroline Puttenstein Hilde Peters een uitgave van Kunstbalie 2012 www.kunstbalie.nl info@kunstbalie.nl