Baas in eigen Boek?
isbn 978-90-8704-253-0 2011 Hittjo Kruyswijk & Uitgeverij Verloren Torenlaan 25, 1211 ja Hilversum www.verloren.nl Omslagontwerp: Reynoud Homan, Muiderberg Typografie: Rombus, Hilversum Druk: Wilco, Amersfoort Brochage: Van Strien, Dordrecht No part of this book may be reproduced in any form without written permission from the publisher.
Baas in eigen Boek? Evolutietheorie en Schriftgezag bij de Gereformeerde Kerken in Nederland (1881-1981) Proefschrift ter verkrijging van de graad van Doctor aan de Universiteit Leiden, op gezag van Rector Magnificus prof.mr. P.F. van der Heijden, volgens besluit van het College voor Promoties te verdedigen op donderdag 8 december 2011 klokke 16.15 uur door Hittjo Hendrik Kruyswijk geboren te Rotterdam in 1939
Promotiecommissie: Promotor: Leden: prof.dr. E.G.E. van der Wall prof.dr. W.B. Drees prof.dr. H. te Velde prof.dr. R.P.W. Visser (Universiteit Utrecht) Voor deze uitgave werd financiële steun verkregen van: J.E. Jurriaanse Stichting Stichting Dr Abraham Kuyperfonds.
Inhoudsopgave Inleiding 9 Oriëntatie en probleemstelling 9 Korte schets van de ontstaansgeschiedenis van de Gereformeerde 12 Kerken in Nederland (gkn) Wetenschappelijke vorming 13 De gkn en het Schriftgezag 15 Typisch gereformeerd Uniform of pluriform? 16 De receptie van Darwins evolutietheorie in Nederland 18 Methoden van onderzoek 22 Periodisering en bronnen 23 deel i grondlegging Inleiding 27 1 Abraham Kuyper 28 Inleiding 28 1 Schriftgezag: gelijk de telephoon 31 2 Natuurwetenschap: het sousterrein der wetenschap? 34 3 Schepping en praeformatie 38 4 Tegen elk boeleeren met de Evolutie 44 5 Enkele commentaren op Kuypers Evolutierede 48 Samenvatting 53 2 Herman Bavinck 55 Inleiding 55 1 Schriftgezag: Deus dixit 57 2 Natuurwetenschap, schepping en evolutie 60 2.1 Gereformeerde Dogmatiek 60 2.2 Evolutie: Pro of Contra? 64 Samenvatting 69
6 inhoudsopgave 3 Natuuronderzoekers 72 Inleiding 72 1 De Christelijke Vereeniging van Natuur- en Geneeskundigen 73 in Nederland (cvng) 2 De Societas Studiosorum Reformatorum (ssr) 74 3 Numerieke krachtsverhouding tussen natuurgeleerden en 77 theologen in de gkn (1900-1920) Samenvatting 78 Samenvatting deel I 79 deel ii consolidatie Inleiding 85 4 Van slangenkuil tot egelstelling 87 Inleiding 87 De beweging van de jongeren 87 Oppositie van dissidente theologen 90 1 Cornelis Veltenaar 92 2 Hendrik Jansen 93 3 Cornelis van Gelderen 94 4 De kwestie-netelenbos (1920) 96 5 De kwestie-geelkerken (1924-1926) 99 5.1 De aanloop 99 5.2 De interventie van J. Ridderbos: Het verloren paradijs 103 5.3 De synode besluit 107 6 Nabeschouwingen over de kwestie-geelkerken 109 6.1 De synode 109 6.2 G.Ch. Aalders 111 6.3 De vu en Assen 113 6.4 Stagnatie of nieuw begin? 115 Samenvatting 119 5 Het debat natuurwetenschap-theologie over de oergeschiedenis 121 Inleiding 121 Numerieke verhouding natuuronderzoekers-theologen in de 121 gkn 1920-1940 J.P. de Gaay Fortman 123 W.J.A. Schouten 127 Het debat natuurwetenschap-theologie 128 1 Het scheppingsverhaal volgens G.Ch. Aalders 129
7 2 Het Bijbels wereldbeeld : het debat Grosheide-Schouten 132 3 De ouderdom van de aarde en van het heelal 140 3.1 G.Ch. Aalders: lichtcontinua 140 3.2 G.J. Sizoo: ouderdomsbepaling met behulp van radioactiviteit 142 3.3 W.J.A. Schouten: astronomische benadering 145 3.4 Twee speculatieve visies: H.H. Kuyper en V. Hepp 145 4 Paradijsverhaal 149 4.1 Het paradijsverhaal volgens G.Ch. Aalders 149 4.2 Natuurgeleerden protesteren bij de synode 151 4.3 De studiegroep van theologen en natuurgeleerden 153 4.4 Het debat Aalders-Schouten over de vier bijzonderheden 154 Samenvatting 161 6 Schepping en evolutie 163 Inleiding 163 1 F.J.J. Buytendijk 164 2 H.W. van der Vaart Smit 167 3 J.P. de Gaay Fortman 169 4 W.J.A. Schouten 173 5 G.Ch. Aalders 178 Samenvatting 182 Samenvatting deel II 184 deel iii de grote omslag Inleiding 189 Enkele maatschappelijke veranderingen in Nederland in 189 de jaren 1950-1980 Kerkverlating en secularisatie 191 Kerkverlating bij de gkn 198 Toenemende onderwijsparticipatie bij de gkn 199 De gkn verlaten het isolement 204 7 Natuuronderzoekers aan de leiding 207 Inleiding 207 1 G.J. Sizoo en de cnvg-conferentie over de ouderdom van de 207 aarde (1950) 2 Nic.H. Ridderbos: een nieuwe kadertheorie (1954) 210 3 J. Lever: Creatie en Evolutie, van krammen tot loven 215 3.1 Publicaties van 1948 tot 1955 217 3.2 Creatie en Evolutie (1956) 221
8 inhoudsopgave 3.3 De receptie van Creatie en Evolutie 224 3.4 Publicaties na 1956 230 3.5 Balans 233 3.6 Lofzang 234 Samenvatting 235 8 De theologen gingen voorop 237 Inleiding 237 1 G.C. Berkouwer: de laatste systeembouwer 239 Inleiding 239 1.1 De Heilige Schrift (1956) 241 1.2 Historisch Schriftgezag 242 1.3 De schepping 244 2 J.L. Koole en het variabel soortelijk gewicht 247 3 Tj. Baarda: de boodschap los van de historie 252 4 C. Augustijn: eerst de historie, dan de dogmatiek 257 5 H.M. Kuitert: een aetiologische mythe 260 Samenvatting 265 9 Kerk: de grote omslag 267 Inleiding 267 1 Assen herzien (1967) 269 2 Geen ander fundament (1970/1971) 272 3 Het deputaatschap Kerk en theologie 274 4 God met ons (1980/1981) 275 5 God met ons: receptie en follow-up 283 6 Verhaal en Feit (1989) 287 7 Een sociologische visie 289 Samenvatting 292 Samenvatting deel III 294 Samenvatting en conclusies 297 Summary 304 Afkortingen 310 Herkomst afbeeldingen 311 Literatuurlijst 312 Personenregister 333 Curriculum Vitae 336