Schoolvoorbeeld vormgeving derde leerjaar 3h/v

Schoolvoorbeeld vormgeving derde leerjaar 3h/v De school Dit document beschrijft hoe een school het derde leerjaar heeft vormgegeven met behulp van het SLO instrument: Vormgeving derde leerjaar H/V. Dit voorbeeld is gebaseerd op het Agnieten College, locatie Nieuwleusen. De school vormt samen met het Meander College een cluster binnen de Landstede groep. Op het Agnieten College kunnen leerlingen breed instromen, de school biedt leerweg ondersteunend onderwijs, vmbo (basisberoepsgerichte, kaderberoepsgerichte en theoretische leerweg), havo en atheneum. De groepen herbergen meestal leerlingen van verschillende niveaus. Vanaf het schooljaar 2011/2012 biedt de school naast havo 3, ook atheneum 3 aan. Dit betekent dat de atheneum leerlingen die in het eerste leerjaar zitten hun schoolloopbaan tot en met het derde leerjaar kunnen vervolgen en niet doorstromen naar een andere locatie, zoals daarvoor het geval was. Het 3 e en 4 e leerjaar; verschillen en aansluitingsproblemen De school is in 2010 gestart met het vormgeven van het derde leerjaar. Om uitgangspunten voor dit leerjaar vast te stellen, heeft de school zich in belangrijke mate gebaseerd op SLO literatuur over verschillen tussen en aansluitingsproblemen van leerjaar 3 naar leerjaar 4. In de SLO publicatie over de aansluiting van het derde naar het vierde leerjaar 1 worden verschillen tussen deze twee leerjaren nader beschreven. Het gaat om de volgende verschillen: De leerlingen krijgen in het vierde leerjaar een aantal nieuwe vakken en nieuwe docenten. In de derde zitten de leerlingen in een vertrouwde groep, in de vierde in een grotere, anonieme groep. In de derde zijn er regelmatig kleine overhoringen en proefwerken, in de vierde zijn er intensieve proefwerkweken. Vanaf het vierde leerjaar moeten de leerlingen veel zelfstandig werken; zelf plannen en initiatief nemen. De leerstof en vakinhoud worden in de tweede fase veel moeilijker, abstracter en diepgaander. Veel methodes zijn in de tweede fase anders van opzet en invulling. De houding van (veel) leerlingen verandert in de tweede fase, buitenschoolse activiteiten worden nog belangrijker voor de leerlingen, de school raakt op de achtergrond. Veel leerlingen halen in de tweede fase lagere cijfers, ook voor vakken waar ze in de onderbouw goed in waren. Docenten in de tweede fase stellen andere eisen aan en hebben andere verwachtingen van de leerlingen dan hun collega s in de derde. Verder blijkt dat in het vierde leerjaar problemen zichtbaar worden die daarvoor nog niet zo duidelijk waren. Bij veel van de problemen is er een verband tussen de grote verschillen in het derde leerjaar (of de hele onderbouw) en het vierde leerjaar (of de hele tweede fase). Conclusie hiervan is dat de overgang te groot is en dus meer geleidelijk zou moeten. Bij de keuzes voor de inrichting van het derde leerjaar wil de school dat het derde leerjaar een scharnier vormt tussen de onderbouw en 1 SLO (2003). Van 3 naar 4. Een nadere beschouwing van de aansluiting tussen leerjaar 3 h/v en tweede fase. Enschede, SLO. Bron: www.3vl.slo.nl 1

In de SLO publicatie over de drie functies van het derde leerjaar 2 worden een aantal problemen beschreven rond de aansluiting tussen derde en vierde leerjaar havo en vwo. De volgende problemen worden in de publicatie beschreven: de leerstof sluit niet goed aan; is te moeilijk in het vierde en te makkelijk in het derde jaar. de manier van werken in de tweede fase is (heel) anders dan in de onderbouw; vraagt vaardigheden van leerlingen die ze nog onvoldoende bezitten. de leerlingen kiezen op jonge leeftijd een profiel of vervolgrichting; op grond van hun capaciteiten en op basis van door anderen aangereikte informatie en in veel mindere mate op grond van affiniteit en op basis van ervaring met werkvelden en beroepstaken. Op basis van deze problemen kan het derde leerjaar havo en vwo de volgende drie centrale functies worden toegekend: 1. de leerling (vak)leerstof aanbieden die onderbouw en bovenbouw verbindt; 2. de leerling voorbereiden op (vakoverstijgende) vaardigheden en werkwijzen die in het vierde leerjaar van belang zijn; 3. de leerling helpen een vervolgrichting te kiezen die bij hem of haar past. In het herontwerp voor het derde leerjaar worden verschillende onderdelen van deze drie functies verder uitgewerkt, al dan niet in onderlinge samenhang. De aansluitingsproblemen tussen het derde en vierde leerjaar en de verschillen tussen deze leerjaren zoals beschreven in de SLO publicaties vormden tevens belangrijke uitgangspunten voor het ontwerp van het derde leerjaar. Herontwerp derde leerjaar Met behulp van het SLO instrument Vormgeving derde leerjaar H/V heeft het onderbouwteam vervolgens keuzes gemaakt voor de inrichting van het derde leerjaar havo/atheneum. Met dit instrument is het mogelijk via drie stappen richting te geven aan de visie voor het derde leerjaar op het gebied van inhoud, vaardigheden en loopbaanbegeleiding. Vertrekkend vanuit een algemene visie (stap 1) worden de vragen steeds concreter en de keuzes nader ingevuld (stap 2 en 3). Het is geen kant-en-klaar advies, maar het geeft aan waar de accenten worden gelegd in het derde leerjaar. In november 2010 heeft het onderbouwteam stap 1 ingevuld 3. In tweetallen hebben docenten visiekaartjes geselecteerd die zij relevant vinden voor het derde leerjaar. Vervolgens zijn deze keuzes plenair geïnventariseerd. De keuzes bleken betrekking te hebben op twee thema s: inhoud en vaardigheden. Omdat de school zich via het project LOB ook richt op de loopbaanbegeleiding, is dit buiten beschouwing gelaten. Wel worden keuzes op dit terrein in samenhang genomen met de keuzes voor de inrichting van het derde leerjaar. De gekozen visiekaartjes uit stap 1 die als input gelden voor het ontwerpen van het derde leerjaar havo/atheneum luiden als volgt: Algemeen 1. Het derde leerjaar gaan we een herkenbare scharnierfunctie geven tussen onderbouw en 2 SLO (2007). De drie functies. Een handreiking voor schoolleiders, afdelingsleiders, mentoren, docententeams en decanen. Enschede, SLO. 3 Voor een opzet van deze bijeenkomst, zie bijlage 1. Bron: www.3vl.slo.nl 2

Inhoud 2. We willen tegemoet komen aan de verschillen tussen leerlingen door een gedifferentieerd aanbod van leerstof te doen 3. Een doorlopende leerlijn van leerstofinhoud van onderbouw naar bovenbouw bepaalt hoe het Vaardigheden 4. Vaardigheden gaan we centraal stellen in het derde leerjaar, als voorbereiding op de 5. Een doorlopende leerlijn vaardigheden van onderbouw naar bovenbouw bepaalt hoe het Tijdens een volgende bijeenkomst in december zijn deze visiekaartjes nader geconcretiseerd in stap 2. Zowel voor inhoud als voor vaardigheden is op hoofdlijnen vastgesteld hoe het derde leerjaar ingevuld zal worden: Inhoud: - Zelfstandig werken - Leerlingen een deel van de leerstof laten kiezen op basis van eigen talenten, eigen tempo, eigen leerstrategieën etc. - Grotere gehelen aanbieden Vaardigheden: - Leerlingen krijgen in het derde leerjaar de mogelijkheid om naast het leren van de basisvaardigheden ook bepaalde vaardigheden te herhalen of juist verdiepen - Per vak kijken welke algemene vaardigheden in het derde leerjaar aan bod moeten komen in de onderbouw geënt op de eisen van de bovenbouw (in overleg met het Meander) De resultaten van stap 1 en stap 2 vormen de uitgangspunten voor het ontwerp van het derde leerjaar. Hieronder worden de uitgangspunten nader toegelicht met achterliggende gedachtes en bijbehorende acties. 1. Algemeen Het derde leerjaar gaan we een herkenbare scharnierfunctie geven tussen onderbouw en Onderbouw en bovenbouw grijpen in het derde leerjaar in elkaar. Het leerjaar is een scharnier. Een scharnier dat voor de leerling deuren opent: naar de bovenbouw, naar het gekozen profiel en de keuzevakken en meer in het algemeen naar nieuwe kennis, nieuwe facetten van het volwassen wordende ik, naar de maatschappelijke omgeving en soms al naar een beroepenveld. Voor de keuzes die gemaakt worden voor het derde leerjaar neemt de school dit principe als uitgangspunt, vanwaar verdere keuzes worden gemaakt. Twee toetsweken per jaar (periode 3 en 4) waarbij de school grotere gehelen wil aanbieden aan de leerlingen. Overgang 3 naar 4 als gesprek op gang laten brengen op de 'bovenbouwlocatie' om de overgang ook in het vierde leerjaar meer geleidelijk te laten verlopen. Bron: www.3vl.slo.nl 3

2. Inhoud We willen tegemoet komen aan de verschillen tussen leerlingen door een gedifferentieerd aanbod van leerstof te doen Op deze school zitten havo en atheneum leerlingen in één gemengde groep, vanaf het eerste leerjaar tot en met het derde leerjaar. Er is een verschil in de typering van een havo en vwo leerling. Dit vraagt ook van docenten een verschil in didactiek. Wanneer er een algemene route wordt gevolgd zal al snel een deel van de leerlingen afhaken. Bij het lesgeven in een gecombineerde groep is het belangrijk om, daar waar mogelijk, te differentiëren naar niveau, interesse en leerstijl. Studiedag (1) met algemene introductie over gedifferentieerd lesgeven. Na bovengenoemde studiedag: het toepassen van gedifferentieerd lesgeven in minimaal twee lessituaties en deze koppelen aan een lesbezoek van een collega. Tijdens de teambijeenkomst: intervisie over collegiale consultatie. Studiedag (2): terugblik op de twee lessen. Teambijeenkomst: terugblik gedifferentieerd lesgeven. Evalueren en bijstellen = input vergaren voor 3 e studiedag Studiedag (3): gedifferentieerd lesgeven - vervolg Studiedag (4): OBIT-methode (Onthouden, Begrijpen, Integreren en Toepassen) + link naar verschil in toetsen en normering 3. Inhoud Een doorlopende leerlijn van leerstofinhoud van onderbouw naar bovenbouw bepaalt hoe het Voor een goede invulling van de leerstofinhoud is het belangrijk dat docenten zicht hebben op de samenhang in het curriculum. Wanneer er zicht is op deze samenhang kun je voor de leerlingen inzichtelijk maken en aangeven waar de inhoud van een vak op voortborduurt. Voor het verkrijgen van inzicht in de doorlopende leerlijn heeft de school gebruik gemaakt van de overzichten van SLO (Leerplan in beeld). Hierop is per vak te zien welke doorlopende lijn er is vanuit de kerndoelen in het primair onderwijs, via onderbouw naar de examenprogramma s in de Docenten inzicht geven op de samenhang in het curriculum. Start hiervoor tijdens de teambijeenkomst met behulp van de SLO overzichten doorlopende leerlijnen. Minimaal driemaal per jaar contact met vakcollega s van de bovenbouwlocatie over o.a. de doorlopende leerlijn. (Waarvan tweemaal georganiseerd en verder op individuele initiatieven) 4. en 5. Vaardigheden Vaardigheden gaan we centraal stellen in het derde leerjaar, als voorbereiding op de Een doorlopende leerlijn vaardigheden van onderbouw naar bovenbouw bepaalt hoe het Een leven lang leren is tegenwoordig een veelgehoorde kreet. Ook in de praktijk verlangen veel hogescholen en universiteiten van studenten dat ze zelfstandig kunnen leren en zelf goed kunnen plannen en organiseren. De gemiddelde leerling gaat echter niet uit zichzelf zelfstandiger werken en plannen; dit ervaringsfeit wordt onderbouwd door wat de school op dit moment weet over de ontwikkeling van de hersenen bij pubers. Het gedeelte van de hersenen dat verantwoordelijk is voor het managen van taken (plannen, vooruitzien etc.) is tijdens de Bron: www.3vl.slo.nl 4

puberteit nog volop in ontwikkeling. Uit dit inzicht hoeft niet worden afgeleid dat je niets aan leerlingen over kunt laten, maar wel dat je ze daarbij intensief moet begeleiden. De twee vaardigheden die de school dan ook in het derde leerjaar centraal wil stellen zijn zelfstandig werken en plannen en organiseren. Om zelfstandig gedrag bij de leerlingen te stimuleren, is het van belang dat de docent een stapje terug doet. De aangewezen manier om leerlingen naar zelfstandigheid te begeleiden is echter niet om ineens de teugels te laten vieren maar om langzaamaan, via intensieve begeleiding, steeds meer aan de leerling over te laten. Zelfstandig werken en plannen en organiseren worden schoolbreed opgezet, aangestuurd vanuit de onderwijscommissie. Voor alle vakken staan studieplanners op Moodle. Er zal een methodiek worden ontwikkeld om met het instrument van de studieplanners te werken, met als doel leerlingen zelfstandig te laten werken en hen te leren plannen en organiseren. Voor beide vaardigheden zullen tijdens een teambijeenkomst rubrics worden ontworpen. Van de rubrics worden posters gemaakt en deze worden in alle lokalen opgehangen. Elke leerling houdt een ontwikkelingslijn bij met betrekking tot zelfstandig werken en plannen en organiseren. Deze is twee keer per jaar onderwerp van gesprek met de mentor. Er zal een project worden ontwikkeld dat in het nieuwe schooljaar gegeven zal worden. Hierin zullen beide vaardigheden een grote rol spelen. Er zullen twee toetsweken worden gepland in de derde en vierde periode, waarin leerlingen grotere gehelen aangeboden krijgen. Terugkommoment organiseren met oud-leerlingen die in havo 4 zitten voor de leerlingen uit 3 havo/atheneum en docenten. Bron: www.3vl.slo.nl 5

Bijlage 1: Opzet bijeenkomst 1 Onderdeel Tijd Inhoud 15 minuten Inleiding door schoolleiding over doel en opzet van deze bijeenkomst. Inleiding op de bijeenkomst Inleiding en toelichting op instrument 15 minuten Presentatie door schoolleiding over de schoolvisie en het belang van samenhang tussen deze bestaande schoolvisie en het te ontwikkelen visiestuk 3 h/v. 15 minuten Inleiding en toelichting op het instrument v3l door SLO: - Aanleiding en doel instrument - inrichting instrument 30 minuten De aanwezigen vormen tweetallen. Elk tweetal registreert en logt in op v3l.slo.nl (eventueel m.b.v. de handleiding). Vervolgens vult elk tweetal stap 1 in, waarbij ze maximaal 7 kaartjes mag aanvinken. De te kiezen kaarten moeten in samenhang zijn met de schoolvisie waarover de schoolleiding heeft verteld. Aan de slag met v3l 15 minuten PAUZE 60 minuten Plenaire bespreking met als doel om gezamenlijk 4 kaarten vast te stellen van waaruit straks stap 2 wordt ingevuld. Om de beurt noemt een tweetal een kaartje dat ze heeft gekozen met uitleg waarom. Vervolgens wordt de andere tweetallen gevraagd wie deze kaart ook heeft gekozen. Als hulpmiddel bij deze bespreking kan het volgende schema worden gebruikt: gekozen door alle groepen gekozen door een meerderheid gekozen door de minderheid Kaarten die door een minderheid worden gekozen vallen af. Kaarten die door alle groepen zijn gekozen worden vastgesteld en kaarten die door een meerderheid zijn gekozen vormen discussiepunt. Indien er geen overeenstemming is over enkele kaarten, kan de werkgroep uiteindelijk knopen doorhakken. Afsluiting en korte toelichting op vervolg 15 minuten Maken van vervolgafspraken: - Wanneer vindt een volgende bijeenkomst plaats? - Wat wordt er van de aanwezigen in de tussentijd verwacht? Wie doet wat? Bron: www.3vl.slo.nl 6

Tijdpad vormgeving havo/atheneum 3 (voorbeeld) Om bovengenoemde uitgangspunten te realiseren heeft de school een tijdpad gemaakt waarin staat aangegeven wie, wat doet en wanneer (het gereed moet zijn). Uitgangspunt Actie Wie is kartrekker Wanneer (gereed) 1. Het derde leerjaar gaan we een herkenbare scharnierfunctie geven tussen onderbouw en 2. We willen tegemoet komen aan de verschillen tussen leerlingen door een gedifferentieerd aanbod van leerstof te doen 3. Een doorlopende leerlijn van leerstofinhoud van onderbouw naar bovenbouw bepaalt hoe het 4. Vaardigheden gaan we centraal stellen in het derde leerjaar, als voorbereiding op de 5. Een doorlopende leerlijn vaardigheden van onderbouw naar bovenbouw bepaalt hoe het Twee toetsweken per jaar waarin we grote gehelen willen aanbieden aan de leerlingen. Overgang 3 naar 4 als gesprek op gang brengen op bovenbouwlocatie. Teambijeenkomst: terugblik en start gedifferentieerd lesgeven en input verzamelen studiedag. Studiedag vervolg gedifferentieerd lesgeven. Studiedag OBIT + link naar verschil in toetsen/normering. Docenten inzicht geven in samenhang curriculum, instrument 'doorlopende leerlijn' (start tijdens studiedag) Minimaal driemaal per jaar contact vakcollega s bovenbouwlocatie (2x georganiseerd, verder op individueel initiatief). Zelfstandig werken en plannen wordt schoolbreed opgezet, aangestuurd vanuit de onderwijscommissie. Alle vakken hebben studieplanners op Moodle. Methodiek ontwikkelen voor gebruik studieplanners met als doel leerlingen leren zelfstandig werken en hen leren te plannen en organiseren Rubrics ontwerpen m.b.t. plannen en organiseren en zelfstandig werken. Posters maken van rubrics en deze in school ophangen. Leerling scoort zichzelf d.m.v. rubrics en dit is onderwerp van gesprek met mentor. Ontwikkelen van een project waarin beide vaardigheden een grote rol spelen (uitgangspunt het bevorderen van zelfstandigheid in de lessen ter voorbereiding van de toetsweken). Organiseren van terugkommoment met oud leerlingen havo 3 voor docenten en leerlingen. Alle docenten alle docenten ontwikkelgroep, daarna feedback andere docenten september 2012 gereed november 2011 februari 2011 november 2011 februari 2011 november 2011 maart 2012 februari 2011 september 2012 gereed juni 2012 gereed juni 2012 gereed juni 2012 gereed februari 2013 gereed maart 2013 Bron: www.3vl.slo.nl 7