Ergonomische eigenschappen van 50-plussers Ontwerpen met DINED & Eisenwijzer Tot stand gekomen in het kader van RAAK Vitale Oudere Auteurs L. Koopmans MSc; onderzoeker lectoraat Industrial Design Redactie Ing. Karin Overbeek; onderzoeker lectoraat Industrial Design Ir. K.M.M. van Beurden; lector Product Design Drs. M. van der Meer Saxion, januari 2011 (versie 1.0) Saxion Kenniscentrum Design en Technologie Saxion Kenniscentrum Gezondheid, Welzijn en Technologie Partners: Jaarsma+Lebbink, Novay, Panton, Sentrum, Syntens en Technologie Kring Twente
Inhoudsopgave 1. Inleiding 3 1.1. Ergonomische eigenschappen van 50-plussers 3 2. DINED en Eisenwijzer 5 2.1. DINED 5 2.2. Eisenwijzer 6 3. Voorbeeld case 9 3.1. DINED: 9 3.2. Eisenwijzer: 10 Bronnen 11 Bijlagen 12 RAAK Vitale Oudere Ergonomisch ontwerpen voor 50-plussers (versie 1.0) 2 van 13
1. Inleiding Dit document behandelt de ergonomische eigenschappen van 50-plussers. Daarnaast geeft het uitleg over twee tools die gebruikt kunnen worden tijdens het ontwerpen voor 50- plussers. Allereerst worden een aantal beperkingen van ouderen genoemd. Daarna volgt een uitleg over de twee tools: DINED en Eisenwijzer. Deze tools kunnen helpen bij het ontwerpen van producten voor mensen in het algemeen, maar 50-plussers in het bijzonder. Tot slot wordt er een ontwerpvoorbeeld gegeven, waarbij zowel DINED als Eisenwijzer worden gebruikt. 1.1. Ergonomische eigenschappen van 50-plussers Bij het ontwerpen van producten voor 50-plussers moet rekening worden gehouden met mogelijke ergonomische beperkingen die bij deze doelgroep optreden. Ouderen ondervinden vaker problemen tijdens productgebruik dan jongere mensen, doordat er vaak ergonomische eigenschappen veranderen naarmate men ouder wordt. Daarbij hebben zij een verhoogd risico op een ongeval. RAAK Vitale Oudere Ergonomisch ontwerpen voor 50-plussers (versie 1.0) 3 van 13
Naarmate mensen ouder worden, veranderen diverse ergonomische eigenschappen, zoals: Het gezichtsvermogen Zowel dichtbij als op afstand scherp zien kunnen problematisch zijn. Het gehoor Het gehoor gaat met de leeftijd achteruit. Cognitieve functies Het leren van nieuwe dingen, lezen, beslissen en problemen oplossen gaat op hogere leeftijd langzamer. Psychische functies Aandacht op een taak richten gaat moeilijker en er is een toename van slaapproblemen. Sensorische functies De gevoeligheid van de huid (tastvermogen en temperatuurgevoeligheid) en het reukvermogen nemen af. Bewegen Beperkingen in het bewegen kunnen leiden tot problemen bij het lopen, snelheid van handelen, het oppakken en verplaatsen van voorwerpen. In het kader van het project RAAK Vitale Oudere is er onderzoek gedaan naar het bewegen van mensen gerelateerd aan kleding. Meer informatie over het onderzoek en de resultaten is te vinden op de website. Het evenwicht Het vermogen van het corrigeren van de lichaamsbalans gaat met de leeftijd achteruit. Uithoudingsvermogen Het statisch uithoudingsvermogen (zoals zitten en staan) en het dynamisch uithoudingsvermogen (zoals lopen en fietsen) gaan achteruit. Antropometrie De lichaamsafmetingen van ouderen wijkt af van die van jongeren. Meer details (over het probleem, specifieke functieveranderingen, feiten, de afname van de ergonomische eigenschap per leeftijd en het verschil in geslacht) zijn beschikbaar op de website van Eisenwijzer. RAAK Vitale Oudere Ergonomisch ontwerpen voor 50-plussers (versie 1.0) 4 van 13
2. DINED en Eisenwijzer DINED en Eisenwijzer kunnen je helpen bij het ontwerpen van producten voor mensen in het algemeen en 50-plussers in het bijzonder. DINED is een database, die is ontwikkeld door de TU Delft, met lichaamsafmetingen van verschillende leeftijdsgroepen, geslachten en landen. Eisenwijzer is ontwikkeld door de Stichting Consument en Veiligheid en geeft informatie over veiligheidsrichtlijnen voor ontwerpers. Beide hulpmiddelen worden hierna meer in detail beschreven. 2.1. DINED Lichaamsafmetingen Om goede producten voor 50-plussers te ontwerpen, is het verstandig om te weten wat de lichaamsafmetingen van deze doelgroep zijn. De TU Delft heeft de afgelopen jaren veel mensen gemeten. De resultaten van deze metingen zijn beschikbaar via de website: www.dined.nl. De database bevat informatie over jonge (20-30), middelbare (31-60) en oudere (60>) mannen en vrouwen. Mogelijkheden van de database Het opzoeken en vergelijken van maten van verschillende bevolkingsgroepen en onderzoeken. Het nakijken van de beschikbaarheid van maten van een bevolkingsgroep. Het uitvoeren van berekeningen tussen percentielen en meetwaarden. Het uitvoeren van berekeningen voor het combineren van bevolkingsgroepen en maten. Het berekenen van meetwaarden en percentielen voor verscheidene bevolkingsgroepen en maten in één keer. Het opzoeken van achtergrondinformatie over bevolkingsgroepen en maten. Er is een uitgebreide handleiding beschikbaar over het gebruik van de database. Ga daarvoor naar www.dined.nl > Database > How to use the DINED web application. RAAK Vitale Oudere Ergonomisch ontwerpen voor 50-plussers (versie 1.0) 5 van 13
2.2. Eisenwijzer De Eisenwijzer geeft informatie over veiligheidsrichtlijnen voor ontwerpers. De Eisenwijzer is ontwikkeld door de Stichting Consument en Veiligheid en is beschikbaar via www.eisenwijzer.nl. De website biedt ontwerpers een methode en praktische informatie om een product zo veilig mogelijk te ontwerpen. De methode gaat uit van de visie van 'Design for All'. 'Design for All' ontstaat door bij de ontwikkeling van het product zoveel mogelijk rekening te houden met menselijke mogelijkheden en beperkingen. Het zorgt er voor dat kritische gebruikers als maat worden genomen. Bijvoorbeeld voor de leesbaarheid van een kaartautomaat wordt iemand met een beperkt gezichtsvermogen als uitgangspunt gekozen. Door een ontwerp aan te passen aan verschillen in menselijke mogelijkheden kunnen niet alleen breed toegankelijke, maar ook veilige producten worden ontwikkeld. Om ontwerpers via de Eisenwijzer inzicht te geven in beperkingen die mensen mogelijk ondervinden tijdens het gebruik van producten, is bij het tot stand komen van de Eisenwijzer uitgegaan van twee groepen mensen. Namelijk kinderen (met name 0-4 jaar) en ouderen (met name vanaf 65 jaar). De beperkingen die ouderen ondervinden in productgebruik kunnen van fysieke aard (weinig kracht en snelheid), sensorische aard (minder goed kunnen zien of horen) of cognitieve aard (moeilijker leren van nieuwe dingen) zijn. Kenmerken ouderen De website bevat o.a. een overzicht van kenmerken voor ouderen, die te bereiken is via: 'Risicomatrix' > 'Kenmerken ouderen'. De kenmerken zijn onderverdeeld in negen categorieën (van gezichtsvermogen tot antropometrie). Voor elke categorie wordt de volgende informatie verschaft: Probleem Illustratie van het probleem aan de hand van verschillen tussen de mogelijkheden van jonge mensen en oudere mensen. Specifieke functieveranderingen Elke categorie is opgedeeld in subcategorieën. Deze subcategorieën worden afzonderlijk toegelicht. Feiten Getallen en cijfers van het aantal 55-plussers die bepaalde problemen ondervinden of de genoemde beperking hebben. Suggesties bij het ontwerpen Ontwerpeisen, die een oplossing voor het probleem kunnen bieden. RAAK Vitale Oudere Ergonomisch ontwerpen voor 50-plussers (versie 1.0) 6 van 13
Risicomatrix voor ouderen De website bevat een risicomatrix voor ouderen, zoals weergegeven in figuur 1. Figuur 1: Risicomatrix In deze matrix is aangegeven welke kenmerken van ouderen een verhoogde kans op ongevallen tot gevolg hebben in combinatie met productgerelateerde gevaren. Met behulp van de matrix kan een ontwerper ontwerpeisen vinden die zijn of haar product veiliger maken. Door op één van de vakjes te klikken, krijgt de ontwerper een voorbeeld van het productgevaar, zie figuur 2. Figuur 2: Voorbeeld productgevaar RAAK Vitale Oudere Ergonomisch ontwerpen voor 50-plussers (versie 1.0) 7 van 13
Voorbeelden Op de website kan inspiratie worden opgedaan voor het ontwerpen van veilige producten vanuit drie verschillende invalshoeken: Het dagboek van Amurphy Dit dagboek dient puur om de diversiteit aan onveilige mens-product-interacties te kunnen illustreren, gebaseerd op ongevalgegevens. In het dagboek worden de volgende dagen behandeld; een werkdag (50- tot 60-jarigen), een vakantiedag (60- tot 75-jarigen), een dag met pensioen (75- tot 85-jarigen) en een dag in aanleunwoning (85-plussers). Voorbeeldproducten Op de website staat een overzicht van krantenberichten en ongevalsbeschrijvingen van slachtoffers waarin het product wordt gemeld. Ook worden er voorbeelden gegeven van vragen van consumenten over dit type product die Consument en Veiligheid dagelijks via de Service Desk binnenkrijgt. Voorbeeldanalyses De laatste mogelijke inspiratiebron zijn de voorbeeldanalyses, waarbij een aantal voorbeelden worden gegeven van hoe een gevaar met behulp van de Eisenwijzer kan worden aangepakt. RAAK Vitale Oudere Ergonomisch ontwerpen voor 50-plussers (versie 1.0) 8 van 13
3. Voorbeeld case Als voorbeeld hoe DINED en Eisenwijzer tijdens het ontwerpproces gebruikt kunnen worden, wordt hieronder een kort voorbeeld gegeven. In het voorbeeld wordt een fiets ontworpen voor een mannelijke 60-plusser. 3.1. DINED: Maten die voor de grootte van de fiets zeer belangrijk zijn, zijn de hoogte van het zadel en de afstand van het zadel naar het stuur. Uiteraard kan een fiets worden bijgesteld, maar als het frame van de fiets te groot of te klein is voor de meeste mannen, zal de fiets niet veel verkocht worden. In DINED 2004 is het mogelijk om maten van mannen boven de 60 jaar te verkrijgen. Door het selecteren van mannen boven de 60 jaar en het selecteren van de heuphoogte (nr. 8) verschijnt in een tabel de gemiddelde lengte en de standaard deviatie (zie Bijlage 1). Het is ook mogelijk om de fiets te ontwerpen voor bijvoorbeeld 95% van de mannen boven de 60 jaar. In dat geval moet de hoogte van het zadel minimaal 1040 mm worden (zie het tabblad Enkele maat en vul bij percentiel 95% in, zie ook Bijlage 1), terwijl de gemiddelde heuphoogte van een mannelijke 60-plusser 964 mm is. Het frame zal dus lager moeten zijn dan 964 mm, zodat ook kleinere mannen op de fiets kunnen komen. Met behulp van de stang kan het zadel dan hoger worden ingesteld, zodat ook langere mannen op de fiets kunnen fietsen. Een andere optie is om frames in twee verschillende maten te produceren. RAAK Vitale Oudere Ergonomisch ontwerpen voor 50-plussers (versie 1.0) 9 van 13
Voor de ideale afstand van het zadel naar het stuur, kan in DINED 2004 de functionele armlengte (nr. 20) worden geselecteerd. De gemiddelde armlengte voor een mannelijke 60- plusser is 744 mm. Wanneer de fiets voor 95% van de mannelijke 60-plusser wordt ontwikkeld, moet de afstand tussen het stuur en het zadel minimaal 815 mm zijn (zie Bijlage 2). Figuur 3 toont een fiets met afmetingen voor de gemiddelde en de lange man van 60+. Voor een kleine man, zou een kleiner frame gemaakt moeten worden, waarbij het zadel zodanig kan worden versteld, zodat de gemiddelde man er ook op kan fietsen. Figuur 3: Fiets voor de gemiddelde en lange man van 60+. 3.2. Eisenwijzer: In Eisenwijzer zijn een aantal onderwerpen te vinden die belangrijk zijn bij het ontwerpen van een fiets voor een man die ouder dan 60 jaar is: Zo kunnen beperkingen in het bewegen tot problemen leiden. Wanneer een man zijn been niet meer hoog kan optillen, kan het opstappen op de fiets daardoor erg lastig zijn. Een oplossing zou een lage instap kunnen zijn. Daarnaast gaat het vermogen tot het corrigeren van de lichaamsbalans ten behoud van het evenwicht met de leeftijd achteruit. Door een gyrowheel in de fiets te maken, is het makkelijker het evenwicht te bewaren en zal de 60-plusser minder snel zijn evenwicht verliezen. Een gyrowheel zorgt ervoor dat een wiel minder snel omvalt en kan er zelfs voor zorgen dat de hele fiets minder snel omvalt. Het wordt nu bijvoorbeeld ook gebruikt om kinderen te leren fietsen. Het uithoudingsvermogen gaat achteruit. Dit is op te lossen door middel van een accu. Zo hoeft de 60-plusser minder krachtsinspanning te leveren. RAAK Vitale Oudere Ergonomisch ontwerpen voor 50-plussers (versie 1.0) 10 van 13
Bronnen DINED: www.dined.nl Eisenwijzer: www.eisenwijzer.nl Voor meer informatie over ergonomisch ontwerpen voor 50-plussers, zie: Freudenthal, A. (1999). The design of home appliances for young and old customers. (Series Ageing and Ergonomics, Volume 2). Delft: Delft University Press RAAK Vitale Oudere Ergonomisch ontwerpen voor 50-plussers (versie 1.0) 11 van 13
Bijlagen Bijlage 1 RAAK Vitale Oudere Ergonomisch ontwerpen voor 50-plussers (versie 1.0) 12 van 13
Bijlage 2 RAAK Vitale Oudere Ergonomisch ontwerpen voor 50-plussers (versie 1.0) 13 van 13