Rijksalliantie duurzame bedrijfsvoering Verslag Symposium Grondstoffenmanagement bij het Rijk 21 juni 2012 Op 21 juni vond in het gebouw van het ministerie van I&M aan de Rijnstraat in Den Haag een geanimeerd symposium plaats over grondstoffenmanagement bij het Rijk. De bijeenkomst was georganiseerd door de Rijksalliantie duurzame bedrijfsvoering, in samenwerking met de kwartiermaker grondstoffenmanagement van het ministerie van BZK/DGOBR. Dit verslag van het symposium geeft een beeld hoe het Rijk werkt aan het omzetten van afvalzorg in grondstoffenmanagement en van de breedte waarop dit actuele en boeiende thema ingrijpt op de bedrijfsvoering. Door dit verslag delen we kennis en resultaten van het Rijk met iedereen die grondstoffenmanagement als veelbelovend onderwerp op wil pakken. Het programma omvatte een interessante variëteit aan sprekers en onderwerpen: - Joan Prummel (min. BZK), kwartiermaker grondstoffenmanagement bij het Rijk: grondstoffenmanagement bij het Rijk in een kader en een toekomstperspectief; het hoe en waarom van de interventietaak van deze kwartiermaker; - Rob Heijink (min. EL&I), categoriemanager Catering: over voedselverspilling en de duurzaamheid van de koffiebeker, het meest gebruikte voorwerp in de catering; - Edward Frencken (min. V&J), categoriemanager Drukwerk, papier en papiervernietiging: het sluiten van de papierkringloop van het Rijk; Doel van de bijeenkomst was kennis delen en stimuleren om de komende jaren het Rijk als grondstoffenleverancier een rol van betekenis te laten spelen. Grondstoffenmanagement is een van de prioritaire aandachtsterreinen van de duurzaamheidsagenda van het Rijk. Grondstoffenschaarste en prijsstijging van grondstoffen is in veel branches een actueel thema. Tal van organisaties zijn vanuit hun eigen perspectief bezig met het sluiten van kringlopen, op productniveau en op materiaalniveau (o.a. door toepassing van het principe C2C). De Rijksoverheid heeft ook in ruime mate te maken met deze problematiek. Goed grondstoffenmanagement leidt tot zowel het verminderen van de exploitatiedruk van de aarde als tot een renderende kringloopeconomie, twee belangrijke De Ladder van Lansink beleidsdoelen van het Kabinet. Voor de bedrijfsvoering van het Rijk zelf, met haar inkoopvolume van 12 miljard Euro per jaar, betekent het ook: opbrengsten voor grondstoffen in plaats van kosten voor afval. Rosa Lucassen leidde het symposium in goede banen en begon met een rondje langs een dertigtal deelnemers: waar kwamen zij vandaan? Er bleek een zeer gevarieerd gezelschap aanwezig te zijn, werkzaam bij diverse geledingen van het Rijk maar ook bij andere overheidsinstellingen. Dit zorgde al vanaf het begin voor een levendige en gevarieerde interactie tussen alle aanwezigen, wat nog extra waarde toevoegde aan het programma. - Frank Knuvers (Belastingdienst) en Frits van Luxemburg (min. EL&I), coördinatoren verduurzaming bedrijfsvoering: de praktijk van jarenlange afvalscheiding op basis van het principe afval = grondstof, de verschillen en overeenkomsten van beider aanpak en wat het oplevert. 1
Kwartiermaker grondstoffenmanagement bij het Rijk Joan Prummel trapte af met te vertellen waarom hij als kwartiermaker was aangesteld en wat zijn werkterrein is. Hij moet op korte termijn laten zien dat het de moeite waard is om het Rijk een positie als grondstoffenleverancier te laten innemen en haar eigen grondstofkringlopen te laten sluiten. Omdat het een bijdrage levert aan de vermindering van de milieudruk, maar zeker ook aan de bezuinigingen op de bedrijfsvoering. Het Rijk verandert van inkoper van afval naar leverancier van grondstoffen. De urgentie rond grondstoffenschaarste in de wereld illustreerde hij door onder andere te laten zien hoe China een belangrijke wereldwijde leverancier is voor een aantal grondstoffen, maar voor het gebruik daarvan eerst zichzelf bedient en pas daarna de rest van de wereld tegen hogere prijzen. Positief bij dit verhaal is dat de oplopende druk leidt tot het ontwikkelen van alternatieven voor een aantal grondstoffen. Interessant is de Grondstoffennotitie van het Rijk te lezen. Projecten Daarna liep Joan een aantal projecten langs waar hij mee bezig of bij betrokken is en die in diverse stadia van ontwikkeling / verkenning verkeren. Een overzicht: - Het genereren van praktische kennis voor categoriemanagers: gestart met een college in samenwerking met de TH Delft; - Het onderzoeken van nieuwe businessmodellen (samen met EL&I, I&M en Domeinen): hoe zorg je ervoor dat materialen zo optimaal mogelijk worden hergebruikt of zelfs weer terugkeren bij de leverancier (bijvoorbeeld door te leasen) en is op basis van de waarde van materialen een positieve businesscase te maken? Bedrijven zijn hier zeer in geïnteresseerd. Er zijn al gebruikte materialen die men liever toepast dan nieuwe: omdat ze al voldoen aan de specificaties van de leverancier; - Het strippen van ICT-hardware, waarbij regelgeving rondom vernietiging van data en bruikbaarheid van grondstof op elkaar moeten worden afgestemd (samen met Domeinen); - Het hergebruiken van fosfaten, die bijvoorbeeld in urine zit. Joan is op zoek naar een rijksgebouw waarin kan worden geïnvesteerd. Terugverdientijd 3 jaar, mits betreffende regelgeving wordt aangepast. Mogelijk een Green Deal (in samenwerking met de I&M, EL&I en de Rgd); - De ontwikkeling van een geupdate C2Ckader voor in eerste instantie inbouwpakketten in rijksgebouwen, later mogelijk voor gebouwconstructies zelf, liefst met modulaire toepassingsmogelijkheden (in samenwerking met de Rgd en Michael Braungart, de bedenker van C2C); - Energie uit biomassa. Een idee van de Dienst Landelijk Gebied, wellicht toe te passen bij een gevangenis in Veenhuizen. Deze activiteit ligt nu vooral op het terrein van duurzame energievoorziening. Bij werkt Frans van Beek aan energiesamenwerkingsprojecten; Het werkterrein van Joan Prummel - Het bijeenbrengen van verschillende spelers binnen het Rijk in afval / grondstoffenkringloop: hoe vergroot je de synergie tussen verschillende partijen die hetzelfde of vergelijkbare belangen hebben?; - Duurzame logistiek: de logistiek van het Rijk kan beter en duurzamer, maar hoe organiseer je dit optimaal? Een professor van de Erasmus Universiteit stelt: zonder transport sluit je geen enkele kringloop. Het 2
gaat pas daarna om het terugbrengen van de hoeveelheid kilometers en de verduurzaming van de brandstof (in samenwerking met de Erasmusuniversiteit); - Uitbreiding van het aantal aangeboden producten op Rijksmarktplaats. In de evaluatie van Rijksmarktplaats is dit een onderwerp (samen met Domeinen); - Onderzoek naar een rijksbrede duurzame koffiebeker bij het Rijk (zie ook hierna); - Het verder sluiten van de papierkringloop (zie hierna); - Het maken van beleid en kaders. Er moeten besluiten kunnen worden genomen die leiden tot rijksbeleid en een rijksbrede praktijk. Een indrukwekkende lijst van activiteiten, die vooral laat zien hoe grondstoffenmanagement raakt aan vele onderdelen van het bedrijfsvoeringproces. Op diverse onderdelen van zijn verhaal leverde de aanwezigen nuttige aanvullingen en tips. Joan is ook nog bezig met een communicatieplan, want het is wenselijk om kennis over de ontwikkelingen zo breed mogelijk te delen. Hij is ook persoonlijk te volgen, lees zijn blog op: http://joanprummel.wordpress.com/ Rob Heijink Rob Heijink, categoriemanager catering bij het Rijk (EL&I) was de volgende spreker. De koffiebeker behoort tot zijn aandachtsgebied, want behalve de bedrijfscatering hoort ook de koffieautomatenvoorziening bij het Rijk tot zijn categorie. Het Categorieplan Catering voor het Rijk is de laatste fase van bespreking en besluitvorming ingegaan. Rob: Categoriemanagement catering is het inkopen van catering, maar is meer dan dat: het is voor de hele cateringcyclus de vragen beantwoorden wat het Rijk nodig heeft en wat de beste oplossing is. Voedselverspilling tegengaan Rob gaf eerst een beeld van zijn werk, maar ging al snel wat dieper in op het thema voedselverspilling. Het is al een bekend gegeven: we gooien te veel voedsel weg (1 op de 5 tassen voedsel die we kopen). Reden waarom het al jarenlang hoog op de beleidsagenda van voorheen LNV en nu EL&I staat. In de praktijk heeft LNV invulling aan dit thema gegeven in het eigen project duurzame proeftuin catering. Het begrip laatste kwartier bijvoorbeeld betekent voor de cateraar bij EL&I dat er aan het einde van de lunchtijd alleen bijgemaakt wordt op aanvraag, zodat veel minder voedsel behoeft te worden weggegooid. Lunchkar Vergaderlunches Een ander aandachtsgebied vormde de vergaderlunch: LNV was goed voor het weggooien van 10.000 vergaderzaalbroodjes per jaar. Daar is een halt aan toe te roepen door inzet van een lunchkar. Het principe: ter plekke wordt de lunch samengesteld naar behoefte. Dat levert minder verspilling en 1 à 2 Euro per broodje minder kosten op, dus win-win en verspilling naar bijna 0%. De lunchkar doet nu de ronde langs geïnteresseerde organisaties, zoals de IND in Den Bosch. Daar is het nog even wennen voor de cateraar, liet de INDvertegenwoordiger vanuit de zaal weten. Uit een onderzoek van CREM (2010) blijkt overigens dat de lunchgebruiker zelf betrekkelijk weinig voedsel weggooit, het is vooral de cateraar die voor 80 tot 90% voor de verspilling verantwoordelijk is. Denk bijvoorbeeld ook aan het vervuilen van het afvalwater door het lozen van soep en zuivelproducten: te veel verdwijnt er nog in 3
het riool. Hier is nog een wereld te winnen en het is een wedstrijd die gewonnen moet worden. De branchevereniging Veneca heeft de handschoen opgepakt en is samen met de Universiteit Wageningen bezig om praktische tips op te stellen hoe cateraars de verspilling kunnen tegengaan. Het gaat daarbij trouwens niet alléén om voedsel, maar ook om vermindering van energieverbruik van de cateringapparatuur. Als categoriemanager catering en als bedrijfsvoerders is het onze taak om de cateraar aan te spreken op zijn gedrag op dit punt. Verpakkingen en koffiedrab Andere aandachtsgebieden zijn de verpakkingen ook hier is nog veel te winnen en de koffiedrab. Waarom niet de schaal vergroten waarop we er champignons op kweken, zoals al succesvol mogelijk blijkt te zijn? Koffiebeker Een ruwe schatting geeft aan dat het Rijk er per jaar 150.000.000 van gebruikt, een onvoorstelbare berg bekers dus. Nu loopt de discussie over de koffiebeker al decennialang. Ook bij het Rijk speelt nog altijd de vraag: hoe kan het hier het beste mee worden omgegaan? De in de zaal aanwezige vertegenwoordiger van PianOo gaf aan dat hij er begin 90-er jaren al onderzoek naar had gedaan. Frank Knuvers kreeg vervolgens het woord om zijn actuele kennis over het koffiebekertje met de aanwezigen te delen. Immers, de Belastingdienst is hier al jaren mee bezig omdat zij 1/5 van het Rijksverbruik voor hun rekening nemen. Grofweg zijn er drie soorten bekers mogelijk: de stenen koffiebeker (inclusief schoonmaken; onmiddellijk discussie: op welke wijze? Met schoonmaakmiddel en warm water, hoe vaak? Frank: alleen verantwoord indien op grote schaal met professionele afwasmachines wordt gewerkt), de plastic beker (polystyreen; momenteel een goed recyclebaar product) en de PLA-beker ( papieren beker met een biologisch afbreekbare coating; 3 tot 4 keer zo duur als de plastic beker). Over de laatste beker was het laatste woord niet direct gezegd. Op diverse plekken wordt deze beker al gebruikt met als motivatie de lagere milieudruk door de natuurlijke afbreekbaarheid. Maar is het als papierafval te zien (coating een probleem?) of composteer je de bekers (Frank: daarop is de afvalverwerking nog niet ingericht). Uit de zaal kwamen diverse voorbeelden uit de praktijk (zoals de gemeente Hilversum, die de bekers als oud papier verwerkt). Rob gaf aan dat er nu opnieuw onderzoek naar de koffiebeker wordt gedaan, maar nu met de opdracht gezien de huidige stand van de techniek de beste oplossing voor het Rijk te vinden. Mogelijk is er ook nu geen eenduidig antwoord te geven, gaf de PianOoman alvast aan. Het rapport wordt in de tweede helft van dit jaar opgeleverd. Een opmerking uit de zaal willen we u tot slot niet onthouden: een simpele halvering van de milieudruk en lagere verbruikskosten zijn te behalen als iedereen de moeite zou nemen om elk bekertje twee keer te gebruiken. Met deze simpele vorm van hergebruik kun je direct beginnen Edward Frencken, categoriemanager Drukwerk, papier en papiervernietiging houdt zich bezig met een oud maar voor het Rijk als grootverbruiker interessant aandachtgebied, namelijk het papierverbruik. Hij kondigde tot schrik van de aanwezigen een flink aantal sheets aan, maar ging daar in de praktijk vlot mee om en het verhaal was interessant. Categoriemanagement papier is al enkele jaren volop actief en kan goede resultaten laten zien. Inmiddels zijn al een aantal rijksbrede aanbestedingen in de markt gezet. Het doel waar Edward aan werkt is het volledig sluiten van de kringloop van het overheidspapier: het Rijk blijft voortdurend haar eigen papier gebruiken. Vele aspecten spelen een rol en de ene aanbesteding is de andere niet. Gelukkig is het bedrijfsleven heel actief, en heeft een leverancier van het Rijk ook de visie: closing the loop. Hieronder een aantal wetenswaardigheden die spelen bij de diverse aanbestedingen die hij de revue liet passeren: - Blanco papier (2010): 4.473.945 kg papier (!) (excl. Defensie); kostenreductie 20%; managementinformatie moet beter; 4
- Facilitair drukwerk: op prijs aanbesteed, alle aanbod is duurzaam; geen Nadere Overeenkomsten af te sluiten; uniek: de prijsstaffel betreft niet de prijs van het product maar de vervoerskosten en is daarmee een duurzaamheidaspect; om tegemoet te komen aan de behoefte aan diversificatie is het mogelijk om soortgelijke producten te vragen; - Drukwerk (2011): de klant kan vragen wat hij wil (wens Klantenraad); C2C is geen minimumeis, maar is ook niet mogelijk; 25% kostenreductie; - Vertrouwelijk papier (2010): de aanbesteding leverde een aantrekkelijk positief budgettair verschil op door de combinatie van lagere kosten en hogere inkomsten door de levering van grondstoffen ; - Het papierverbruik bij het Rijk neemt af; het Rijk is de derde afnemer in grootte van papier; - De papierafvoer onder categoriemanagement is verdubbelt, doordat de afvoer van de Belastingdienst erbij is gekomen; - Er is een fors prijsverschil tussen de opbrengst van de zilveren papierbak voor vertrouwelijk papier en die voor papier en karton in de blauwe bak. Sterk advies: zorg ervoor dat de blauwe container alleen gevuld wordt met karton, en de zilveren met alle papier. Dat is overal zelf te beïnvloeden. C2C-papier De volgende stap om de kringloop te sluiten moet nu worden gezet. Daarvoor is in eerste instantie extra geld nodig omdat het C2Cpapier op dit moment nog meer kost. Dit geld is inmiddels beschikbaar gekomen door het op grote schaal goedkoper kunnen inkopen van diverse papiercategorieën en de inkomsten door levering van grondstof. Nu moet de markt nog voldoende C2C papier kunnen leveren, en dat is nog niet het geval. Dit jaar start de marktverkenning met de vraag: contractverlenging of opnieuw aanbesteden van papier. Edward vraagt de aanwezigen of er belangstellenden zijn of die wellicht kennen, die in dialoog met de markt hierover willen meedenken. De zaal reageert direct positief: enkelen melden zich aan. Edward Frencken Handentissue Dan was er nog aandacht voor een ander alledaags product: de handentissue. Er is alle reden om ook voor dit product te werken aan C2C en het sluiten van kringloop. Aanwezigen zagen kansen om dit te realiseren. Digitalisering En is het invoeren van het digitale tablet nog een goed idee om het papierverbruik te reduceren? In beginsel wel, maar de productie van de tablets heeft nadrukkelijk een duurzaamheidsaspect. Het gaf aanleiding om vanuit de zaal te vragen: waar is de samenhang in beleid en activiteiten rond digitalisering en papierverbruik? Een vraag die Rosa onmiddellijk breed in de groep gooide, want we moeten tenslotte zo snel mogelijk concreet verder. Dé oplossing kwam er niet direct, maar wel was de conclusie dat een netwerk als de Rijksalliantie, maar ook de rol van DGOBR, als belangrijk werden ervaren. Joan: alle categoriemanagers zijn duurzaam gericht bezig, samenwerkend moet een verandering ten goede mogelijk zijn. Aandacht voor innovatie Dit onderdeel van het programma werd afgesloten met de vraag van Rijksalliantievoorzitter Ineke Lemmen hoe we de innovatieve succesverhalen breder kunnen gaan verspreiden met als doel een versnelling van de verduurzaming, een stelling die de vertegenwoordiger van het Koplopersloket kon onderschrijven. Ruimte bieden aan locale initiatieven, koplopers uit het bedrijfsleven (grote, maar óók kleinere bedrijven) de ruimte geven met hun innovatieve producten en ideeën: hoe doe je dit? Hoe koppel je allerlei partijen? Advies: 5
raadpleeg www.pianoo.nl, daar is al veel informatie over duurzaam inkopen te vinden (bekijk de inspirerende praktijkvoorbeelden), maar ook over dit onderwerp is informatie in voorbereiding. Hoge percentages hergebruik van afval behalen en daarmee ook kosten besparen was het onderwerp van de volgende sprekers: Frank Knuvers en Frits van Luxemburg, beide bij hun organisaties belast met het op allerlei manieren bevorderen van verduurzaming van de bedrijfsvoering. Volgens de Belastingdienst en Frank Knuvers draait het om het drieluik: het moet, het hoort, het loont! Wist u dat veel kantoren in Nederland op basis van de weten regelgeving nog in gebreke blijven als het gaat om afvalbeheer? Het Activiteitenbesluit geeft aan welke eisen er voor kantoren zijn. Van het Rijk mag zonder meer worden verwacht dat zij voldoet aan de regelgeving. Pilot Dank zij een intensieve pilot in de vestiging in Helmond werd het de Belastingdienst in 2007 duidelijk dat er succes kon worden geboekt met een vernieuwende vorm van afvalzorg die daardoor ook grondstofmanagement wordt. Essentie van het Belastingdienstsysteem : intensieve aandacht voor de inzameling, afvoer en verwerking van alle afvalstromen van de organisatie. Aan de voorkant van het proces zijn de leveranciers van bijvoorbeeld catering en koffievoorziening verantwoordelijk voor de gescheiden inzameling van het afval. Werkplekafval wordt op centrale plekken ingezameld door de medewerkers. De loopafstand is hierbij bepalend voor het aantal inzamelmiddelen. Resultaten Enkele resultaten: 64% meer GFT, 56% minder restafval, 100% meer plastic voor recycling, 70.000 plastic zakken per jaar minder nodig, karton komt het gebouw niet meer in en maar liefst 19% minder kosten. Dit zijn resultaten die hout snijden en aantonen dat grondstoffenmanagement bij het Rijk rendement geeft. Ook bleek uit microbiologisch onderzoek dat er minder vervuiling optreedt door het beheersen en concentreren van de afvalstromen. De Belastingdienst zegt nee tegen CO2 Nog zo n gegeven: wat kun je doen met koffiedrab van 100.000 kg koffie per jaar? Dat levert 156.000 kg koffieresidu op, die vervolgens kan worden vergist en uiteindelijk groen gas en compost opleveren. De succesvolle pilot leidde tot een brede uitrol binnen de Belastingdienst, met tonnen kostenreductie tot gevolg. Bedenk dat het Rijk in plaats van het betalen voor het afvoeren nu opbrengst genereert voor een aantal gewilde grondstofstromen. De trend is dat de opbrengsten zullen stijgen. Aandachtspunten Tot slot van zijn betoog gaf Frank nog een aantal aandachtspunten mee voor als je ermee aan de slag gaat: zorg voor commitment van de leverancier (partnership) en goed contractmanagement, goede managementinformatie is essentieel, technologische en innovatieve ontwikkelingen blijven volgen en toepassen, goede sturing door het vaststellen van doelstellingen en kritische prestatie indicatoren. De laatste spreker van de middag was Frits van Luxemburg van EL&I. Het motto bij EL&I is: practice what you preach - wat je wil dat de maatschappij doet, moet je zelf ook doen. Er zitten verschillen in aanpak tussen de Belastingdienst en EL&I, maar het doel is bij beide gelijk: rendement voor het Rijk en de leverancier, voor het bedrijfsleven (groene economie; innovatie; Frits van Luxemburg 6
aanpakken grondstoffenproblematiek) en voor het milieu en dus ons allemaal. De verschillen zijn: werkplekafval wordt door de medewerker bij de werkplek gescheiden en daar door de leverancier dagelijks opgehaald (de personeelscomponent in het contract is dus hoger), maar er vindt ter plekke correctie plaats op de zuiverheid van afvalstromen (hoe zuiverder, hoe meer opbrengst) en het contact van leverancier met de EL&Imedewerkers is groter. Werkplekinzamelsysteem min. van EL&I Resultaten Ook bij EL&I spreken de resultaten voor zich. In de panden van het kerndepartement van voormalig EZ is in de jaren 2006-2011 sprake van een constante groei van het percentage gerecycled afval (nu 80%!) en lagere kosten. Ook is sprake van minder schoonmaakuren en lagere interne beheerlasten. Wat levert het nog verder op: vergroting van de bewustwording voor duurzaamheid, managementinformatie waar je wat mee kunt en een mooi partnership met de leverancier. metingen, tijdens de pilot, maar ook tijdens een meting uit 2011: het tevredenheidspercentage over de afvalzorg was 94%. Frits sloot af met de stelling dat het Rijk een topper kan worden in grondstoffenmanagement, wanneer we er met z n allen voor kiezen. Maar ook: kiezen we voor een inspanning hiervoor, of kiezen we voor uitputting (van budget en grondstoffen). Een vraag die de aanwezigen voor zichzelf mochten beantwoorden. De laatste minuten van het symposium waren voor rekening van Rosa en ze vroeg de aanwezigen wat belangrijk voor ze was om mee te nemen van deze middag. Naast waardering voor de informatieve middag, kwam de vraag van de integrale benadering weer naar voren. Bedrijfsvoering is steeds meer gebaat bij integrale bedrijfsvoering, waarbij de verschillende elementen van bedrijfsvoering op hun effecten op elkaar worden bekeken en met ketendenken worden aangepakt. Een waardevolle constatering die in de praktijk nog het nodige met zich meebrengt maar daarom niet uit de weg moet worden gegaan. Andere constatering: hoe maak je de goede (innovatieve) voorbeelden en veelbelovende activiteiten toegankelijk zodat ze ook elders toepasbaar worden. Dit verslag wil daar in ieder geval een bijdrage aan leveren. Een borrel besloot deze interessante en interactieve middag. Dank aan iedereen die deze middag mogelijk maakten. FvL/juni 2012 Dit laatste werkt bijvoorbeeld door wanneer je nieuwe stappen wilt zetten, zoals bij het plan om het cateringafval een hoger rendement te geven en daarmee nog 5 à 10% meer afvalscheiding te realiseren. Dit is nu in studie door een samenwerking tussen leverancier en cateraar. Voordurend wordt (in de geest van ook de ISO 14001 milieumanagementcertificering van EL&I) gewerkt aan verbeterstappen. Zoals de inzet van C2C inzamelmiddelen en het vergroten van het hergebruik van goederen bij de komende grote herhuisvesting. Medewerking van medewerkers Dat de medewerker hier goed mee kan leven en daaraan wil bijdragen blijkt uit diverse 7