Ken uw doelgroep Kwetsbare groepen. Gemeente Tilburg

Ken uw doelgroep Kwetsbare groepen Gemeente Tilburg Mei 2015

Colofon In opdracht van: Uitvoering en rapportage: Ilse Lodewijks, Adviseur Onderzoek i.s.m. Thomas Bersee, Adviseur Educatie en Petra van Oosterhout, Adviseur beleidsontwikkeling Postbus 90114 Statenlaan 4 5000 LA Tilburg 5042 RX Tilburg T 013 46 56 700 I www.cubiss.nl 2

Samenvatting Meedoen in de maatschappij is niet voor iedereen vanzelfsprekend. Gemeenten, bibliotheken en andere maatschappelijke organisaties hebben een belangrijke rol in de ondersteuning en begeleiding van inwoners die het niet op eigen kracht redden. Maar hoe is deze groep samengesteld? In welke wijken wonen zij? En hoe kan de bibliotheek en andere maatschappelijke organisaties hen het beste ondersteunen? Om vast te stellen om welke kwetsbare groepen het gaat en welke omvang deze hebben, heeft Cubiss een meta-analyse uitgevoerd binnen de gemeente Tilburg. Hiervoor is gebruik gemaakt van gegevens uit verschillende databronnen die samenhangen met het feit of iemand zich in een kwetsbare positie bevindt. In deze rapportage wordt onder kwetsbare groepen verstaan: groepen mensen, woonachtig in de gemeente Tilburg, die in een (potentieel) kwetsbare positie verkeren. Een kwetsbare inwoner is een persoon die niet zelfredzaam is en daardoor niet in staat tot maatschappelijke participatie. In dit rapport wordt naar drie typen kwetsbare groepen gekeken: laaggeletterden, maatschappelijke kwetsbaren en jonge, potentieel kwetsbare kinderen (0-4 jaar). Geletterdheid is het gebruiken van gedrukte en geschreven informatie om te functioneren in de maatschappij, om de eigen doelen te bereiken en om de eigen kennis en mogelijkheden te ontwikkelen. De mate van geletterdheid wordt weergegeven in vijf niveaus (Fouarge, D., Houtkoop, W. & Van der Velden, R., 2011). Laaggeletterd betekent doorgaans dat mensen op het laagste niveau zitten. Naar schatting wonen er in gemeente Tilburg tussen 21.000 en 23.000 laaggeletterden. Dit betekent dat tussen de 12 en 14 procent van de volwassen inwoners laaggeletterd is. Deze mensen beschikken over onvoldoende vaardigheid om te kunnen omgaan met de lees- en schrijftaken in het dagelijks leven en op het werk. Ze hebben niet het niveau dat nodig is om in de kenniseconomie en de moderne westerse samenleving adequaat te functioneren. Van de 30 tot 55-jarige vrouwen in Tilburg (de doelgroep van het project Educatie voor Vrouwen met Ambitie ) is naar schatting tussen de 11 en 13 procent laaggeletterd: circa 4.000 personen. Naast laaggeletterden is bekeken in welke mate gemeente Tilburg te maken heeft met maatschappelijke kwetsbare volwassenen en jonge, potentiele kwetsbare kinderen (0-4 jaar). Een persoon is maatschappelijk kwetsbaar als hij of zij in een kwetsbare situatie verkeert of dreigt te raken doordat deze persoon door verschillende problemen of oorzaken geconfronteerd wordt met achterstand en/of sociaal isolement. Uit onderzoek blijkt dat als een kind opgroeit in een gezinsomgeving die niet stimulerend en bevorderlijk is om te leren lezen en schrijven, het risico verhoogt dat de kinderen later zelf laaggeletterd zullen worden. Deze houding beïnvloedt de opvoeding die ze aan hun kinderen zullen geven. (Fouarge et. al, 2011). Dit benadrukt het belang om jonge potentieel kwetsbare kinderen al vroeg in beeld te hebben en er vroegtijdig op in te grijpen. Hoe ouder het kind, hoe moeilijker de problemen op school ten gevolge van leerachterstand immers kunnen worden verholpen. Een preventieve strategie lijkt het meest aangewezen. 3

Wijken met kleine kans op kwetsbare volwassen inwoners In Dalem, De Kievit/Dongewijk, Koolhoven/Witbrant, Armhoef/Tivoli en Berkel-Enschot is de kans op kwetsbare inwoners klein. In alle vijf wijken wonen relatief gezien (in verhouding tot de andere wijken van Tilburg en Noord-Brabant) zowel weinig laaggeletterden als weinig maatschappelijk kwetsbaren. De wijken worden gekenmerkt door een laag percentage laagopgeleiden, relatief weinig 45plussers (geldt niet door Berkel-Enschot), laag percentage allochtonen (geldt niet voor het Centrum) en relatief weinig mensen die niet participeren op de arbeidsmarkt. Daarnaast is de financiële en sociale van de inwoners van deze wijken gunstig. Wijken met gemiddelde kans op kwetsbare volwassen inwoners In Groeseind/Hoefstraat, Loven, Besterd/Gasthuisstraat, het Centrum, Huibeven, Rooi Harten/Hagelkruis, De Blaak, Heyhoef/Heerevelden/Campenhoef, Udenhout en Zorgvlied is een gemiddelde kans op kwetsbare inwoners. Hierbij is wel een duidelijk onderscheid tussen de wijken zichtbaar. De wijken Udenhout en Zorgvlied worden gekenmerkt door relatief veel laaggeletterden. Dit valt te verklaren vanuit het groot aantal vrouwen, ouderen en werklozen (vanwege inactiviteit is de kans op laaggeletterdheid groter). De kans op maatschappelijke kwetsbare inwoners is in Udenhout behoorlijk laag en Zorgvlied gemiddeld. In Groeseind/Hoefstraat en Besterd/Gasthuisstraat woont een relatief klein aantal laaggeletterden, terwijl de kans op maatschappelijke kwetsbaren vanwege een slechte financiële situatie behoorlijk groot is. In Loven, het Centrum, Huibeven en Rooi Harten/Hagelkruis, is de kans op maatschappelijke kwetsbare inwoners gemiddeld, terwijl je hier relatief weinig laaggeletterden zult treffen. Voor De Blaak en Heyhoef/Heerevelden/Campenhoef geldt precies het omgekeerde. Hier is de kans op laaggeletterden gemiddeld, terwijl je in deze wijken nauwelijks maatschappelijke kwetsbaren zult tegenkomen. Wijken met grote kans op kwetsbare volwassen inwoners De wijken De Reit, Broekhoven/Jeruzalem, De Hasselt/Het Goirke, Gesworen Hoek, Korvel, Overig Tilburg (industrieterreinen, buitengebieden, Bosscheweg, Moerenburg en Katsbogten-Bakerland), Trouwlaan, Groenewoud, Heikant/De Schans, Het Wandelbos, Het Zand, Quirijnstok en Stokhasselt kunnen als potentieel kwetsbaar worden aangemerkt. In Groenewoud, Het Wandelbos, Het Zand en Stokhasselt is een relatief grote kans op zowel taalachterstanden/laaggeletterdheid als maatschappelijke kwetsbaarheid. Vrijwel alle gemeten indicatoren zijn beneden gemiddeld ten opzichte van de andere wijken en de gehele provincie. Dit zijn de vier meest zorgelijke wijken. In Broekhoven/Jeruzalem, De Hasselt/Het Goirke, Gesworen Hoek, Korvel, Trouwlaan, Heikant/De Schans, en Stokhasselt is de situatie eveneens zorgelijk. Hoewel de kans op laaggeletterden en maatschappelijke kwetsbaren iets kleiner is dan in bovenstaand genoemde wijken, is deze alsnog bovengemiddeld. In Overig Tilburg en Quirijnstok en is de kans op laaggeletterden behoorlijk groot, terwijl de kans op maatschappelijke kwetsbaren gemiddeld is. Voor De Reit geldt precies het omgekeerde. Hier is de kans op laaggeletterden gemiddeld, terwijl je in deze wijk behoorlijk veel maatschappelijke kwetsbaren zult tegenkomen. Jonge potentieel kwetsbare kinderen In 2014 hadden 399 peuters in Tilburg een leerlinggewicht. Daarnaast ontvingen 286 peuters een JGZ verwijzing waardoor zij eveneens in aanmerking kwamen voor voorschoolse educatie. Dit komt in totaal neer op 16 procent van alle peuters. Voorschoolse educatie is als compensatie bedoeld voor 4

kinderen (2,5 tot 4 jaar) die thuis te weinig ontwikkelingsgerichte stimulering ontvangen. Het doel is het voorkomen van een achterstand bij de start in het basisonderwijs. BoekStart is een programma dat het lezen met heel jonge kinderen wil bevorderen. Landelijke cijfers laten zien dat 33 procent van de ouders van baby s gebruik maakt van BoekStart. Helaas ligt het bereik van BoekStart binnen gemeente Tilburg lager. Met name in Groenewoud, De Blaak & Katsbogten-Bakerland & Buitengebied Zuidwest, Stokhasselt en Zorgvlied & De Reit maken relatief weinig ouders gebruik van BoekStart. Gezien het aantal laaggeletterde volwassenen in Groenewoud, Stokhasselt, Zorgvlied is dit erg zorgelijk. 5

Inhoudsopgave Samenvatting... 3 1. Inleiding... 7 1.1 Aanleiding en doel... 7 1.2 Kwetsbare groepen... 9 1.3 Methodiek... 11 1.4 Inhoud van het rapport... 12 2. Laaggeletterdheid & maatschappelijke kwetsbaarheid... 13 2.1 Inleiding... 13 2.2 Laaggeletterdheid... 14 2.3 Maatschappelijke kwetsbaarheid... 18 3. Indicatoren... 21 3.1 Laaggeletterden... 21 3.1.1 Geslacht... 21 3.1.2 Opleidingsniveau... 23 3.1.3 Leeftijd... 24 3.1.4 Etniciteit... 26 3.1.5 Participatie op de arbeidsmarkt... 30 3.1.6 Laaggeletterde 30 tot 55-jarige vrouwen... 31 3.2 Maatschappelijke kwetsbaren... 36 3.2.1 Financiële situatie: inkomen en type woning... 36 3.2.2 Sociale situatie: leefbaarheid buurt, sociale cohesie en eenzaamheid... 41 3.2.3 Gezondheid... 47 3.3 Jonge, potentieel kwetsbare 0-4 jarigen... 49 3.3.1 Voorschoolse educatie... 49 3.3.2 BoekStart... 50 4. Conclusies... 53 4.1 Wijken met kleine kans op kwetsbare volwassen inwoners... 53 4.2 Wijken met gemiddelde kans op kwetsbare volwassen inwoners... 54 4.3 Wijken met grote kans op kwetsbare volwassen inwoners... 54 4.4 Jonge potentieel kwetsbare kinderen... 54 Geraadpleegde literatuur en bronnen... 55 Bijlage... 56 6

1. Inleiding 1.1 Aanleiding en doel Meedoen in de maatschappij is niet voor iedereen vanzelfsprekend. Gemeenten, bibliotheken en andere maatschappelijke organisaties hebben een belangrijke rol in de ondersteuning en begeleiding van inwoners die het niet op eigen kracht redden. Maar hoe is deze groep samengesteld? In welke wijken wonen zij? En hoe kan de bibliotheek en andere maatschappelijke organisaties hen het beste ondersteunen? Om vast te stellen om welke kwetsbare groepen het gaat en welke omvang deze hebben, heeft Cubiss een meta-analyse uitgevoerd binnen de gemeente Tilburg. Hiervoor is gebruik gemaakt van gegevens uit verschillende databronnen die samenhangen met het feit of iemand zich in een kwetsbare positie bevindt. De hoofdvraag van het onderzoek luidt als volgt: In welke mate heeft de gemeente Tilburg te maken met kwetsbare groepen en hoe ziet de situatie er per wijk uit? Met de resultaten van dit onderzoek kan zowel Bibliotheek Midden-Brabant als Stichting Lezen & Schrijven probleemgroepen definiëren. Ook kan de gemeente worden geïnformeerd en bewust gemaakt worden van de omvang van het probleem. De genomen foto biedt input voor de te vervullen rol en de te bewandelen strategie van de Bibliotheek ten aanzien van kwetsbare groepen. Daarnaast biedt het kerngegevens die zeer relevant zijn in mogelijke gesprekken met andere samenwerkingspartners in het werkgebied. Voor gemeente Tilburg hanteren we een wijkindeling, die is weergegeven in 2 figuren op de volgende pagina. Deze wijkindeling is tot stand gekomen in overleg met Stichting Lezen & Schrijven en Bibliotheek Midden-Brabant. In de bijlage buurtindeling is de uitgebreide wijkindeling weergegeven. 7

Figuur 1.1.1a Wijkindeling gemeente Tilburg- West Figuur 1.1.1b Wijkindeling gemeente Tilburg- Oost 8

1.2 Kwetsbare groepen In deze rapportage wordt onder kwetsbare groepen verstaan: groepen mensen, woonachtig in de gemeente Tilburg, die in een (potentieel) kwetsbare positie verkeren. Een kwetsbare inwoner is een persoon die niet zelfredzaam is en daardoor niet in staat tot maatschappelijke participatie. Niet zelfredzaam is iemand wanneer deze niet zelfstandig (niet op eigen kracht) of niet met behulp van zijn omgeving (eigen sociale netwerk) actief kan meedoen in de samenleving of onvoldoende draagkracht heeft om de daarvoor benodigde voorziening(en) aan te schaffen. Kernbegrip in deze definitie is "zelfredzaamheid" (het lichamelijke, verstandelijke, geestelijke of financiële vermogen om voorzieningen te treffen dan wel te laten treffen die deelname aan het normale maatschappelijke verkeer mogelijk maken) 1. In dit rapport wordt naar drie typen kwetsbare groepen gekeken: laaggeletterden, maatschappelijke kwetsbaren en jonge, potentieel kwetsbare kinderen (0-4 jaar). Laaggeletterdheid Geletterdheid is het gebruiken van gedrukte en geschreven informatie om te functioneren in de maatschappij, om de eigen doelen te bereiken en om de eigen kennis en mogelijkheden te ontwikkelen. De mate van geletterdheid wordt weergegeven in een aantal niveaus. Laaggeletterd betekent doorgaans dat mensen op het laagste of enerlaagste niveau zitten (Fouarge, D., Houtkoop, W. & Van der Velden, R., 2011). 2 Op dit niveau beschikken mensen over een elementair basisvocabulaire, en kunnen eenvoudige informatie uit korte zinnen en teksten halen. De meeste laaggeletterden zijn zeker geen analfabeten. Slechts een kleine groep, ongeveer 2,5%, kan niet of nauwelijks (technisch) lezen en schrijven. Een veel grotere groep heeft pas moeite met lezen en schrijven als de teksten ingewikkelder worden, bijvoorbeeld als ze informatie uit een tekst moeten afleiden die er niet letterlijk in staat. De meeste laaggeletterden hebben meer moeite met schrijven dan met lezen. Op de schaal van 0 tot 500 scoren zeer laaggeletterden onder de 176 punten en laaggeletterden tussen de 176 en 225 punten. Zeer laaggeletterde volwassenen kunnen korte teksten over bekende onderwerpen lezen en één stukje informatie vinden dat dezelfde vorm heeft als de taak of vraag (Buisman & Houtkoop, 2014). Er wordt alleen om een elementaire woordenschat gevraagd. Laaggeletterde volwassenen kunnen korte papieren of digitale teksten lezen om één stukje informatie te vinden dat identiek is aan de taak of vraag. Volwassenen op dit niveau kunnen simpele formulieren invullen, beschikken over een elementaire woordenschat, begrijpen de betekenis van zinnen en kunnen eenvoudige teksten lezen. Op het volgende niveau (niveau 2, schaalwaarde 226 tot en met 275) kunnen volwassenen twee of meer stukjes informatie integreren. Ze kunnen informatie vergelijken, contrasteren of erover reflecteren en ze kunnen eenvoudige gevolgtrekkingen maken. Ook kunnen ze binnen digitale teksten navigeren om op verschillende plekken in een tekst informatie te zoeken en te vinden (Buisman & Houtkoop, 2014). Op dit niveau lopen veel volwassenen echter een risico als de vaardigheidseisen thuis, op het werk of in de samenleving veranderen. Op dit niveau wordt dan ook gesproken van een latent probleem (Bohnenn, E., Ceulemans, C., Van de Guchte, C., Kurvers, J. & Van Tendeloo, T., 2004). Er bestaat een grote kans bij personen op niveau 2, dat als ze hun vaardigheden niet onderhouden, ze op latere leeftijd terugvallen naar niveau 1. Het volgende niveau, niveau 3 wordt beschouwd als het geletterdheidsniveau dat nodig is om in de kenniseconomie en de moderne westerse samenleving adequaat te functioneren. 1 WMO voorzieningenbeleid 2 Fouarge, D. Houtkoop, W. & Velden, R. van der (2011). Laaggeletterdheid in Nederland. ECBO, 's- Hertogenbosch/Utrecht. 9

Uit recent onderzoek blijkt dat in Nederland 1,3 miljoen laaggeletterden (niveau 1) wonen. Dit betekent dat 12 procent van de volwassen bevolking op het laagste niveau van taalvaardigheid functioneert (PIAAC, 2013). Qua absolute aantallen bevinden de grootste groepen laaggeletterden zich onder oudere autochtonen (45-plus) met een middelbaar opleidingsniveau. Daarnaast vormen 120.000 autochtone en 108.000 allochtone niet-werkende laagopgeleiden twee relatief grote groepen van laaggeletterden. De individuele gevolgen voor laaggeletterden kunnen leiden tot een sociaal isolement. Zij worden onzeker, durven niet buiten hun vertrouwde kring te opereren, te solliciteren, zich niet duidelijk uit te spreken of actief te participeren in groepsactiviteiten. Laaggeletterdheid is daarmee een bron van sociale, culturele en politieke uitsluiting voor het individu. Laaggeletterden participeren vaak beperkt in het maatschappelijk leven. Uit Brits onderzoek blijkt dat laaggeletterden nauwelijks deelnemen aan gemeenschappelijke activiteiten in buurten, scholen, bewonersgroepen of politieke partijen. Laaggeletterdheid heeft ook gevolgen voor de economie. Door ontwikkelingen als toenemende digitalisering, maar ook grotere behoefte aan kennis worden steeds hogere en andere eisen gesteld aan mensen om deel te nemen aan de kenniseconomie. De kenniseconomie vraagt om werknemers die mondeling en schriftelijk goed kunnen communiceren. Geletterde en goed opgeleide werknemers zijn productiever, en meer productiviteit betekent een hogere economische groei. Vrijwel in alle banen moeten mensen zich bijscholen, ook laagopgeleide medewerkers. Omdat bijscholing voor laaggeletterden vaak te moeilijk is en zij cursussen dus ook liever vermijden, lopen zij een hoger risico om uiteindelijk ontslag te krijgen. (Vos, De Vries (St. Lezen & Schrijven) & Duvekot, 2007). Uit landelijk wetenschappelijk onderzoek blijkt dat het profiel van (zeer) laaggeletterden in vergelijking met niet-laaggeletterden relatief vaker bestaat uit vrouwen, laaggeschoolden (lager onderwijs of vbo), ouderen, allochtonen uit de eerste generatie (met de kanttekening dat driekwart van de laaggeletterden autochtoon is) en mensen die niet participeren op de arbeidsmarkt (Fouarge et al, 2011). Laaggeletterden zijn overigens geen digibeten: 87 procent van de laaggeletterden gebruikt wel eens een computer (Buisman & Houtkoop, 2014). Wel blijkt uit onderzoek dat laaggeletterdheid vaker voorkomt onder digibeten. Bij digibeten is het risico op laaggeletterdheid dus veel hoger (Van Deursen & Van Dijk, 2012). In dit rapport wordt enerzijds gekeken naar de omvang van de totale groep laaggeletterden per wijk. Anderzijds wordt ingezoomd op de kans op laaggeletterdheid onder 30 tot 55-jarige vrouwen (de doelgroep van Educatie voor Vrouwen met Ambitie (EVA)). Maatschappelijke kwetsbaarheid Een persoon is maatschappelijke kwetsbaar als hij of zij in een kwetsbare situatie verkeert of dreigt te raken doordat deze persoon door verschillende problemen of oorzaken geconfronteerd wordt met achterstand en/of sociaal isolement. Factoren die doorgaans in verband worden gebracht met maatschappelijke kwetsbare groepen zijn de financiële situatie (inkomen en type woning), sociale situatie (leefbaarheid buurt, sociale cohesie en eenzaamheid) en de mate van gezondheid. Jonge, potentieel kwetsbare kinderen (0-4 jaar) Bij lees- en schrijfvaardigheid speelt de familiale context een fundamentele rol. De houding van de ouders tegenover lezen en schrijven zal een grote impact hebben op de latere ontwikkeling van het kind op dit domein. Uit onderzoek blijkt dat als een kind opgroeit in een gezinsomgeving die niet stimulerend en bevorderlijk is om te leren lezen en schrijven, het risico verhoogt dat de kinderen later zelf laaggeletterd zullen worden. Deze houding beïnvloedt de opvoeding die ze aan hun kinderen 10

zullen geven. (Fouarge et. al, 2011). Dit benadrukt het belang om jonge potentieel kwetsbare kinderen al vroeg in beeld te hebben en er vroegtijdig op in te grijpen. Hoe ouder het kind, hoe moeilijker de problemen op school ten gevolge van leerachterstand immers kunnen worden verholpen. Een preventieve strategie lijkt het meest aangewezen. 1.3 Methodiek Om in kaart te brengen in welke mate de gemeente Tilburg te maken heeft met de drie kwetsbare groepen, is middels deskresearch een aantal indicatoren verzameld die samenhangen met het feit of iemand zich in een kwetsbare positie bevindt. De voorwaarden waaraan een indicator moet voldoen zijn als volgt: Van een betrouwbare bron afkomstig zijn Op het juiste niveau (wijk-niveau) beschikbaar zijn Recentelijk onderzocht zijn. In totaal zijn er 17 indicatoren gebruikt. Hieronder zijn de indicatoren voor laaggeletterden, maatschappelijke kwetsbaren en jonge potentieel kwetsbare 0-4 jarigen gedefinieerd. Tabel 1.1 Dimensies en indicatoren Dimensie Laaggeletterden Maatschappelijke kwetsbaren Potentieel kwetsbare 0-4 jarigen Indicator % vrouwen % 45-plussers % laag opgeleiden % allochtonen (zowel Westerse als niet-westerse allochtonen) % inwoners dat niet participeert op de arbeidsmarkt (excl. AOW ers) Financiële situatie: % huishoudens met laag inkomen Financiële situatie: % huurwoningen in handen van wooncorporatie Sociale situatie (veiligheid): rapportcijfer voor de veiligheid in de buurt s-avonds Sociale situatie (veiligheid): rapportcijfer voor de veiligheid in de buurt overdag Sociale situatie (sociale cohesie): rapportcijfer voor de omgang van buurtbewoners onderling Sociale situatie (sociale cohesie): rapportcijfer voor de hoeveelheid contacten in de buurt Sociale situatie (sociale cohesie): rapportcijfer voor de mate van betrokkenheid van buurtbewoners Sociale situatie (eenzaamheid): % inwoners dat zich (zeer) ernstig eenzaam voelt Sociale situatie (eenzaamheid): % inwoners dat niet genoeg mensen heeft op wie teruggevallen kan worden in geval van narigheid Gezondheid: % inwoners dat eigen gezondheid als gaat wel tot zeer slecht ervaart Gezondheid: % inwoners dat vanwege de gezondheid niet de dingen kan doen die men zou willen doen % kinderen dat in aanmerking komt voor voorschoolse educatie 11

1.4 Inhoud van het rapport De rapportage bestaat uit twee delen. Het eerste deel geeft een totaaloverzicht van de kans op kwetsbare inwoners in de gemeente. Aan de hand van de opgenomen figuren is in één oogopslag te zien wat de kans op taalachterstanden/ laaggeletterdheid en maatschappelijke kwetsbaarheid is in de verschillende wijken/kernen. In het tweede deel wordt ingezoomd op de verschillende indicatoren. Aan de hand van figuren en tabellen wordt aangegeven hoe een wijk scoort t.o.v. Noord-Brabant en Nederland. 12

2. Laaggeletterdheid & maatschappelijke kwetsbaarheid 2.1 Inleiding In dit eerst gedeelte wordt een totaaloverzicht van de kans op kwetsbare volwassen inwoners in de gemeente Tilburg gepresenteerd. Aan de hand van een vaste waarde-indeling wordt de kans op zowel laaggeletterdheid als maatschappelijke kwetsbaarheid in figuren weergegeven. De waarde van deze dimensies is gebaseerd op de onderliggende indicatoren. Aan de hand van zogenaamde z-scores is per indicator berekend in hoeverre de wijken afwijken van het gemiddelde voor de gemeente Tilburg. Per type kwetsbaren zijn deze afwijkingen bij elkaar opgeteld. Voordat de resultaten worden gepresenteerd, is allereerst in de tabel hieronder te zien hoeveel inwoners iedere wijk heeft. Tabel 2.1 Aantal inwoners per wijk (2014) Beroepsbevolking (15 tot 65 jaar) Aantal inwoners (15 jaar en ouder) Aantal inwoners (totaal) Centrum 5.743 7.382 7.690 Armhoef/Tivoli 5.078 6.109 7.180 Broekhoven/Jeruzalem 5.911 7.122 8.310 Trouwlaan 3.510 4.165 4.680 Korvel 9.483 11.138 12.550 Rooi Harten & Hagelkruis 4.736 6.070 6.670 Besterd & Gasthuisstraat 6.741 8.212 9.400 De Hasselt / Het Goirke 8.278 9.476 10.985 Groeseind / Hoefstraat 6.218 7.265 12.880 Loven 3.642 4.159 4.700 Zorgvlied 2.368 3.171 3.820 De Reit 4.289 5.288 5.875 Het Zand 8.295 10.819 12.365 Het Wandelbos 4.850 6.637 8.025 Stokhasselt 4.644 5.628 7.245 Heikant / De Schans 6.756 9.494 11.105 Quirijnstok 2.660 3.466 4.030 De Blaak 4.100 5.065 6.030 Groenewoud 5.182 6.325 7.620 Berkel-Enschot 6.516 8.797 10.845 Heyhoef / Heerevelden / Campenhoef 3.601 4.337 5.240 Gesworen Hoek 2.971 3.256 4.070 De Kievit / Dongewijk 9.839 10.784 14.005 Huibeven 3.916 4.346 5.365 Dalem 4.720 5.143 7.045 Koolhoven / Witbrant 4.448 4.941 6.950 13

Udenhout 5.135 6.765 8.145 Overig Tilburg 1.401 1.753 2.005 Totaal Tilburg 145.086 176.627 214.830 Bron: CBS Statline Tilburg telt 214.830 inwoners en heeft een oppervlakte van 119,18 km². De gemeente Tilburg omvat naast de gelijknamige stad Tilburg tevens de dorpen Berkel-Enschot en Udenhout. De beroepsbevolking in Tilburg telt ruim 145.000 personen. 2.2 Laaggeletterdheid In figuren 2.2.1a en 2.2.1b op de volgende pagina s is in één oogopslag te zien in welke mate er laaggeletterden in de verschillende wijken van Tilburg wonen. Voor de duidelijkheid is voor 2 figuren gekozen: Tilburg-West en Tilburg-Oost. Het Wandelbos, Het Zand, Groenewoud, Stokhasselt, Heikant/De Schans en Quirijnstok kunnen als zeer kwetsbaar worden aangemerkt. In deze kernen is een relatief grote kans op taalachterstanden/laaggeletterdheid. Naar alle waarschijnlijkheid wordt dit veroorzaakt door een hoog percentage vrouwen, veel laagopgeleiden, 45-plussers en allochtonen, en relatief veel inwoners die niet kunnen participeren op de arbeidsmarkt (hierover in hoofdstuk 3 meer). Zorgvlied, Gesworen Hoek, Broekhoven/Jeruzalem, Trouwlaan, Korvel, De Hasselt/Het Goirke, Udenhout en Overig Tilburg (industrieterreinen, buitengebieden, Bosscheweg, Moerenburg en Katsbogten-Bakerland) hebben een iets minder grote kans, maar ook hier is de kans op laaggeletterde inwoners bovengemiddeld groot. De kans op laaggeletterde inwoners in Huibeven, het Centrum, Armhoef/Tivoli, Rooi Harten/Hagelkruis, Besterd/Gasthuisstraat en Berkel-Enschot is relatief klein, in De Kievit/Dongewijk, Dalem, Koolhoven/Witbrant, Groeseind/Hoefstraat en Loven zelfs zeer klein. 14

Figuur 2.2.1a De kans op laaggeletterde inwoners in Tilburg-West, per wijk 15

Figuur 2.2.1b De kans op laaggeletterde inwoners in Tilburg-Oost, per wijk 16

In onderstaande tabel is te zien hoeveel laaggeletterden er naar schatting in de verschillende wijken wonen. Deze schatting is gebaseerd op de 5 indicatoren, waarbij de indicatoren leeftijd, opleidingsniveau en participatie op de arbeidsmarkt zwaarder hebben meegewogen. Eveneens is een schatting weergegeven van het aantal laaggeletterde 30 tot 55-jarige vrouwen, ten behoeve van het project Educatie voor Vrouwen met Ambitie (EVA van Stichting Lezen en Schrijven). Deze schatting is echter vrij grof, aangezien er geen gegevens bekend zijn over het opleidingsniveau, het aantal werklozen en het aantal arbeidsongeschikten binnen deze specifieke groep inwoners. Voor een uitgebreidere toelichting op de indicatoren verwijzen we naar hoofdstuk 3. Tabel 2.2.2 Schatting aantal laaggeletterden per wijk Wijk Aantal laaggeletterden totaal (range) Aantal laaggeletterde 30 tot 55-jarige vrouwen Centrum 878-894 84-103 Armhoef/Tivoli 727-818 140-160 Broekhoven/Jeruzalem 848-892 154-186 Trouwlaan 489-496 74-89 Korvel 1.321-1.325 209-255 Rooi Harten & Hagelkruis 722-773 96-115 Besterd & Gasthuisstraat 977-1.017 153-182 De Hasselt / Het Goirke 1.128-1.151 212-250 Groeseind / Hoefstraat 857-865 134-161 Loven 490-495 76-90 Zorgvlied 377-457 72-81 De Reit 629-643 80-95 Het Zand 1.287-1.438 189-224 Het Wandelbos 790-933 137-161 Stokhasselt 670-733 133-156 Heikant / De Schans 1.130-1.378 180-211 Quirijnstok 412-505 78-88 De Blaak 603-757 105-116 Groenewoud 753-834 148-173 Berkel-Enschot 1.047-1.285 215-242 Heyhoef / Heerevelden / Campenhoef 516-604 118-127 Gesworen Hoek 387-410 85-89 De Kievit / Dongewijk 1.283-1.371 346-388 Huibeven 517-570 122-134 Dalem 612-622 172-203 Koolhoven / Witbrant 588-594 155-192 Udenhout 805-998 167-183 Overig Tilburg 209-254 36-39 Tilburg totaal 21.019-23.094 3.871-4.503 17

2.3 Maatschappelijke kwetsbaarheid Een persoon is maatschappelijke kwetsbaar als hij of zij in een kwetsbare situatie verkeert of dreigt te raken doordat deze persoon door verschillende problemen of oorzaken geconfronteerd wordt met achterstand en/of sociaal isolement. Indicatoren voor maatschappelijke kwetsbaarheid zijn de financiële en sociale situatie van een inwoner en de mate van gezondheid. In figuur 2.3.1 op de volgende pagina is te zien in welke mate de verschillende wijken van Tilburg te maken hebben met maatschappelijke kwetsbare groepen. Het Zand, Het Wandelbos, Korvel, De Hasselt/Het Goirke, Stokhasselt en Groenewoud hebben een relatief hoog aantal maatschappelijk kwetsbare inwoners. Ook in Gesworen Hoek, De Reit, Groeseind/Hoefstraat, Besterd/Gasthuisstraat, Broekhoven/Jeruzalem, Trouwlaan en Heikant/De Schans is de kans op inwoners die in een kwetsbare situatie verkeren of dreigen te raken doordat zij geconfronteerd worden met achterstand en/of sociaal isolement relatief groot. Wijken met een gemiddelde kans op maatschappelijke kwetsbare inwoners zijn Huibeven, Dalem, Zorgvlied, Loven, het Centrum, Rooi Harten/Hagelkruis, Quirijnstok en Overig Tilburg. In de overige wijken van Tilburg is de kans op maatschappelijke kwetsbaarheid bijzonder klein. Deze wijken kennen relatief weinig mensen met een laag inkomen, weinig (sociale) huur, de sociale situatie is goed en de meeste mensen hebben een goede gezondheid. 18

Figuur 2.3.1a De kans op maatschappelijke kwetsbare inwoners in Tilburg-West, per wijk 19

Figuur 2.3.1b De kans op maatschappelijke kwetsbare inwoners in Tilburg-Oost, per wijk 20

3. Indicatoren In dit hoofdstuk wordt een uitgebreidere toelichting gegeven op de diverse indicatoren. Zo komt o.a. aan bod op basis van welke bronnen de indicatoren gebaseerd zijn, hoe ze zijn gemeten en wat de indicatoren dus precies vertellen. Ook worden de exacte percentages c.q. aantallen gepresenteerd per wijk. In dit hoofdstuk wordt tevens aan de hand van tabellen en figuren geïllustreerd hoe een wijk in Tilburg scoort t.o.v. de andere wijken, en t.o.v. Noord-Brabant en Nederland als totaal. Indien een wijk bovengemiddeld slecht (afhankelijk van de indicator boven of onder het gemiddelde voor Noord- Brabant) scoort, is dit aangegeven met een grijze arcering. 3.1 Laaggeletterden Zoals in de inleiding is beschreven blijkt uit onderzoek dat het profiel van laaggeletterden in vergelijking met niet-laaggeletterden relatief vaker bestaat uit vrouwen, laaggeschoolden (lager onderwijs of vbo), ouderen (55-plussers), allochtonen uit de eerste generatie (met de kanttekening dat 65% van de laaggeletterden autochtoon is) en mensen die niet participeren op de arbeidsmarkt (Fouarge et. al, 2011). Deze onderdelen vormen dan ook de indicatoren voor laaggeletterdheid: Geslacht Opleidingsniveau Leeftijd Etniciteit Participatie op de arbeidsmarkt 3.1.1 Geslacht Nederland valt op als een van de landen waar de achterstand van vrouwen op mannen voor taalvaardigheid relatief groot is. Zo blijkt uit het PIAAC-onderzoek van 2012 dat 12,7 procent van de vrouwen laaggeletterd is tegenover 11,2 procent van de mannen. De verschillen tussen mannen en vrouwen worden groter naarmate de leeftijd stijgt. Zo scoren onder 45-plussers de mannen significant beter op taalvaardigheid dan vrouwen, terwijl onder 18-45 jarigen geen significant verschil bestaat tussen mannen en vrouwen. De taalvoorsprong van mannen is sinds 1994 en vooral sinds 2007 gegroeid (PIAAC, 2013). In figuur 3.1.1 op de volgende pagina is de man-vrouw verdeling weergegeven. Zoals te zien wonen in gemeente Tilburg iets meer vrouwen dan mannen. Het verschil is echter zeer klein. Ook is het procentuele verschil nagenoeg vergelijkbaar met heel Nederland. De verschillen tussen de wijken zijn klein. Wel valt op dat in het Wandelbos opvallend veel vrouwen wonen (52,5%). Ook in het Centrum, Heikant/De Schans, Zorgvlied en Udenhout is een lichte oververtegenwoordiging van vrouwen. Overig Tilburg (industrieterreinen, buitengebieden, Bosscheweg, Moerenburg en Katsbogten-Bakerland) wordt juist gekenmerkt door een sterke oververtegenwoordiging van mannen (57,4%). 21

Het Wandelbos Centrum Heikant / de Schans Zorgvlied Udenhout Broekhoven/Jeruzalem Stokhasselt Rooi Harten & Hagelkruis Trouwlaan Armhoef/Tivoli Huibeven Quirijnstok Het Zand Korvel Berkel-Enschot Gesworenhoek De Blaak Groenewoud Heyhoef / Heerevelden / Campenhoef Besterd & Gasthuisstraat Koolhoven / Witbrant Dalem De Kievit / Dongewijk De Reit Groeseind / Hoefstraat de Hasselt / Het Goirke Loven Overig Tilburg 47,5 48,2 48,3 48,3 48,7 48,9 48,9 49,0 49,0 49,3 49,4 49,5 49,6 49,7 49,7 49,9 49,9 50,0 50,0 50,2 50,3 50,4 50,4 50,7 51,1 51,6 52,0 57,4 52,5 51,8 51,7 51,7 51,3 51,1 51,1 51,0 51,0 50,7 50,6 50,5 50,4 50,3 50,3 50,1 50,1 50,0 50,0 49,8 49,7 49,6 49,6 49,3 48,9 48,4 48,0 42,6 Tilburg totaal Noord-Brabant Nederland 49,7 50,0 49,5 50,3 50,0 50,5 0% 20% 40% 60% 80% 100% Mannen Vrouwen Figuur 3.1.1 Bevolking per wijk naar geslacht (%) (2014) Bron: CBS Statline 22

3.1.2 Opleidingsniveau Uit onderzoek blijkt dat opleidingsniveau samenhangt met laaggeletterdheid. Een opleiding draagt in positieve zin bij aan geletterdheid. Mensen die laagopgeleid zijn hebben vaker een taalachterstand dan mensen die hoogopgeleid zijn. Ruim 4 op de 10 mensen die maximaal de lagere school hebben afgerond, zijn laaggeletterd (PIAAC, 2013). In de gezondheidsmonitor van de GGD uit 2012 is aan bewoners gevraagd wat hun hoogst genoten opleiding is die met een diploma is afgerond. Stadsbreed bekeken heeft 8 procent van de 19-64 jarige Tilburgenaren geen of een lage opleiding genoten en 21 procent mavo of LBO (zie figuur 3.1.2a). In vergelijking tot de regio Hart voor Brabant 3 en Nederland kent Tilburg relatief veel inwoners met geen opleiding of lager onderwijs, maar relatief weinig inwoners waarvan het hoogst genoten opleiding mavo of lbo is. Bij het onderzoek van de GGD zijn extra veel 19-64 jarige inwoners uit de wijken Stokhasselt, Wandelbos-Noord (Kruidenbuurt), Groenewoud en Huibeven / Gesworen Hoek bevraagd. Hierdoor is ook een representatief beeld van de inwoners van deze 4 wijken zichtbaar. Van de andere wijken zijn helaas geen gegevens over het opleidingsniveau beschikbaar. In alle vier wijken is het aantal laagopgeleiden in verhouding tot de gehele stad relatief hoog. Stokhasselt springt er hierbij absoluut uit. Maar liefst 23 procent van de 19 tot 65 jarigen uit deze wijk heeft geen opleiding genoten of maximaal lager onderwijs. En ruim vier op de tien heeft maximaal de mavo of lbo afgerond. In Wandelbos-Noord en Groenewoud is ruim een derde laag opgeleid (maximaal mavo/lbo). Huibeven & Gesworen Hoek worden gekenmerkt door relatief veel inwoners waarvan de hoogst voltooide opleiding havo/vwo/mbo ofwel mavo/lbo is. Stokhasselt 23 41 25 12 Wandelbos-Noord 14 33 37 16 Groenewoud 13 31 31 25 Huibeven / Gesworen Hoek 3 35 42 20 Tilburg 8 21 39 33 Hart voor Brabant 5 25 38 32 Nederland 5 24 36 34 0% 20% 40% 60% 80% 100% Laag (geen opleiding/lager onderwijs) Midden 2 (HAVO/VWO/MBO) Midden 1 (MAVO/LBO) Hoog (HBO/WO) Figuur 3.1.2a Opleidingsniveau 19-64 jarige inwoners per wijk (%) (2012) Bron: Gezondheidsmonitor Volwassenen 2012 3 De regio Hart voor Brabant bestaat uit de gemeenten Bernheze, Boekel, Boxmeer, Boxtel, Cuijk, Dongen, Gilze en Rijen, Goirle, Grave, Haaren, Heusden, Hilvarenbeek, Landerd, Loon op Zand, Maasdonk, Mill en Sint Hubert, Oisterwijk, Oss, Schijndel, s-hertogenbosch, Sint Anthonis, Sint-Michielsgestel, Sint-Oedenrode, Tilburg, Uden, Veghel, Vught en Waalwijk 23

In onderstaande figuur is het opleidingsniveau van 65-plussers weergegeven. Wandelbos-Noord 36 47 12 5 Korvel 32 44 12 12 Groenewoud 27 51 16 6 Stokhasselt 27 50 13 9 Tilburg 19 47 19 15 Hart voor Brabant 19 48 17 16 Nederland 18 46 18 18 0% 20% 40% 60% 80% 100% Laag (geen opleiding/lager onderwijs) Midden 2 (HAVO/VWO/MBO) Midden 1 (MAVO/LBO) Hoog (HBO/WO) Figuur 3.1.2b Opleidingsniveau 65-plussers per wijk (%) (2012) Bron: Gezondheidsmonitor Ouderen 2012 Ongeveer een vijfde van de 65-plussers in Tilburg heeft geen of een lage opleiding genoten en 47 procent mavo of LBO. Dit is vergelijkbaar met de regio Hart voor Brabant en Nederland. Bij het ouderenonderzoek van de GGD zijn eveneens de wijken Stokhasselt, Wandelbos-Noord (Kruidenbuurt) en Groenewoud onder de loop genomen. In plaats van Huibeven / Gesworen Hoek is als vierde wijk gekozen voor Korvel. Net als bij de 19 tot 65 jarigen is in alle vier wijken het aantal laagopgeleide 65-plussers in verhouding tot de gehele stad relatief hoog. Wandelbos-Noord springt er in negatieve zin uit. Maar liefst 36 procent van de 65-plussers uit deze wijk heeft geen opleiding genoten of maximaal lager onderwijs. En bijna de helft heeft maximaal de mavo of lbo afgerond. In de andere 3 wijken is ruim drie kwart van de 65-plussers laag opgeleid (maximaal mavo/lbo) 3.1.3 Leeftijd Uit verschillende onderzoeken blijkt dat leeftijd correleert met het niveau van laaggeletterdheid. Waar 5 procent van de 16-24 jarigen in Nederland laaggeletterd is, ligt dit percentage onder de 45-54 jarigen op de 14,1 procent en onder de 55-64 jarigen zelfs op 21,5 procent (Buisman & Houtkoop, 2014). Dat betekent echter niet dat laaggeletterdheid alleen bij ouderen voorkomt. Juist onder (middelbaar en hoogopgeleide) jongeren in de leeftijd van 16-34 jaar is een langzame achteruitgang van geletterdheid waar te nemen (Fouarge, et. al, 2011). Figuur 3.1.3 en tabel 3.1.4 op de volgende pagina geven de leeftijdsverdeling weer van de inwoners van Tilburg. Figuur 3.1.3 laat het percentage inwoners zien van 45 jaar en ouder. In tabel 3.1.4 is de gehele verdeling weergegeven. 24

De Blaak Overig Tilburg Udenhout Quirijnstok Heikant / de Schans Berkel-Enschot Zorgvlied Heyhoef / Heerevelden / Campenhoef Het Wandelbos Armhoef/Tivoli Het Zand Huibeven Rooi Harten & Hagelkruis Groenewoud Centrum Besterd & Gasthuisstraat Stokhasselt Broekhoven/Jeruzalem De Kievit / Dongewijk Gesworenhoek De Reit de Hasselt / Het Goirke Loven Korvel Trouwlaan Groeseind / Hoefstraat Dalem Koolhoven / Witbrant 52 52 50 49 49 48 45 45 43 43 42 41 38 38 38 37 37 37 37 36 35 34 34 33 30 27 56 56 Tilburg totaal Noord-Brabant Nederland 41 45 47 Figuur 3.1.3 Percentage 45-plussers per wijk (2014) Bron: CBS Statline 0 10 20 30 40 50 60 In verhouding tot Noord-Brabant en Nederland heeft Tilburg een vrij jonge populatie. Zo is 41 procent van de Tilburgenaren 45 jaar of ouder, terwijl dit percentage onder alle Brabanders op 47 ligt. Heikant/De Schans wordt gekenmerkt door een oude populatie. Maar liefst 25 procent van de inwoners is 65 jaar of ouder. In Het Wandelbos, het Centrum, Zorgvlied en Berkel-Enschot wonen eveneens relatief veel 65-plussers (meer dan een vijfde). In De Blaak, Overig Tilburg en Huibeven en Heyhoef/Heerevelden/Campenhoef wonen relatief veel mensen uit de leeftijdscategorie 45 65 jaar. In De Kievit / Dongewijk, Dalem, Stokhasselt en Koolhoven / Witbrant wonen relatief veel kinderen. 25

Tabel 3.1.4 Leeftijdsgroepen per wijk (%) (2014) 0 tot 15 jaar 15 tot 25 jaar 25 tot 45 jaar 45 tot 65 jaar 65 jaar of ouder Centrum 4 25 32 17 21 Armhoef/Tivoli 15 15 25 30 14 Broekhoven/Jeruzalem 14 16 33 23 15 Trouwlaan 12 23 32 20 14 Korvel 12 20 35 21 13 Rooi Harten & Hagelkruis 9 22 28 22 20 Besterd & Gasthuisstraat 12 20 30 22 16 De Hasselt / Het Goirke 14 17 33 25 11 Groeseind / Hoefstraat 12 19 37 21 13 Loven 11 21 32 24 11 Zorgvlied 17 12 22 28 21 De Reit 11 22 31 20 17 Het Zand 13 16 28 23 20 Het Wandelbos 17 13 25 23 22 Stokhasselt 22 14 26 24 14 Heikant / De Schans 16 12 24 25 25 Quirijnstok 15 10 24 32 20 De Blaak 16 11 17 40 16 Groenewoud 17 14 28 26 15 Berkel-Enschot 19 11 21 28 21 Heyhoef / Heerevelden / Campenhoef 17 14 21 34 14 Gesworen Hoek 20 12 31 30 7 De Kievit / Dongewijk 23 14 26 31 7 Huibeven 18 16 22 35 8 Dalem 26 11 32 24 6 Koolhoven / Witbrant 29 7 37 20 7 Udenhout 17 11 20 32 20 Overig Tilburg 10 13 22 37 18 Tilburg totaal 16 15 28 26 15 Noord-Brabant 16 12 25 29 18 Nederland 17 12 26 28 17 Bron: CBS Statline 3.1.4 Etniciteit Uit onderzoek blijkt dat het profiel van laaggeletterden in vergelijking met niet-laaggeletterden relatief vaak bestaat uit allochtonen van de eerste generatie. Onder de tweede generatie allochtonen is er nauwelijks meer sprake van een oververtegenwoordiging van laaggeletterden (PIAAC, 2013). De etniciteit van een persoon wordt bepaald door het geboorteland van de persoon of, als de persoon in Nederland is geboren, door het geboorteland van de moeder of de vader. 26

Figuur 3.1.5 geeft de verhouding weer tussen autochtonen en westerse en niet-westerse allochtonen (zowel eerste als tweede generatie allochtonen) per wijk 4. Helaas zijn er geen gegevens voorhanden van enkel eerste generatie allochtonen. Stokhasselt Het Wandelbos Heikant / de Schans Het Zand De Reit Groenewoud Gesworenhoek de Hasselt / Het Goirke Korvel Trouwlaan Quirijnstok Broekhoven/Jeruzalem Groeseind / Hoefstraat Loven Zorgvlied Besterd & Gasthuisstraat Dalem Rooi Harten & Hagelkruis De Kievit / Dongewijk Koolhoven / Witbrant Centrum Heyhoef / Heerevelden / Campenhoef Huibeven Armhoef/Tivoli Overig Tilburg De Blaak Berkel-Enschot Udenhout 41 11 55 60 61 68 68 70 71 72 74 75 76 77 77 78 80 81 81 82 82 83 85 86 89 89 90 92 93 11 10 10 48 12 10 13 11 34 30 29 20 22 17 17 12 16 11 15 12 13 9 15 12 12 12 11 9 13 10 10 10 9 11 7 10 8 9 9 10 7 8 7 8 6 7 4 8 3 7 3 6 2 4 3 Tilburg totaal Noord-Brabant Nederland 75 79 83 10 10 9 15 8 12 Figuur 3.1.5 Percentage allochtonen/autochtonen per wijk (2014) Bron: CBS Statline 0% 20% 40% 60% 80% 100% Autochtonen Westerse allochtonen Niet-westerse allochtonen 4 Het CBS onderscheidt twee groepen: allochtonen en vreemdelingen. Allochtonen hebben een Nederlands (of dubbel) paspoort. Onder vreemdelingen vallen asielzoekers, asielmigranten en vluchtelingen 4. In het cijferoverzicht zijn dus niet de vluchtelingen meegenomen. 27

In Brabant is 17 procent van de inwoners van allochtone afkomst, in Nederland 22 procent. In Tilburg wonen verhoudingsgewijs veel meer allochtonen. Zo is 10 procent een westerse allochtoon en 15 procent een niet-westerse 5. Tussen de wijken onderling zijn grote verschillen zichtbaar. Zo kent Stokhasselt een relatief hoog percentage allochtone inwoners. Ruim 60 procent van de inwoners is in het buitenland geboren of zijn/haar ouders zijn in het buitenland geboren. Hiervan is 48 procent een niet-westerse allochtoon. Het Wandelbos, Heikant/De Schans en het Zand kennen eveneens een relatief hoog percentage allochtone inwoners (> 38%). In Udenhout en Berkel-Enschot wonen verhoudingsgewijs de minste allochtonen. In tabel 3.1.6 op de volgende pagina is de etniciteit van de inwoners, en dan de niet-westerse allochtonen, nader bekeken. Hier is aangegeven welk percentage van Surinaamse, Antilliaanse/Arubaanse, Turkse of Marokkaanse afkomst is of onder de categorie overig valt. De personen die in onderstaande tabel als allochtoon worden aangemerkt, betreffen zowel eerste- als tweedegeneratie allochtonen. Uit deze tabel valt op dat in Het Wandelbos, Het Zand, Stokhasselt relatief veel Turken wonen. Stokhasselt en Het Wandelbos worden eveneens gekenmerkt door een relatieve oververtegenwoordiging van Marokkanen. In Stokhasselt wonen daarnaast relatief veel overige nietwesterse allochtonen (16%). Gesworen Hoek, Korvel, Groeseind/Hoefstraat, Loven, De Reit en Quirijnstok tot slot worden gekenmerkt door een relatieve oververtegenwoordiging van Westerse allochtonen. 5 Allochtonen worden onderverdeeld in westers en niet-westers op grond van hun geboorteland. Tot de categorie 'niet-westers' behoren allochtonen uit Turkije, Afrika, Latijns-Amerika en Azië met uitzondering van Indonesië en Japan. Op grond van hun sociaal-economische en -culturele positie worden allochtonen uit deze twee landen tot de westerse allochtonen gerekend. Tot de categorie 'Westerse allochtonen behoren allochtonen uit Europa, Noord-Amerika, Oceanië, Indonesië en Japan. 28

Tabel 3.1.6 Percentage allochtonen per wijk, uitgedrukt in procenten van het totaal aantal inwoners (2014) Autochtonen Westerse Marokko Allochtonen NL se Antillen en Aruba Surina me Turkije Overig nietwesters Centrum 83 10 1 1 1 1 3 Armhoef/Tivoli 89 7 1 1 1 0 2 Broekhoven/Jeruzalem 76 9 2 2 2 5 4 Trouwlaan 74 11 2 1 1 6 4 Korvel 72 12 3 2 2 4 4 Rooi Harten & Hagelkruis Besterd & Gasthuisstraat 81 11 1 1 1 1 4 80 10 2 2 1 2 4 De Hasselt / Het Goirke 71 11 4 3 2 4 5 Groeseind / Hoefstraat 77 12 2 2 2 3 4 Loven 77 12 2 1 1 3 4 Zorgvlied 78 9 5 1 1 4 3 De Reit 68 12 2 3 1 6 7 Het Zand 61 10 6 3 2 10 9 Het Wandelbos 55 11 9 4 2 12 8 Stokhasselt 41 11 11 6 4 11 16 Heikant / De Schans 60 10 7 5 3 7 9 Quirijnstok 75 12 2 2 2 3 4 De Blaak 90 7 0 0 1 0 1 Groenewoud 68 10 4 3 3 7 6 Berkel-Enschot 92 6 0 0 0 0 1 Heyhoef / Heerevelden / Campenhoef 85 8 1 1 2 1 2 Gesworen Hoek 70 13 3 4 3 4 5 De Kievit / Dongewijk 82 10 1 1 2 2 3 Huibeven 86 8 0 1 1 1 2 Dalem 81 10 1 1 2 2 2 Koolhoven / Witbrant 82 9 1 1 2 1 2 Udenhout 93 4 1 0 0 0 1 Overig Tilburg 89 8 * * * * * Tilburg totaal 75 10 3 2 2 4 5 Noord-Brabant 83 9 2 1 1 2 3 Nederland 79 10 2 1 2 2 4 Bron: CBS Statline 29

3.1.5 Participatie op de arbeidsmarkt Een voldoende vaardigheidsniveau is belangrijk om volwaardig op de arbeidsmarkt te kunnen participeren. Daarnaast gaat het niveau van vaardigheden sneller achteruit als men er gedurende langere tijd geen aanspraak op doet. Laaggeletterden zijn dan ook sterk oververtegenwoordigd onder langdurig werklozen en personen die buiten de beroepsbevolking vallen (o.a. arbeidsongeschikten en gepensioneerden) (Buisman & Houtkoop, 2014). In tabel 3.1.7 op de volgende pagina is per wijk weergegeven welk deel van de beroepsbevolking een bijstandsuitkering ontvangt en welk deel een AO- en WW-uitkering. Algemene bijstandsuitkeringen omvatten uitkeringen in het kader van de algemene bijstandswet (ABW), de Wet werk en bijstand (WWB) en de Wet investeren in jongeren (WIJ). AO-uitkeringen is een verzamelterm voor uitkeringen in het kader van de Wet op de arbeidsongeschiktheidsverzekering (WAO), de Wet arbeidsongeschiktheidsvoorziening jonggehandicapten (Wajong), de Wet arbeidsongeschiktheidsverzekering zelfstandigen (WAZ), de regeling Inkomensvoorziening volledig arbeidsongeschikten (IVA) en de regeling Werkhervatting gedeeltelijk arbeidsgeschikten (WGA). In 2013 ontving 2,2 procent van de beroepsbevolking in Noord-Brabant een bijstandsuitkering. In Tilburg ligt dit percentage een stuk hoger (4,6%). Stokhasselt, Het Wandelbos, Groenewoud, Heikant/De Schans en Het Zand springen er in negatieve zin uit: 8 procent of meer van de beroepsbevolking in deze wijken ontvangt een bijstandsuitkering. Het aantal arbeidsongeschikten in Tilburg ligt procentueel (ver) onder het gemiddelde van Noord- Brabant en Nederland. Waar in Noord-Brabant ruim 7 procent van de beroepsbevolking arbeidsongeschikt is, ontvangt in Tilburg slechts 4 procent een AO-uitkering, Deze arbeidsongeschikten wonen net name in Het Wandelbos, Gesworen Hoek en Stokhasselt. Wat betreft de WW-uitkeringen geldt een ander beeld. Bijna 7 procent van de beroepsbevolking van Tilburg ontving in 2013 een WW-uitkering. In Noord-Brabant lag dit percentage op 4,1 procent. Overig Tilburg, Udenhout, Heikant/De Schans en Groenewoud springen er in negatieve zin uit. In deze wijk is meer dan 9 procent van de beroepsbevolking werkloos. 30

Tabel 3.1.7 Bijstandsgerechtigden, arbeidsongeschikten en werklozen per wijk, uitgedrukt in procenten van het totaal aantal 15-65 jarige inwoners (2013) % 15-65 jarige inwoners met een bijstandsuitkering % 15-65 jarige inwoners met een AOuitkering % 15-65 jarige inwoners met een WWuitkering Centrum 3,7 3,3 5,4 Armhoef/Tivoli 1,6 3,0 5,3 Broekhoven/Jeruzalem 7,3 4,4 7,8 Trouwlaan 5,1 4,8 6,6 Korvel 7,1 4,3 7,9 Rooi Harten & Hagelkruis 1,5 2,7 5,1 Besterd & Gasthuisstraat 4,2 3,3 5,6 De Hasselt / Het Goirke 6,9 5,1 8,3 Groeseind / Hoefstraat 3,7 4,0 5,8 Loven 4,1 4,1 6,0 Zorgvlied 5,1 3,4 5,9 De Reit 3,5 3,0 7,2 Het Zand 8,2 4,0 8,0 Het Wandelbos 9,7 5,6 8,7 Stokhasselt 14,4 5,0 7,8 Heikant / De Schans 8,6 4,6 9,3 Quirijnstok 4,1 4,5 7,5 De Blaak 0,2 3,2 4,4 Groenewoud 8,9 4,8 9,3 Berkel-Enschot 0,8 2,8 3,8 Heyhoef / Heerevelden / Campenhoef 1,1 3,9 5,0 Gesworen Hoek 5,7 5,0 8,4 De Kievit / Dongewijk 0,8 3,7 4,1 Huibeven 1,0 3,8 4,9 Dalem 1,7 3,6 4,4 Koolhoven / Witbrant 1,6 3,8 4,7 Udenhout 1,0 2,7 10,5 Overig Tilburg 1,4 1,4 22,1 Tilburg totaal 4,6 3,9 6,8 Noord-Brabant 2,2 7,1 4,1 Nederland 2,9 7,2 4,0 Bron: CBS Statline & UWV 3.1.6 Laaggeletterde 30 tot 55-jarige vrouwen Het project Educatie voor Vrouwen met Ambitie (EVA) is een initiatief van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap in samenwerking met Stichting Lezen & Schrijven. Het EVAproject biedt vrouwen concrete ondersteuning bij het (hernieuwd) leren van hun taalvaardigheden, het 31

verhogen van hun rekenniveau en het verbeteren van digitale vaardigheden. EVA is o.a. opgestart in de regio Tilburg en richt zich op vrouwen in de leeftijdscategorie 30 tot 55 jaar. Aanleiding voor dit project is de verontrustende achterstandspositie van Nederlandse vrouwen in basisvaardigheden als taal en rekenen. Uit recent onderzoek blijkt namelijk dat 1 op de 8 vrouwen in Nederland laaggeletterd is (PIAAC, 2013). In welke wijken in Tilburg is een grotere kans op laaggeletterde 30 tot 55-jarige vrouwen? Allereerst is in de tabel hieronder per wijk te zien hoeveel 30 tot 55-jarige vrouwen er in Tilburg wonen. Tabel 3.1.8 Aantal 30 tot 55-jarige vrouwen in Tilburg, per wijk (2015) Aantal Centrum 808 Armhoef/Tivoli 1.259 Broekhoven/Jeruzalem 1.467 Trouwlaan 703 Korvel 2.007 Rooi Harten & Hagelkruis 902 Besterd & Gasthuisstraat 1.430 De Hasselt / Het Goirke 1.972 Groeseind / Hoefstraat 1.265 Loven 709 Zorgvlied 638 De Reit 750 Het Zand 1.762 Het Wandelbos 1.264 Stokhasselt 1.227 Heikant / De Schans 1.658 Quirijnstok 696 De Blaak 913 Groenewoud 1.360 Berkel-Enschot 1.907 Heyhoef / Heerevelden / Campenhoef 1.000 Gesworen Hoek 782 De Kievit / Dongewijk 3.054 Huibeven 1.055 Dalem 1.602 Koolhoven / Witbrant 1.514 Udenhout 1.443 Overig Tilburg 310 Tilburg totaal 35.457 Bron: Gemeente Tilburg 32

In onderstaande tabel is te zien dat in Dalem, De Kievit/Dongewijk en Koolhoven/Witbrant relatief veel 30 tot 55-jarige vrouwen wonen. Meer dan 40 procent van de vrouwelijke inwoners in deze wijken is tussen de 30 en 55 jaar oud. Tabel 3.1.9 Leeftijdsgroepen per wijk, uitgedrukt in procenten van het totaal aantal vrouwelijke inwoners in een wijk (2015) 30 tot 35 jaar 35 tot 40 jaar 40 tot 45 jaar 45 tot 50 jaar 50 tot 55 jaar Centrum 7 4 3 3 4 20 Armhoef/Tivoli 6 6 7 7 8 35 Broekhoven/Jeruzalem 8 8 7 6 6 35 Trouwlaan 8 6 5 5 5 29 Korvel 9 6 6 5 5 32 Rooi Harten & Hagelkruis 6 6 5 4 5 27 Besterd & Gasthuisstraat 7 6 6 5 6 31 De Hasselt / Het Goirke 9 7 7 7 8 37 Groeseind / Hoefstraat 8 7 6 6 6 32 Loven 8 6 6 6 6 32 Zorgvlied 4 6 7 7 8 32 De Reit 6 5 4 4 5 26 Het Zand 7 5 5 5 6 28 Het Wandelbos 6 6 6 6 6 30 Stokhasselt 7 6 7 8 6 33 Heikant / De Schans 6 5 6 6 6 29 Quirijnstok 6 6 7 8 8 34 De Blaak 4 5 5 6 9 30 Groenewoud 7 7 7 7 7 36 Berkel-Enschot 6 5 8 9 8 35 Heyhoef / Heerevelden / Campenhoef Totaal 5 6 6 12 10 38 Gesworen Hoek 8 7 8 7 9 38 De Kievit / Dongewijk 5 7 10 12 9 44 Huibeven 5 5 8 10 11 39 Dalem 7 9 12 11 7 46 Koolhoven / Witbrant 9 11 11 8 5 44 Udenhout 4 5 7 9 9 34 Overig Tilburg 6 5 5 9 12 37 Tilburg totaal 7 6 7 7 7 34 Bron: Gemeente Tilburg In de figuur op de volgende pagina is te zien dat 27 procent van de 30-55 jarige vrouwen in Tilburg van allochtone afkomst is. Elf procent is een westerse allochtoon en 16 procent een niet-westerse. Stokhasselt kent een relatief hoog percentage allochtone 30-55 jarige vrouwelijke inwoners. Het 33

Wandelbos, Heikant/De Schans en het Zand kennen eveneens een relatief hoog percentage allochtone 30-55 jarige vrouwelijke inwoners. Stokhasselt Het Wandelbos Heikant / De Schans Het Zand De Reit Groenewoud Gesworen Hoek Trouwlaan Korvel De Hasselt / Het Goirke Quirijnstok Loven Broekhoven/Jeruzalem Centrum Groeseind / Hoefstraat Besterd & Gasthuisstraat Zorgvlied De Kievit / Dongewijk Dalem Rooi Harten & Hagelkruis Koolhoven / Witbrant Heyhoef / Heerevelden / Campenhoef Huibeven Armhoef/Tivoli Overig Tilburg De Blaak Berkel-Enschot Udenhout 34 45 12 51 54 64 65 69 69 69 70 71 73 74 74 75 77 77 79 80 81 82 82 85 86 88 88 89 92 14 12 12 53 13 12 15 41 37 34 13 15 12 14 17 11 15 12 12 10 12 23 23 16 19 16 18 15 10 15 11 14 12 13 11 12 9 10 8 10 10 9 7 5 9 8 7 9 8 7 4 2 3 3 3 Tilburg totaal Figuur 3.1.10 Percentage allochtonen per wijk, uitgedrukt in procenten van het totaal aantal 30 tot 55 jarige vrouwen (2015) Bron: Gemeente Tilburg 73 0% 20% 40% 60% 80% 100% Autochtonen Westerse allochtonen Niet-westerse allochtonen 11 16 In de figuur op de volgende pagina is te zien dat op 1 januari 2015 6 procent van de 30 tot 55-jarige vrouwen in Tilburg een bijstandsuitkering ontvingen. Stokhasselt, Heikant/De Schans, Het Wandelbos en Groenewoud springen er in negatieve zin uit: 10 procent of meer van de 30 tot 55-jarige vrouwen in deze wijken ontvangt een bijstandsuitkering. 34

Stokhasselt Heikant / De Schans Het Wandelbos Groenewoud Het Zand Korvel De Hasselt / Het Goirke Broekhoven/Jeruzalem Gesworen Hoek Besterd & Gasthuisstraat Trouwlaan Centrum De Reit Zorgvlied Quirijnstok Loven Groeseind / Hoefstraat Rooi Harten & Hagelkruis Dalem Overig Tilburg Koolhoven / Witbrant Armhoef/Tivoli Udenhout De Kievit / Dongewijk Berkel-Enschot Huibeven Heyhoef / Heerevelden / Campenhoef De Blaak 14,4 12,5 10,7 9,4 9,3 8,7 8,5 8,2 6,9 6,8 6,2 5,9 5,6 5,6 4,7 4,0 2,8 2,6 1,9 1,8 1,7 1,7 1,2 1,0 0,9 0,9 0,2 20,6 Tilburg totaal 6,0 0 5 10 15 20 25 Figuur 3.1.11 Percentage bijstandsgerechtigden per wijk, uitgedrukt in procenten van het totaal aantal 30 tot 55 jarige vrouwen (2015) Bron: Gemeente Tilburg Totaal bezien zal de procentuele kans op laaggeletterde 30 tot 55-jarige vrouwen het hoogst zijn in de wijken Heyhoef/Heerevelden/Campenhoef, Overig Tilburg, Huibeven, Stokhasselt, Heikant/De Schans, Het Wandelbos en Groenewoud. 35

3.2 Maatschappelijke kwetsbaren Maatschappelijk kwetsbare groepen worden doorgaans in verband gebracht met de volgende factoren: financiële situatie (inkomen en type woning), sociale situatie (leefbaarheid buurt, sociale cohesie en eenzaamheid) en de mate van gezondheid. 3.2.1 Financiële situatie: inkomen en type woning Twee indicatoren die de financiële situatie van een inwoner kunnen meten zijn het besteedbaar inkomen en of men in een huur- of koophuis woont. Inkomen Wat is het gemiddeld inkomen per inwoner en per inkomensontvanger in de verschillende wijken van Tilburg? Het persoonlijk (bruto) inkomen van mensen omvat inkomen uit arbeid, inkomen uit eigen onderneming, uitkering inkomensverzekeringen en uitkering sociale voorzieningen (met uitzondering van kinderbijslag). Het persoonlijk inkomen per inwoner is het totaal van alle persoonlijke inkomens gedeeld door het totaal aantal inwoners. Het persoonlijk inkomen per inwoner is gebaseerd op de totale bevolking (dus ook inclusief kinderen en huismannen/-vrouwen). Het persoonlijk inkomen per inkomensontvanger is het gemiddelde persoonlijk inkomen van enkel personen met inkomen (52 weken). De inkomens in gemeente Tilburg zijn iets lager dan gemiddeld in Noord-Brabant en Nederland (zie tabel 3.2.1 op de volgende pagina). Dit geldt zowel voor het gemiddelde inkomen per inkomensontvanger als het gemiddelde inkomen per inwoner. Wel zijn de verschillen tussen de wijken erg groot. In Broekhoven/Jeruzalem, Trouwlaan, Korvel, De Hasselt/Het Goirke, Het Zand, Het Wandelbos, Stokhasselt, Heikant/De Schans en Groenewoud liggen de gemiddelde inkomens (zowel per inkomensontvanger als inwoner) relatief laag. In Besterd & Gasthuisstraat, Groeseind/Hoefstraat, Loven en Gesworen Hoek is het persoonlijk inkomen per inkomensontvanger opvallend laag, terwijl het gemiddelde inkomen per inwoner slechts net iets onder het gemiddelde voor alle Tilburgenaren ligt. 36

Tabel 3.2.1 Gemiddeld persoonlijk inkomen in per wijk (2012) Persoonlijk inkomen per inkomensontvanger Persoonlijk inkomen per inwoner Centrum 26.200 22.900 Armhoef/Tivoli 32.000 24.500 Broekhoven/Jeruzalem 24.200 18.600 Trouwlaan 22.600 18.000 Korvel 23.300 18.600 Rooi Harten & Hagelkruis 29.200 24.100 Besterd & Gasthuisstraat 25.400 19.400 De Hasselt / Het Goirke 24.100 18.400 Groeseind / Hoefstraat 24.800 19.600 Loven 24.600 19.300 Zorgvlied 35.900 25.800 De Reit 27.700 20.500 Het Zand 23.500 17.700 Het Wandelbos 24.500 17.600 Stokhasselt 23.000 15.200 Heikant / De Schans 23.400 17.400 Quirijnstok 28.600 22.000 De Blaak 41.400 30.700 Groenewoud 23.000 16.800 Berkel-Enschot 35.300 25.200 Heyhoef / Heerevelden / Campenhoef 30.900 22.200 Gesworen Hoek 25.800 18.800 De Kievit / Dongewijk 34.100 22.700 Huibeven 30.300 21.300 Dalem 32.900 21.200 Koolhoven / Witbrant 36.300 23.800 Udenhout 31.000 22.700 Overig Tilburg 34.300 24.000 Tilburg totaal 27.900 20.700 Noord-Brabant 30.500 22.400 Nederland 31.200 22.600 Bron: CBS Statline Naast het gemiddelde inkomen is het ook interessant om te kijken naar het percentage huishoudens in een wijk dat leeft van een inkomen onder of rond het sociaal minimum. In figuur 3.2.2 op de volgende pagina is het percentage huishoudens te zien met een laag besteedbaar huishoudensinkomen. Alle particuliere huishoudens in Nederland (excl. studenten) zijn door het CBS gerangschikt van laag naar hoog besteedbaar huishoudensinkomen. In totaal zijn er 3 groepen gemaakt. Tot de groep huishoudens laag inkomen hoort 40 procent van de Nederlandse huishoudens. Zij hebben een besteedbaar inkomen van maximaal 25.100 euro. 37

Korvel Het Zand Stokhasselt Centrum Broekhoven/Jeruzalem Trouwlaan de Hasselt / Het Goirke Het Wandelbos Heikant / de Schans Groenewoud Besterd & Gasthuisstraat De Reit Groeseind / Hoefstraat Loven Rooi Harten & Hagelkruis Gesworen Hoek Zorgvlied Quirijnstok Overig Tilburg Armhoef/Tivoli Udenhout Dalem Berkel-Enschot Heyhoef / Heerevelden / Campenhoef Koolhoven / Witbrant Huibeven De Kievit / Dongewijk De Blaak 15 28 25 24 24 22 21 20 42 39 37 36 36 63 59 59 58 57 57 56 56 56 54 53 53 52 50 47 Tilburg totaal Nederland 40 45 0 10 20 30 40 50 60 70 Figuur 3.2.2 Percentage huishoudens met een laag inkomen, uitgesplitst per wijk (%) (2012) * Gegevens van de provincie Noord-Brabant als totaal ontbreken Bron: CBS Statline De gegevens in de figuur laten zien dat relatief veel huishoudens in Tilburg moeten leven van een laag besteedbaar inkomen, in vergelijking tot heel Nederland. Waar in Nederland 40 procent van de huishoudens moet rondkomen van een inkomen van 25.100 euro, ligt dit percentage in Tilburg op 45 procent. Een vergelijking tussen de wijken onderling laat zien dat Korvel, Het Zand en Stokhasselt relatief veel huishoudens kennen met een laag inkomen. Hoewel het gemiddelde persoonlijke inkomen per inwoner relatief hoog is in het Centrum, zijn er wel opvallend veel huishoudens die van een laag 38

besteedbaar inkomen moeten rondkomen. Waarschijnlijk zijn de extremen iets groter (enerzijds relatief veel grootverdieners en anderzijds bijv. veel studenten met een relatief laag inkomen). Ook in Broekhoven/Jeruzalem, Trouwlaan, De Hasselt/Het Goirke, Het Wandelbos en Heikant/De Schans moeten relatief veel huishoudens rondkomen van een laag besteedbaar inkomen. Type woning In figuur 3.2.3 en tabel 3.2.4 op de volgende pagina is het aantal huurwoningen in handen van woningcorporaties per wijk weergegeven, met in tabel 3.2.4 een nadere specificering van de verdeling huur- en koopwoningen. Stokhasselt Heikant / de Schans Het Wandelbos Groenewoud Broekhoven/Jeruzalem Het Zand De Reit Korvel de Hasselt / Het Goirke Gesworen Hoek Centrum Trouwlaan Besterd & Gasthuisstraat Quirijnstok Rooi Harten & Hagelkruis Zorgvlied Koolhoven / Witbrant Groeseind / Hoefstraat Loven Heyhoef / Heerevelden / Campenhoef Udenhout Armhoef/Tivoli Dalem De Kievit / Dongewijk Berkel-Enschot Huibeven De Blaak Overig Tilburg 1 4 12 11 10 25 24 21 20 20 18 18 52 51 47 44 42 41 39 35 35 33 31 30 30 58 60 69 Tilburg totaal Nederland 31 34 0 10 20 30 40 50 60 70 80 Figuur 3.2.3 Percentages woningen in handen van wooncorporaties per wijk (2013) Bron: CBS Statline 39

Tabel 3.2.4 Koop / huur per wijk (%) (2013) Koopwoningen Huurwoningen In bezit woningcorporatie Huurwoningen In bezit overige verhuurders Eigendom onbekend Centrum 24 75 35 40 1 Armhoef/Tivoli 67 32 18 14 1 Broekhoven/Jeruzalem 41 59 51 7 0 Trouwlaan 49 50 35 15 0 Korvel 42 57 42 16 0 Rooi Harten & Hagelkruis Besterd & Gasthuisstraat 56 44 30 13 0 53 47 33 13 0 De Hasselt / Het Goirke 48 51 41 10 1 Groeseind / Hoefstraat 58 42 24 18 0 Loven 59 41 21 20 0 Zorgvlied 60 40 30 10 - De Reit 46 54 44 9 0 Het Zand 43 56 47 11 0 Het Wandelbos 32 68 58 11 0 Stokhasselt 30 70 69 1 0 Heikant / De Schans 35 65 60 5 0 Quirijnstok 58 42 31 12 0 De Blaak 91 9 4 5 - Groenewoud 42 58 52 6 0 Berkel-Enschot 81 18 11 8 0 Heyhoef / Heerevelden / Campenhoef 70 30 20 10 0 Gesworen Hoek 56 44 39 6 - De Kievit / Dongewijk 80 20 12 9 0 Huibeven 81 19 10 9 - Dalem 72 28 18 10 0 Koolhoven / Witbrant 73 27 25 3 0 Udenhout 73 27 20 6 0 Overig Tilburg 77 21 1 20 1 Tilburg totaal 54 46 34 11 0 Noord-Brabant 61 39 * * 0 Nederland 56 43 31 12 1 * Gegevens ontbreken Bron: CBS Statline 40

De gegevens laten zien dat in gemeente Tilburg 34 procent van de woningen in handen is van wooncorporaties. In heel Nederland ligt dit percentage op 31. Met name in Stokhasselt, Heikant/De Schans en het Wandelbos is een groot deel van de woningen in het bezit van een wooncorporatie. Opvallend is ook dat in het Centrum, Loven en Overig Tilburg relatief veel woningen het bezit zijn van overige verhuurders (resp. 40%, 20% en 20%). In het Centrum zullen dit waarschijnlijk veel studentenwoningen zijn. 3.2.2 Sociale situatie: leefbaarheid buurt, sociale cohesie en eenzaamheid Naast de financiële situatie is de sociale situatie eveneens van invloed op de kans dat een persoon in een kwetsbare situatie verkeert of dreigt te raken. Indicatoren die de sociale situatie van een inwoner kunnen meten zijn de kwaliteit van de woonomgeving en de mate van ervaren eenzaamheid door een inwoner. Kwaliteit woonomgeving: veiligheid In de gemeente Tilburg is in 2013 een leefbaarheidsonderzoek uitgevoerd met behulp van Lemon, de leefbaarheidsmonitor. Lemon is een instrument waarmee de beleving van leefbaarheid in kaart wordt gebracht door middel van een enquête onder de bewoners. In onderstaande tabel zijn de rapportcijfers weergegeven voor het veiligheidsgevoel van de bewoners in een wijk. Men kon een cijfer geven over hoe veilig men zich overdag en s-avonds in de buurt voelt. De veiligheid overdag wordt door inwoners van de gemeente Tilburg gemiddeld met een 7,9 beoordeeld. De gemeente scoort op dit aspect iets lager dan het landelijk gemiddelde (8,3). Hetzelfde geldt voor het veiligheidsgevoel s-avonds. Waar Tilburgenaren gemiddeld een 6,6 geven voor de veiligheid in de buurt s-avonds, ligt dit cijfer landelijk op een 7,5. Als gekeken wordt naar de cijfers voor de afzonderlijk wijken, is te zien dat de inwoners van Stokhasselt, Groenewoud en Het Zand gemiddeld de laagste cijfers geven. De veiligheid s-avonds wordt door de inwoners van Heikant/De Schans eveneens betrekkelijk laag beoordeeld. Bewoners van Berkel-Enschot, Udenhout en Koolhoven/Witbrant geven de hoogste cijfers. 41

Tabel 3.2.5 Gevoel van veiligheid in de eigen buurt (rapportcijfers, 1 = zeer onveilig, 10 = zeer veilig) (2013) Veiligheid overdag Veiligheid avond Centrum 8,2 6,7 Armhoef/Tivoli 8,3 7,2 Broekhoven/Jeruzalem 7,8 6,5 Trouwlaan 7,8 6,4 Korvel 7,6 6,2 Rooi Harten & Hagelkruis 8,1 7,1 Besterd & Gasthuisstraat 7,9 6,5 De Hasselt / Het Goirke 7,6 6,2 Groeseind / Hoefstraat 7,9 6,6 Loven 7,9 6,6 Zorgvlied 8,0 6,9 De Reit 8,2 6,8 Het Zand 7,4 5,9 Het Wandelbos 7,6 6,2 Stokhasselt 6,8 5,2 Heikant / De Schans 7,6 6,1 Quirijnstok 8,1 6,9 De Blaak 8,6 7,7 Groenewoud 7,3 6,1 Berkel-Enschot 8,7 7,9 Heyhoef / Heerevelden / Campenhoef 8,1 7,0 Gesworen Hoek 7,8 6,5 De Kievit / Dongewijk 8,1 7,1 Huibeven 8,0 6,8 Dalem 8,0 7,1 Koolhoven / Witbrant 8,6 7,6 Udenhout 8,5 7,9 Overig Tilburg 8,2 6,8 Tilburg totaal 7,9 6,6 Nederland 8,3 7,5 Bron: Lemon vervolgmeting 2013 Kwaliteit woonomgeving: sociale cohesie De mate van sociale cohesie is in het leefbaarheidsonderzoek van Lemon gemeten middels 3 vragen: Gaan de bewoners in uw buurt op een prettige manier met elkaar om? Denk hierbij aan saamhorigheid, burenhulp en rekening houden met elkaar. Heeft u zelf contacten in de buurt? Denk hierbij aan vrienden, familie en burenhulp. Wat vindt u van de betrokkenheid van bewoners bij uw buurt? Denk hierbij aan de mate waarin mensen zich willen inzetten voor de buurt. In tabel 3.2.6 op de volgende pagina zijn de resultaten weergegeven. 42

Tabel 3.2.6 Sociale cohesie (2013) Omgang bewoners (1=zeer slecht, 10=zeer goed) Contacten buurt (1=zeer weinig, 10=zeer veel) Betrokkenheid bewoners (1=niet betrokken, 10=zeer betrokken) Centrum 7,1 6,6 6,3 Armhoef/Tivoli 7,4 7,0 6,8 Broekhoven/Jeruzalem 6,8 6,2 5,8 Trouwlaan 6,6 6,0 5,6 Korvel 6,3 5,8 5,4 Rooi Harten & Hagelkruis 7,1 6,4 6,3 Besterd & Gasthuisstraat 6,9 6,3 6,1 De Hasselt / Het Goirke 6,5 5,9 5,6 Groeseind / Hoefstraat 6,7 6,3 5,8 Loven 6,7 6,4 6,0 Zorgvlied 7,1 6,6 6,4 De Reit 6,9 6,1 5,8 Het Zand 6,2 5,9 5,2 Het Wandelbos 6,8 6,3 5,9 Stokhasselt 6,2 6,2 5,3 Heikant / De Schans 6,9 6,5 5,9 Quirijnstok 7,1 7,0 6,3 De Blaak 7,6 7,4 6,9 Groenewoud 6,4 6,3 5,8 Berkel-Enschot 7,8 7,4 7,0 Heyhoef / Heerevelden / Campenhoef 7,3 7,0 6,2 Gesworen Hoek 6,7 6,4 5,5 De Kievit / Dongewijk 7,2 7,0 6,2 Huibeven 7,3 6,9 6,1 Dalem 6,9 6,7 5,8 Koolhoven / Witbrant 7,4 7,0 6,7 Udenhout 7,8 7,5 7,1 Overig Tilburg 7,1 7,2 6,2 Tilburg totaal 6,9 6,5 6,0 Nederland 7,4 6,9 6,5 Bron: Lemon vervolgmeting 2013 Op een schaal van 1 tot en met 10, waarbij 1 staat voor zeer slecht en 10 voor zeer goed, geven Tilburgenaren gemiddeld een 6,9 op de vraag of bewoners in de buurt op een prettige manier met elkaar omgaan. Ondanks dat het dus een ruim voldoende is, is het lager dan gemiddeld in Nederland (7,4). De laagste cijfers worden gegeven door inwoners uit Het Zand, Stokhasselt, Korvel en Groenewoud. 43

De meeste mensen hebben voldoende contacten in de buurt. Op de vraag of men zelf contacten in de buurt heeft, wordt gemiddeld een 6,5 gescoord (1 staat voor zeer weinig en 10 voor zeer veel). Inwoners van Korvel, De Hasselt/Het Goirke, Het Zand en De Reit hebben gemiddeld de minste contacten in de buurt. Tot slot is gevraagd in hoeverre de bewoners betrokken zijn bij de buurt. Hiervoor wordt gemiddeld een 6,0 gegeven (1=niet betrokken, 10=zeer betrokken). Ook dit cijfer is lager dan het gemiddelde in Nederland. De betrokkenheid is volgens inwoners het laagst in Het Zand, Stokhasselt, Korvel en Gesworen Hoek. Totaal bezien lijkt de sociale cohesie het hoogst te zijn in Udenhout, Berkel-Enschot en De Blaak en het laagst in Korvel en Het Zand. Kwaliteit woonomgeving: leefbaarheid In het leefbaarheidsonderzoek van Lemon is ook gevraagd naar een totaalscore voor de leefbaarheid in een buurt. Stokhasselt Het Zand de Hasselt / Het Goirke Korvel Trouwlaan Groenewoud Het Wandelbos Heikant / de Schans Loven Gesworen Hoek Groeseind / Hoefstraat Broekhoven/Jeruzalem Besterd & Gasthuisstraat Dalem De Reit Centrum Overig Tilburg Huibeven Quirijnstok Zorgvlied Rooi Harten & Hagelkruis De Kievit / Dongewijk Heyhoef / Heerevelden / Campenhoef Armhoef/Tivoli Koolhoven / Witbrant Udenhout Berkel-Enschot De Blaak 6,1 6,7 6,8 6,8 6,8 6,8 6,9 7,0 7,0 7,0 7,0 7,1 7,3 7,4 7,5 7,6 7,6 7,6 7,6 7,6 7,6 7,6 7,7 7,9 7,9 8,1 8,2 8,3 Tilburg totaal Nederland 7,2 7,5 0 2 4 6 8 10 Figuur 3.2.7 Hoe beoordeelt u uw buurt in het algemeen? (1=zeer onprettig, 10=zeer prettig) Bron: Lemon vervolgmeting 2013 44

De leefbaarheid in de buurt wordt door Tilburgenaren gemiddeld met een 7,2 beoordeeld. Landelijk ligt dit cijfer op een 7,5. Stokhasselt steekt er in negatieve zin uit. Inwoners uit Stokhasselt geven gemiddeld slechts een 6,1 voor de buurt. Eenzaamheid Naast de kwaliteit van de woonomgeving wordt de sociale situatie van een persoon eveneens bepaald door de mate van persoonlijke contacten. Een persoon die weinig contacten heeft, kan zich eenzaam voelen. Eenzaamheid wordt gedefinieerd als het negatief ervaren verschil tussen de kwaliteit van relaties die men onderhoudt en de relaties die men voor zichzelf zou wensen. In vergelijking tot de regio Hart voor Brabant en Nederland komt eenzaamheid in Tilburg vrij veel voor (zie figuren 3.2.8a en 3.2.8b). Zo geeft 49 procent van de Tilburgenaren van 65 jaar en ouder aan zich eenzaam te voelen. Hiervan voelt 12 procent zich (zeer) ernstig eenzaam. Onder de 19 tot 65 jarigen is 39 procent eenzaam, 9 procent is zelfs (zeer) ernstig eenzaam. Dit betekent dat ruim 16.800 inwoners uit Tilburg zich (zeer) ernstig eenzaam voelen. Stokhasselt 59 65 Wandelbos-Noord Groenewoud Korvel 49 49 53 56 53 Huibeven / Gesworen Hoek 44 Tilburg 39 49 Hart voor Brabant Nederland 37 37 46 45 0 10 20 30 40 50 60 70 65 jaar en ouder 19 t/m 64 jarigen Figuur 3.2.8a % inwoners dat zich eenzaam voelt (2012) Bron: Gezondheidsmonitor Volwassenen 2012; Gezondheidsmonitor Ouderen 2012 Zoals eerder in dit rapport aangegeven heeft de GGD ervoor gekozen in te zoomen op de wijken Stokhasselt, Wandelbos-Noord (Kruidenbuurt), Groenewoud, Huibeven / Gesworen Hoek (enkel bij volwassenmonitor) en Korvel (enkel bij ouderenmonitor). In vergelijking tot de hele stand komt eenzaamheid onder 19 tot 65 jarigen erg veel voor in Stokhasselt en Wandelbos-Noord. Bijna een vijfde van de 19 tot 65 jarige inwoners in deze twee wijken voelt zich (zeer) ernstig eenzaam. 45

Kijken we naar de 65-plussers dan valt op dat in eveneens Stokhasselt en Wandelbos-Noord procentueel meer eenzamen wonen dan in de hele stad. In Stokhasselt is 15 procent van de 65- plussers (zeer) ernstig eenzaam (procentueel minder dan onder de 19 tot 65 jarigen), in Wandelbos- Noord 14 procent. Helaas zijn er van de andere wijken geen gegevens over de mate van eenzaamheid van de inwoners. Stokhasselt Wandelbos-Noord Korvel 13 14 15 17 19 Groenewoud 8 15 Huibeven / Gesworen Hoek 7 Tilburg Hart voor Brabant Nederland 7 8 9 9 9 12 0 5 10 15 20 65 jaar en ouder 19 t/m 64 jarigen Figuur 3.2.8b % inwoners dat zich (zeer) ernstig eenzaam voelt (2012) Bron: Gezondheidsmonitor Volwassenen 2012; Gezondheidsmonitor Ouderen 2012 Ongeveer een tiende van de Tilburgenaren heeft niet genoeg mensen op wie ze kunnen terug vallen in geval van narigheid (zie figuur 3.2.9 op de volgende pagina). Opnieuw is zichtbaar dat deze signalen van eenzaamheid relatief vaker voorkomen onder inwoners van Stokhasselt en Wandelbos- Noord. In Groenewoud is een oververtegenwoordiging van eenzame 19 tot 65 jarigen, maar niet zozeer van 65-plussers. 46

Stokhasselt 15 17 Wandelbos-Noord 12 14 Korvel 11 Groenewoud 10 13 Huibeven / Gesworen Hoek 6 Tilburg 9 11 Hart voor Brabant 8 9 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 65 jaar en ouder 19 t/m 64 jarigen Figuur 3.2.9b % inwoners dat niet genoeg mensen heeft op wie teruggevallen kan worden in geval van narigheid (2012) * Gegevens van de Nederland als totaal ontbreken Bron: Gezondheidsmonitor Volwassenen 2012; Gezondheidsmonitor Ouderen 2012 3.2.3 Gezondheid Zoals in de inleiding is beschreven is de definitie van een kwetsbaar persoon, iemand die niet zelfredzaam is en daardoor niet in staat tot maatschappelijke participatie. Niet zelfredzaam is iemand wanneer deze niet zelfstandig (niet op eigen kracht) of niet met behulp van zijn omgeving (eigen sociale netwerk) actief kan meedoen in de samenleving of onvoldoende draagkracht heeft om de daarvoor benodigde voorziening(en) aan te schaffen. Om zelfredzaam te zijn moet je dus het lichamelijke en geestelijke vermogen hebben om voorzieningen te treffen dan wel te laten treffen die deelname aan het normale maatschappelijke verkeer mogelijk maken. Uit de Gezondheidsmonitor van de GGD uit 2012 blijkt dat een groot deel van de inwoners uit Tilburg zijn of haar eigen gezondheid als goed tot zeer goed ervaart. Desondanks ervaart 23 procent van de 19-64 jarige inwoners een (zeer) slechte gezondheid of één die typeert kan worden als gaat wel (zie figuur 3.2.10). Dit is meer dan het landelijk gemiddelde. In Wandelbos-Noord hebben verhoudingsgewijs de meeste 19 tot 65 jarige inwoners een slechte gezondheid. Kijken we naar de gezondheid van 65-plussers, dan blijkt dat landelijk gezien 39 procent een (zeer) slechte gezondheid heeft of één die typeert kan worden als gaat wel. In Tilburg ligt dit percentage hoger (44%). In Wandelbos-Noord heeft maar liefst 56 procent van de 65-plussers een (zeer) slechte gezondheid of één die typeert kan worden als gaat wel. In Stokhasselt en Groenewoud ligt dit percentage ongeveer op een kwart. Helaas zijn deze cijfers niet van de andere wijken beschikbaar. 47