Opbouw: Simuleren van stoornissen Marko Jelicic Faculteit der Psychologie en Neurowetenschappen Universiteit Maastricht Twee beroemde simulanten Vormen van simuleren Hoe te detecteren? Geheugenverlies voor een delict Een Maastrichtse casus Conclusie and Neuroscience Een beroemde simulant: de pianoman BBC 16 mei 2005: Op 7 april 2005 wordt, in Sheerness, een verwarde man aangehouden door de lokale politie Het gaat om een jongeman, gekleed in een doorweekt kostuum met stropdas (man heeft geen papieren op zak; kleding bevat geen labels!) Man zwijgt in alle toonaarden en wordt door de politie naar een ziekenhuis gebracht and Neuroscience and Neuroscience Ook in de kliniek blijft man zwijgen. Maatschappelijk werker Michael Camp geeft de onbekende man een stuk papier waarop hij zijn naam kan schrijven. Man schrijft zijn naam niet op, maar tekent een vleugel and Neuroscience and Neuroscience 1
Camp laat de zwijgzame man een piano zien en de man speelt de sterren van de hemel. De maatschappelijk werker: It is extraordinary. The first time we took him down to the piano he played several hours, nonstop and Neuroscience Karen Dorey-Rees, mental health manager: Nobody was skilled enough to recognise the music, they just knew it was classical music and he played very well BBC: er zijn overeenkomsten met de film Shine (1996) over de zenuwinzinking van de pianist David Helfgott and Neuroscience BBC 31 mei 2005: Pianoman is niet de Tjechische pianist Tomas Strnad BBC 2 juli 2005: Pianoman blijft zwijgen, maar wijst Oslo aan op een landkaart (op 7 april zou een Noors schip langs Sheerness zijn gevaren) Een ingeschakelde Noor probeert vergeefs contact te maken met de pianoman and Neuroscience and Neuroscience BBC 8 augustus 2005: Woordvoerder van de West Kent NHS trust: misschien komen we wel nooit achter de identiteit van de pianoman Daily Mirror 22 augustus 2005: Pianoman is plotseling gaan praten. Hij heeft zijn stomheid/geheugenverlies gesimuleerd. De pianoman lijkt ook nauwelijks piano te kunnen spelen Het gaat om een Duitser die, na het verlies van zijn baan in Frankrijk, zelfmoord wilde plegen and Neuroscience and Neuroscience 2
Een verpleegster vroeg de pianoman of hij vandaag wél iets zou zeggen. Tot haar grote verbazing antwoordde hij: Ja, dat denk ik wel De verpleegster: We were stunned. He has been with us for months and we have got nowhere with him. We thought he was going to be with us forever. and Neuroscience Pianoman werkte vroeger in een psychiatrisch instituut en heeft simpelweg het gedrag van sommige patiënten gekopieerd and Neuroscience BBC 23 augustus 2005: Wat zeiden experts over de pianoman? Pianoman is plotseling gaan praten. Het gaat om de 20-jarige boerenzoon Andreas Grassl uit Prosdorf (Beieren) and Neuroscience and Neuroscience Pianoman is (speculaties voor 22 augustus 2005) Autistisch (Dr Judith Gold, National Autistic Society, UK) Autistisch of schizofreen (Dr Stephen Lawrie, University of Edinburgh) Getraumatiseerd (Dr Ellert Nijenhuis) Nijenhuis: Pianoman doet denken aan een dissociatieve amnesie. Mensen zijn dan een deel van hun herinneringen kwijt. Die zitten nog wel opgeslagen in hun hoofd, maar ze kunnen er even niet bij. Daar gaan traumatische ervaringen aan vooraf. and Neuroscience and Neuroscience 3
Nijenhuis II: Mijn vingers jeuken om hem te behandelen. Ik zou met een piano naast hem gaan zitten. Bij muziek voelt hij zich thuis. Bij zo n patiënt is het belangrijk om aan te sluiten bij wat hij wél kan. Na het pianospel zou ik overgaan op zingen. Hopelijk is dat de taal die hij wel spreekt. Ook de behandelaars van de pianoman gingen uit van iemand met een bonafide stoornis and Neuroscience and Neuroscience Lessen van de pianoman: Mensen kunnen een gesimuleerde stoornis tenminste vier maanden volhouden Met de klinische blik is simuleren moeilijk te detecteren (zie ook het beroemde onderzoek van Rosenhan uit 1970) and Neuroscience Waarom faalt de klinische blik bij de detectie van simuleren? Artsen en klinisch psychologen leren tijdens hun opleiding dat het wegsturen van een patiënt die naar later blijkt toch iets mankeert, wordt gezien als de ergste fout die kan worden gemaakt. Het woord van de patiënt dient daarom serieus te worden genomen and Neuroscience Simuleren in forensische context: Pinochet Reist oktober 1998 naar Londen voor een rugoperatie Enkele dagen na zijn aankomst in Engeland vraagt Spanje om zijn uitlevering Maart 1999 beslist het Engelse Hogerhuis dat Pinochet mag worden uitgeleverd Oktober 1999 claimen de advocaten van Pinochet dat hun cliënt te ziek is, hij zou dementerende zijn, om te worden uitgeleverd and Neuroscience and Neuroscience 4
Pinochet (vervolg) Andere beroemde simulanten: Pinochet wordt begin 2000 onderzocht door een team van topspecialisten Hij wordt inderdaad dement verklaard en maart 2000 op een vliegtuig naar Chili gezet Bij aankomst in Chili blijken de problemen van Pinochet als sneeuw voor de zon verdwenen te zijn and Neuroscience and Neuroscience Hoe vaak? In ongeveer 20% van Amerikaanse strafzaken In pakweg 30% van Amerikaanse letselschade-zaken Mogelijk onderschatting: succesvolle simulanten worden niet opgemerkt door gedragsdeskundigen Er is reden om aan te nemen dat simuleren ook in Nederland op enige schaal voorkomt (vgl. Merckelbach e.a., 2008) and Neuroscience Waarom? Strafvermindering (soms ontslag van rechtsvervolging) Voorkeur voor verblijf in psychiatrisch instituut boven de gevangenis Obstructie van politieonderzoek and Neuroscience Simuleren van symptomen? Bij simuleren: bewust proces met extern motief (bijv. strafvermindering of plaatsing in kliniek i.p.v. gevangenis) Bij nagebootste stoornis: bewust proces met intern motief (bijv. aandacht van hulpverleners) Bij somatoforme stoornis: onbewust proces Simuleren: Kan uiteenlopen van een beetje aandikken van symptomen tot het compleet uit de duim zuigen van een stoornis and Neuroscience and Neuroscience 5
Wat wordt gesimuleerd? Psychose Posttraumatische stressstoornis Zwakzinnigheid Epilepsie Slaapwandelen Dementie Geheugenverlies voor een delict Etc. and Neuroscience Soms is sprake van dissimulatie: het verborgen houden van een stoornis Komt nogal eens voor in TBSklinieken: patiënten willen behandelaars de indruk geven dat zij genezen zijn and Neuroscience Als klinische blik tekortschiet: hoe simuleren te detecteren? Specifiek kijken naar atypische symptomen Verzamelen van collaterale informatie Gebruik van speciale tests Atypische kenmerken Bijv. bij psychose: stemmen worden altijd (de hele dag door) gehoord door patiënt Bijv. bij PTSS: patiënten praten graag over de traumatische gebeurtenissen die zij hebben meegemaakt and Neuroscience and Neuroscience Collaterale informatie Blijkt het horen van stemmen ook uit andere informatie (bijv. dossier van huisarts, informatie van een school psycholoog, verklaringen van vrienden/kennissen van betrokkene)? Speciale tests: SIMS Vragenlijst met 75 ja/nee items, 5 domeinen (amnesie, cognitieve stoornissen, psychose, depressie en mentale retardatie) Items vragen naar atypische en bizarre kenmerken, zoals bijv. Mijn verleden en de belangrijkste gebeurtenissen daarin zijn plotseling uit mijn geheugen verdwenen of De stemmen die ik hoor en anderen niet horen zijn altijd aanwezig and Neuroscience and Neuroscience 6
Geheugenverlies voor een delict: Simulanten weten niet dat echte patiënten deze atypische en bizarre symptomen (bijna) nooit rapporteren Bij score boven 16 is sprake van overrapportage (aandikken of fabriceren) van symptomen Komt op enige schaal voor. In Verenigd Koninkrijk claimt ongeveer 20% van daders van geweldsmisdrijven amnesie voor het delict. and Neuroscience and Neuroscience Ook in Nederland: In een dorp nabij Alkmaar slaat, najaar 2004, Dennis K. zijn echtgenote met hard voorwerp tegen het hoofd, daarna wurgt hij zijn vrouw. (Vrouw overleeft de aanslag). Dennis K. claimt vervolgens amnesie voor het delict In de woorden van de dader: Gisteravond had ik een feessie en mijn vrouw ging eerder naar huis met de buuf. Ik ging een tijdje later en toen heb ik nog effe rondgelopen en toen ben ik in slaap gevallen op de bank. Ik werd wakker van geschreeuw van mijn vrouw zeg maar en het vreemde was Ik schrok ervan dat ik het deed. Ik dacht Jezus, wat ben ik nu aan het doen en toen was het al klaar and Neuroscience and Neuroscience Geheugenverlies loont soms: Gesimuleerde delict-amnesie: hoe te detecteren? Dennis K. wordt door de rechtbank in Alkmaar vrijgesproken Net als de Assense man die zijn vrouw wurgde en daar geheugenverlies voor claimde Kenmerken van amnesie en/of daders Gebruik van standaard malingertests, zoals de SIMS Speciale Symptom Validity Tests and Neuroscience and Neuroscience 7
Kenmerken van gesimuleerde amnesie: Amnesie met een scherp omlijnd begin en einde (bijv.van 14.15 uur tot 14.35 uur) Totale amnesie (geen islands of memory ) Hints en cues helpen niet om geheugen terug te krijgen Voorts: Echte amnesie ook zeer onwaarschijnlijk bij een gepland delict en bij daders met psychopathische trekken and Neuroscience and Neuroscience SIMS: Cima e.a. (2003) namen de SIMS af bij 17 forensische patiënten die delictamnesie claimden 10 van hen (59%) hadden een SIMS score boven het afkappunt and Neuroscience Echter: Standaard malingertests werken waarschijnlijk alleen bij simulanten die aangeven vaker last te hebben van black outs De vraag is of deze tests ook werken bij bijv. simulanten die amnesie claimen omdat zij de bewuste dag veel gedronken zouden hebben (maar normaal een goed geheugen hebben) and Neuroscience Speciale Symptom Validity Tests : Dader krijgt een reeks twee-keuzen vragen over delict en plaats delict (werd het misdrijf gepleegd met pistool of riot gun? droeg de dader een petje of een pruik? etc.) Komt op deze manier in de verleiding om opzettelijk foute antwoorden te geven en kan dan (volgens de binomiale verdeling) onder kansniveau gaan presteren Zogenaamde binomiale verdeling 20 keer met een munt gooien Er is sprake van een eerlijke munt als 6-14 keer kop wordt gegooid and Neuroscience and Neuroscience 8
SVT: 20 twee-keuze vragen over delict/plaats delict Er is sprake van amnesie als 6-14 vragen correct worden beantwoord and Neuroscience and Neuroscience In literatuur: Een redelijk aantal daders beschreven die op een SVT door de mand vielen O.a. door de Maastrichtse (nu: Tilburgse) psychologe Maaike Cima (2003) En: Veel studenten die een mock crime moeten uitvoeren en vervolgens worden gevraagd om amnesie voor deze daad te claimen worden door een SVT als simulant bestempeld and Neuroscience and Neuroscience Detectie van dissimulatie : Supernormality Scale (SS): iedereen heeft wel een beetje psychopathologie (bijv. neerslachtigheid of opdringerige gedachten) Patiënten die hoog scoren op dit instrument voelen zich echter stukken normaler dan de doorsnee mens => aanwijzing voor het verborgen houden van een stoornis. and Neuroscience Een casus: meneer Ganser Man van middelbare leeftijd Fiscaal jurist met eigen bureau Met auto van de weg geraakt en tegen een boom beland (bijna nieuwe auto; normale verkeersomstandigheden; geen andere verkeersdeelnemer in het spel) Sinds ongeval in de ziektewet. Echter, geen afwijkingen op hersenscans and Neuroscience 9
Onderzoek bij meneer Ganser: Had 2 jaar voor ongeval riante arbeidsongeschiktheid verzekering afgesloten Gediagnosticeerd door psychiater als patiënt met het Ganser syndroom (geven van antwoorden die net niet goed zijn) Wij zagen betrokkene op verzoek van verzekeringsmaatschappij. Concrete vraagstelling: is hier sprake van gesimuleerde cognitieve stoornissen? and Neuroscience Gesprek (o.a. anamnese) met betrokkene en zijn vrouw Vragenlijsten (o.a. de SIMS) Neuropsychologische tests (o.a. een speciale simuleertaak) and Neuroscience Ook afgenomen: Beroemde gezichten test. Deel 1: Patiënt of betrokkene krijgt gezichten te zien van beroemde personen uit verschillende tijdsperioden te zien (jaren 50, 60, 70 en 80). Bij elk plaatje: gaat het hier om een politicus, sporter,artiest, of schrijver/intellectueel? and Neuroscience and Neuroscience Gesprek: Beroemde gezichtentest deel 2: patiënt of betrokkene krijgt telkens twee gezichten tegelijk te zien (één gezicht is bij deel 1 getoond; het andere gezicht is nieuw ) en moet aangeven welk gezicht hij/zij tijdens deel 1 heeft gezien. Bij echte geheugenstoornis: prestatie ligt op 50% goed; bij simuleren ligt prestatie onder kansniveau Meneer Ganser en zijn vrouw komen heel overtuigend over. Man geeft blijk van Ganser-achtige symptomen. Vrouw vertelt met tranen in de ogen hoe slecht het wel niet gaat met haar echtgenoot. Haar man is een grote last voor het gezin and Neuroscience and Neuroscience 10
Vragenlijsten: SIMS score: 31 (afkappunt: 16). Score is vergelijkbaar met die van studenten die gevraagd worden te simuleren. Tests: Scores op neuropsychologische taken komen overeen met die van Alzheimer-patiënten AKTG (simuleertaak) score: 56 (onder 86: aanwijzingen voor simuleren) Prestatie op beroemde gezichtentest zeer slecht. Herkent tijdens deel 2 slechts 25% van de gezichten (onder kansniveau!) and Neuroscience and Neuroscience Kortom: Om beter inzicht te krijgen in de motieven van meneer Ganser, zochten wij hem op het internet op Meneer Ganser stond nog wekelijks op de tennisbaan (speelde niet onverdienstelijk in de lokale tenniscompetitie)! Hij was ook nog eens scheidsrechter bij de plaatselijke hockeyclub! Meneer Ganser leed niet aan een nagebootste stoornis of een somatoforme aandoening, maar was een ordinaire oplichter! Collaterale informatie kan dus belangrijk zijn and Neuroscience and Neuroscience Ten slotte: Vragen? Simuleren komt op enige schaal voor bij justiabelen Er bestaan goede methoden om simuleren te detecteren Om iemand als simulant te brandmerken, moet de evidentie voor simuleren uit verschillende hoeken komen and Neuroscience and Neuroscience 11