GESCHIEDENIS VAN HET ZELF JAN FLAMELING (ISVW / FILOSOFISCH BUREAU ATARAXIA)
onderwijs trainingen gesprekken
GESCHIEDENIS VAN HET ZELF VAN PLATO TOT LUCE IRIGARAY Weekeinde 1 (23 en 24 januari): Lichaam ziel geest? Weekeinde 2 (20 en 21 februari): Een lichaam met hersenen!
Weekeinde 3 (12 en 13 maart) Van gemeenschapswezen via ik naar erzijn Weekeinde 4 (9 en 10 april) Zorg voor het zelf Weekeinde 5 (21 en 22 mei) Hedendaagse levenskunst
(II) EEN LICHAAM MET HERSENEN!
PROGRAMMA Zaterdag: Ochtendsessie (10u30-12u30): Vooraf Terugblik Inleiding: Antonio Damasio (1) Analytische filosofie: Gilbert Ryle, Richard Rorty en Daniel Dennett Lunch Middagsessie (14u-17u30): Inleiding: Antonio Damasio (2) Ontwikkelingen in het werk van Damasio Bespreking: Het zelf wordt zich bewust
Aperitief / Diner Avondsessie (20u-21u30) Gesprek: Een lichaam (met hersenen)? ----------------------- Zondag: Ontbijt Ochtendsessie (9u30-12u30): Belichaamd bestaan en verstaan Maurice Merleau-Ponty, Alva Noë, Vittorio Gallese en Frans de Waal Gesprek Lunch
TERUGBLIK
PLATO filosofie als politicologisch project: hoe ervoor te zorgen dat de stadstaat goed bestuurd wordt? inzicht ziel (psuche) inzicht (noesis) reiniging (katharsis) onthouding (askesis) DESCARTES filosofie als epistemologisch project: hoe de geloofswaarheden te combineren met de natuurwetenschap? mens: meer dan lichaam geest (mens) helder en welonderscheiden voorstelling opschorting oordeel tot keuzevermogen <-> kenvermogen voorstelling begripsvermogen gewaarwording geheugen
PLATO psuche-aesthesis: de ziel wordt gewaar / schouwt hoe de werkelijkheid wezenlijk is verstand (nous) gemoed (thymos) begeerte (epithymikon) bewust zijn contemplatie geprivilegieerde toegang zekerheid onsterfelijkheid van de ziel zielsverhuizing DESCARTES mentalistisch constructivisme: de geest maakt een helder en welonderscheiden voorstelling van de werkelijkheid geest gedachten verstandige wilshandelingen acties / volities ziel passies pijn- -------------------------------- appellichaam bewegingen klier van (animale) geesten bewustzijn introspectie geprivilegieerde toegang zekerheid onsterfelijkheid van de mens hemel / hel
DISSENSUS ARISTOTELES-SPINOZA-NIETZSCHE
ARISTOTELES SPINOZA NIETZSCHE ziel : de reeks van vermogens waar het lichaam over beschikt de te verwerkelijken vorm van het levende wezen (mens-dier-plant) afscheid van substantiedualistische onderscheid eenheid van lichaam en geest geest : de voorstelling(en) van het lichaam afscheid van lichaamsvijandigheid het zelf: beheerser van het ik in jouw lichaam huist hij, jouw lichaam is hij
ANALYTIC PHILOSOPHY OF MIND
GILBERT RYLE een vertegenwoordiger van de Oxford School in de analytische filosofie / ordinary language approach weerlegging van het cartesiaans dualisme door een zuivering van de logica van het gebruik van de begrippen: er is sprake van een categoriemisvatting als lichaam en geest als entiteiten van dezelfde soort worden beschouwd het leidt tot de mythe (of het dogma) van het spook in de machine
RICHARD RORTY belangrijkste vertegenwoordiger van de post-analytische filosofie afwijzing van de opvatting van de geest als spiegel van de natuur : er is geen innerlijke ruimte waarin het ik een bevoorrechte toegang heeft tot de spiegelingen van de werkelijkheid zodat een uitspraak gedaan kan worden over de werkelijkheid die onbetwijfelbaar waar is want helder en welonderscheiden (dientengevolge) de afwijzing van (a) waarheid als correspondentie en (b) kennis als nauwkeurige weergave van de werkelijkheid
DANIEL DENNETT een voorbeeld van de voor de hedendaagse Amerikaanse filosofie kenmerkende verbinding van conceptuele analyse en wetenschappelijk onderzoek kritiek op de cartesiaanse opvatting van de geest als theater bewust zijn: het fysisch gevolg van de activiteiten van onze hersenen hersenen: een (creatieve) dataverwerkingsmachine het zelf: een centrum van narratieve zwaartekracht, i.e. wij scheppen en vertellen verhalen over het zelf / onszelf
Descartes error [1994]
Dit is de vergissing van Descartes: de onoverbrugbare scheiding tussen lichaam en geest ( ); de suggestie dat het vermogen om te redeneren, het morele oordeel en het lijden dat het gevolg is van fysieke pijn of emotionele ontreddering, onafhankelijk van het lichaam kunnen bestaan. Om precies te zijn: de scheiding tussen de meest geraffineerde functies van de geest enerzijds en de structuur van een biologisch organisme anderzijds. Misschien vraagt u zich af waarom ik met Descartes kibbel en niet met Plato, die zoals we in Phaidon kunnen lezen, veel provocerender opvattingen over lichaam en geest had.
gevoelens hebben grote invloed op de rede hersensystemen, die verantwoordelijk zijn voor gevoelens, hangen samen met de systemen die we nodig hebben om te redeneren deze specifieke systemen zijn verweven met de systemen die het lichaam reguleren het blijkt dat er anatomische en functionele verbindingen bestaan tussen de rede, gevoelens en het lichaam
The feeling of what happens [1999]
ik ben, ik besta ik ben geen denkend ding ik ben een organisme, d.w.z. een lichaam met een complex hersen- en zenuwstelsel als organisme ben ik gericht op (samen) overleven in welbevinden als organisme heb ik (in eerste instantie) een emotionele (of pathische ) relatie met een object in de omgeving deze relatie heb ik als niet-bewust protozelf
er is (pas) sprake van (niet-talig) kernbewustzijn en kernzelf, als het proto-zelf voelt dat het veranderd wordt door een object, dat het kernzelf beseft dat het hier-en-nu deze relatie heeft er is (pas) sprake van autobiografisch zelf en uitgebreid bewustzijn, als ik in staat ben gebruik te maken van dispositionele herinneringen aan deze ( hier-en-nu ) kernzelf-ervaringen
geweten taalvermogen autobiografisch zelf geheugen (werk/autobiografisch) ------------- kernzelf gevoelens emoties ------------ elementaire bioregulatie
Looking for Spinoza [2003]
ethisch gedrag hangt (vanuit het perspectief van de neuro(bio)loog) af van de werking van bepaalde systemen in de hersenen gevoelens spelen (samen met de aandoeningen en emoties die ze veroorzaken) een beslissende rol bij sociaal gedrag compassie: - een emotionele reactie van het protozelf en (dus) - elk ogenblik (potentieel) de basis van geweten als een eigenschap van uitgebreid bewustzijn
het valt Damasio op hoe zijn eigen opvattingen overeenstemmen met de stellingen in Spinoza s Ethica over - de eenheid van lichaam en geest - het streven van elk wezen om in zijn bestaan te volharden en - het verband tussen het streven tot zelfbehoud, de rol van affecten en gedrag dat deugt het valt mij op dat Damasio s opvattingen over de rol die onze emoties/gevoelens spelen bij ons doen en laten opvallende overeenkomsten vertonen met (1) de opvattingen van Aristoteles over de vermogens van het (menselijk) lichaam:
kinesis eudaimonia aesthesis -> orexis -> praxis <- phronesis pathe arete (2) de opvattingen van Vittorio Gallese, e.a. over empathie als het gevolg van de werking van spiegelneuronen in onze hersenen
The self comes to mind [2010]
De bewuste geest begint wanneer het zelf tot bewustzijn komt, wanneer de hersenen een zelfproces toevoegen aan het mengsel van de geest ( ). Het zelf wordt in afzonderlijke stappen opgebouwd, gebaseerd op het protozelf. De eerste stap is het voortbrengen van primordiale gevoelens, de elementaire gevoelens van bestaan die spontaan uit het protozelf oprijzen. De volgende is het kernzelf. Het kernzelf gaat over handelen, specifiek gezegd over een relatie tussen het organisme en het object. Ten slotte volgt het autobiografisch zelf Het eerste en meest elementaire product van het protozelf zijn primordiale gevoelens
HET ZELF autobiografisch zelf ( ik ) opgeslagen (dispositionele) kernzelf-ervaringen kernzelf ( het gaat om mij ) gevoel object -> emotie primordiale gevoelens (zijnsbesef) protozelf
ANTONIO DAMASIO Damasio stelt voor om onszelf op te vatten als een lichaam met een bepaalde hersen- (en zenuwstelsel)capaciteit Damasio stelt op basis van neurologische onderzoeksresultaten vast dat bepaalde hersenactiviteiten het mogelijk maken dat wij in handelingssituaties voelen / weten wat gaande of gevraagd is, wat voor het overleven in welbevinden van anderen en mij voordelig is
BELICHAAMD BESTAAN / VERSTAAN
Phénomenologie de la perception [1944]
MAURICE MERLEAU-PONTY in zijn boek Fenomenologie van de waarneming onderzoekt hij - in het spoor van Martin Heidegger - het belichaamde karakter van ons bestaan en vat hij het (contra Jean- Paul Sartre) op als co-existentie - het lichaam heeft zijn wereld, het is zelf gericht op de wereld (être-au-monde) - mijn lichaam heeft zijn wereld of begrijpt zijn wereld zonder de weg via de voorstellingen te moeten gaan - het lichaam is het middel waardoor wij een wereld hebben - ik ben mijn lichaam
- het lichaam is een knooppunt van levende betekenissen - mijn lichaam is beweging naar de wereld en de wereld steunpunt van mijn lichaam - ik ervaar een onafscheidelijke verbondenheid van mijn bewustzijn met mijn lichaam en mijn wereld ---------- - het lichaam van de ander is eveneens een drager van gedrag - de ander is (ook) een centrum van menselijk handelen - het gezicht van de ander toont zich zoals het mijne (ook) drager van een existentie
- beide zijn être au-monde wezens die gezamenlijk in één enkele wereld zijn opgenomen - door het feit van ons existeren staan wij in altijd al contact met het sociale - wij dragen het onlosmakelijk met ons mee - het sociale is een dimensie van mijn zijn --------------- vijftig jaar later maakt neurobiologisch onderzoek duidelijk hoe baanbrekend het werk van Merleau-Ponty was: ons bestaan en verstaan heeft een belichaamd karakter
OUT OF OUR HEADS [2010]
ALVA NOË in zijn boek Wij zijn toch geen brein? stelt Alva Noë: bewust zijn vereist de gezamenlijke werking van hersenen, lichaam en wereld bewust zijn is iets wat we tot stand brengen bewust zijn heeft meer weg van dansen dan van spijsverteringsprocessen we bevinden ons niet in ons hoofd maar zijn ingebed in een wereld om ons heen die we kennen en waar we toegang tot hebben, waar we thuis horen
MIRRORS IN THE BRAIN [2008]
VITTORIO GALLESE / GIACOMO RIZZOLATTI het hersenonderzoek van Vittorio Gallese en Giacomo Rizzolatti aan de Universiteit van Parma maakt - in navolging van Merleau-Ponty - duidelijk - dat de aard van onze lichamelijkheid (in interactie met onze lichamelijke en culturele omgeving) een structuur oplegt aan onze ervaring - welke rol het spiegelneuronensysteem in onze hersenen speelt in ons dagelijks leven
spiegelneuronen zouden de neurale basis kunnen zijn van een primair intersubjectief interpreterend systeem dat vooraf gaat aan het onderscheid tussen zelf en ander - het spiegelneuronsysteem zorgt voor een primitieve intersubjectieve wij-ruimte onze spiegelneuronen verbinden ons met anderen spiegelneuronen belichamen de diepste manier waarop we met elkaar in relatie staan en elkaar begrijpen: ze tonen aan dat we gemaakt zijn voor empathie
VAN NATURE GOED [1996] / EEN TIJD VOOR EMPATHIE [2009]
FRANS DE WAAL in zijn spraakmakende publicaties maakt Frans de Waal duidelijk dat mensapen en mensen zijn lichamen met een bepaalde hersen- en zenuwstelselcapaciteit allebei - voelen, voelen pijn - beschikken van nature over inlevingsvermogen en zijn in staat tot handelen vanuit medegevoel voor een ander - zijn van nature gericht op (samen) overleven in welbevinden - zijn van nature wezens die in gemeenschap met anderen leven
contra vernistheorie : moraal als laagje rond een menselijke aard die tot in de kern slecht / beestachtig is de menselijke moraliteit is moeilijk voor te stellen zonder de volgende neigingen en capaciteiten die ook bij andere soorten worden aangetroffen: - aan medeleven gekoppelde eigenschappen - aan normen gekoppelde kenmerken - wederkerigheid als kenmerk van verhoudingen - het streven met elkaar te willen opschieten empathie: de bron van moraliteit
ZOON POLITIKON - EGO - DASEIN 12 EN 13 MAART