Vormingspakket huisartsen Module 1: gecompliceerde rouw Handleiding voor de begeleider Inleiding Het thema rouw en verwerking houdt ontegensprekelijk verband met de problematiek van verkeersslachtoffers. Deze module bouwt verder op het basispakket voor huisartsen (1 basispakket.pdf). De schermen 13 tot 17 van de Powerpointpresentatie ondersteunen deze module. Er is de harde realiteit van de dodelijke slachtoffers, maar vergeten we ook niet dat gewonde slachtoffers die een blijvende beperking overhouden, door een aanpassingsproces moeten. Dat geldt zeker ook voor de naaste familie, de partner en de kinderen. Zo kan blijken dat het samenleven met een persoon wiens karakter en persoonlijkheid veranderd is door toedoen van het letsel, niet evident is. Relaties lopen ook stuk op zorg en verantwoordelijkheid voor personen met een blijvende beperking. We introduceren dit thema omdat we menen dat de impact van rouw op de lichamelijke én geestelijke gezondheid nog te weinig onderkend wordt. Nabestaanden geven aan dat ze door de felle emoties uitgeput geraken en dat het lijkt alsof er roofbouw gepleegd wordt op hun lichaam. Misschien kunt u ook een patiënt voor de geest halen wiens hart letterlijk versleten is door de aanhoudende wisselwerking tussen rouwen en overleven. Een rouwproces is immers in essentie een proces van heen en weer bewegen tussen twee realiteiten: het verlies van een betekenisvolle relatie en het feit dat het leven verdergaat zonder deze relatie. Het besef dat een traumatische verlieservaring mensen volledig ontreddert en dat deze het (initiële) wereldbeeld op zijn kop kan zetten is belangrijk voor een goed begrip van wat betrokkenen meemaken. De identiteit van de persoon is niet meer als voorheen (slachtoffer,burgerlijke partij, nabestaande, kinderloos of wees) en de wereld kan plots zeer chaotisch, bedreigend en vijandig worden. Het vraagt heel wat van mensen om dit allemaal te boven te komen. Wetenschappelijk onderzoek naar gecompliceerde rouw (Boelen, Prigerson, 2007 1 ) wijst uit dat zo n 15% van de mensen die een dierbare verliezen vatbaar zijn voor gecompliceerde rouw. 1 Boelen, P.A., & Prigerson, H.G. (2007). The influence of symptoms of prolonged grief disorder, depression, and anxiety on quality of life among bereaved adults: A prospective study. European Arch. Psychiatry Clinical Neuroscience, 257, 444 452.
Gecompliceerde rouw kan leiden tot meer risico voor depressie en angststoornissen, verhoogde mortaliteit als gevolg van kanker, hartziekten, zelfdoding, alcohol of geneesmiddelenmisbruik. Doelstelling van de module Deze module heeft als doelstelling om een aantal aandachtspunten mee te geven waarmee we patiënten kunnen volgen in het rouwtraject en hen zo nodig kunnen doorverwijzen. Op basis van deze topicslijsten komen we tot een aantal randvoorwaarden aan de hand waarvan het verschil duidelijker wordt tussen de ongecompliceerde (80 à 90%, volgens onderzoekers) en gecompliceerde rouw. Het zal in deze context altijd moeilijk zijn om formele uitspraken te doen. Op rouwen staat er immers geen tijd en er is niet zoiets als een format of een stappenplan. Maar bij twijfel is het goed om te exploreren of er geen wens is om begeleid te worden. Als mensen hun verhaal doen en op verhaal komen, en dat kan bij een huisarts, wordt het vast wel duidelijk of verwijzing noodzakelijk is. Verloop van de module 1) Na de inleiding (basis) zal er bij de aanwezige huisartsen meteen gepeild worden naar eigen ervaring en praktijk. 2)Dan kan men van start gaan met het voorlezen van een kort fragment. De begeleider kan dit zelf doen of een vrijwilliger vragen uit de groep van deelnemers. 3) De deelnemers zetten zich samen in kleine groepen en buigen zich over de casus. 4) Vanuit elke groep wordt er verslag uitgebracht in plenum. De antwoorden worden opgelijst op grote bladen (flappen) van een flip over. 5) De elementen op de bladen worden geclusterd 2 2 Reacties die betrekking hebben op elkaar worden samengevoegd. Zo kunnen gelijkaardige ervaringen gebundeld worden. Ook initiatieven tot doorverwijzing kunnen zo verbonden worden.
6) Na het opstellen van de eigen lijst wordt er vergeleken met de mindmap die deel uitmaakt van dit pakket. De items op de map die nog niet ter sprake kwamen, worden bekeken. 7) Eens er duidelijkheid is over nood aan verdere, gespecialiseerde hulp, wat zijn de partners inzake doorverwijzing: gezamenlijke bespreking. 8) Slot en evaluatie van de avond. Benodigdheden Een computer met beamer Papier voor het werken in groepen Flip chart voor het noteren van de reacties uit de groep. Een set van stiften voor het noteren op de flappen en het clusteren Kleurenkopieën van de mindmap De bijeenkomst zelf 1) Er wordt gepeild naar de ervaringen in de eigen praktijk Aan de gehele groep worden volgende vragen voorgelegd: Wie heeft een patiënt die na een verkeersongeval gehandicapt is of een beperking heeft? Wie heeft een patiënt die een familielid verloor door een verkeersongeval? Wie heeft een patiënt die op een of andere manier betrokken was bij een verkeersongeval? Wie was betrokken bij een medische expertise na een verkeersongeval? 2) Het verhaal van Marie Thérèse Zie bijlage I 3) Rondvraag bij de artsen Hiervoor wordt de grote groep onderverdeeld in groepjes van 4 of 5 artsen
Er wordt iemand aangeduid die verslag neemt en nadien ook het woord neemt bij de terugkoppeling Bij de rondvraag kunnen volgende vragen helpen: Welke indruk laat het verhaal van Marie Thérèse na? Hoe zou je zelf omgaan met deze patiënt? Wat maakt dat mensen geen uitweg vinden en het verlies niet kunnen integreren in het leven? Welke gevolgen heb je daarvan gezien in de eigen praktijk? 4) Het oplijsten van antwoorden, reacties De groepjes worden opnieuw ontbonden en de bespreking gebeurt in grote groep De antwoorden worden opgelijst op flappen. We maken een blad voor het noteren van de oorzaken (vb topicslijst 1 in bijlage II)van een moeilijk rouwproces en we maken een blad voor de gevolgen ervan (vb topicslijst 2 in bijlage II). De bedoeling is om elementen te sprokkelen uit de eigen ervaring. Info voor de begeleider De topicslijsten geven een idee van de draaglast en de draagkracht van iemand of van een familie. Het kan interessante informatie opleveren na te gaan wat in de familiecultuur zit. Hoe gaan de leden om met verlies en rouw? Is er aangeleerd om wel of niet te spreken over gevoelens, mag men wel of niet huilen. Vanuit het zicht op dit functioneren van een gezin kan men uitmaken of een gezin gemakkelijk hulp vraagt of niet en of dit niet op een proactieve manier moet aangeboden worden. De voorbeelden van de topicslijsten hoeven niet getoond te worden aan de deelnemers van de bijeenkomst. Ze zijn enkel een hulpmiddel voor de begeleider. De reacties of houdingen uit deze lijst kunnen in principe altijd aanwezig zijn in de loop van een rouwproces. En zo lang ze tijdelijk zijn is er geen probleem. Maar het is goed waakzaam te zijn over de mogelijkheid dat mensen vast raken in deze reacties. En soms hebben mensen wat steun nodig in het structuur geven aan hun leven: eten, slapen, onder de mensen komen. Maar zolang dingen in beweging blijven, blijven stromen is er op zich geen reden tot ongerustheid.
5) De elementen op de bladen worden geclusterd De begeleider trekt met gekleurde stift lijnen tussen de aspecten die met elkaar verbonden (kunnen) zijn. Info voor de begeleider De bedoeling van het clusteren is om topics die verbonden zijn met elkaar te gaan verbinden. Er wordt een boomstructuur gemaakt van begrippen die gerelateerd zijn. De sociaal economische situatie kan een aanzienlijke invloed hebben op iemands draagkracht. Het oplijsten en clusteren geeft ons een helder beeld van de risicofactoren en de protectieve factoren die een invloed hebben op het al dan niet ontwikkelen van gecompliceerde rouw. Een voorbeeldje: de sociaal economische situatie houdt verband met gezinsinkomen, met medische kosten, maar ook met mantelzorg en het aanwezig zijn van hulp door buren, vrienden en kennissen. De techniek van het structureren of mappen is zeer geschikt voor het uitwisselen van kennis en ervaring onder collega s.
Artsen die in twijfel zijn of ze een patiënt zouden doorverwijzen kunnen een map maken op basis van de aangereikte gegevens en op die manier evalueren wat het meest doorweegt: de risicofactoren of de protectieve factoren. Impliciet zal er bij de arts een idee leven van wat nodig en noodzakelijk is. De techniek van het mappen zal de impliciete kennis expliciet maken door ze om te zetten in woorden. 6) Na het opstellen van de eigen lijst wordt er vergeleken met de mindmap, die deel uitmaakt van dit pakket. De items op de map die nog niet ter sprake kwamen, worden bekeken. Projecteer de mindmap op scherm Zorg voor een print voor elke deelnemer Info voor de begeleider Ten einde de lijst uit te breiden met topics die nog niet ter sprake kwamen, is er in bijlage III van dit document een schema dat uitgebreid weergeeft welke elementen allemaal mee kunnen genomen worden in de overweging of een patiënt nood heeft aan meer hulp en begeleiding en of u een aanbod zal doen inzake doorverwijzing. 7) Eens er duidelijkheid is over nood aan verdere, gespecialiseerde hulp, wordt er gekeken naar de partners inzake doorverwijzing. De begeleider geeft een aantal van de suggesties voor doorverwijzing naar een eerste of tweedelijnsdienst. Er wordt nagekeken met de deelnemende artsen wat hun ervaring is met deze diensten. Wat nu te doen als u het vermoeden heeft dat uw patiënt een moeilijk rouwproces doormaakt? Het is belangrijk dat u dan beroep doet op de partners die instaan voor de psychosociale, psychologische en psychiatrische zorg. Samen met hen kan een zorgplan uitgewerkt worden. U kan uw patiënt aanraden contact op te nemen met een dienst slachtofferhulp van uw regio. Elk gerechtelijk arrondissement in Vlaanderen heeft zo n dienst. Zij kunnen uw patiënt alvast bijstaan in de juridische en administratieve nasleep van het ongeval. Zij bieden ook begeleiding aan en kunnen, samen met u, de inschatting maken of verdere therapeutische zorg nodig is. Voor sommige patiënten zal u een actieve rol moeten spelen in de contactname met deze diensten. Als u aanvoelt dat er te weinig energie is om zelf een afspraak te maken, doet u dat best samen met de patiënt. Voor het aanbod van de therapeutische zorg komen we op het domein van de rouwtherapeut of de psychotherapeut. Indien de indicaties voor gecompliceerde rouw zodanig duidelijk zijn, kan u er ook voor kiezen om meteen door te verwijzen naar een zelfstandig therapeut of een dienst
geestelijke gezondheidszorg. Ook de Centra morele dienstverlening hebben een aanbod in rouwbegeleiding en rouwtherapie en zijn lokaal een belangrijke gesprekspartner. Zij werken vanuit een levensbeschouwelijk kader en begeleiden rond zingeving en levensvragen. 8) Slot en evaluatie van de avond Afronding van de gesprekken Aan de deelnemers wordt gevraagd om het evaluatieformulier (3. Achtergrond rouw.pdf) in te vullen De artsen krijgen de mindmap mee naar huis De artsen krijgen de visietekst (3. Achtergrond rouw.pdf) mee naar huis
Bijlage I Het verhaal van Marie Thérèse Marie Thérèse komt op consultatie bij haar huisarts. Ze is de moeder van Karl die vorig jaar omkwam in een verkeersongeval met een motorfiets. Karl is haar enig kind. Marie Thérèse leeft sinds enkele jaren gescheiden van haar echtgenoot. Haar zoon Karl leefde de laatste jaren in bij zijn vader. De vader heeft een geschiedenis van zwaar alcoholmisbruik. De huisarts kent de drie gezinsleden maar heeft sinds de scheiding Karl nauwelijks nog gezien. Marie Thérèse formuleert haar klachten als volgt: ze heeft regelmatig zware hoofdpijn en s avonds voelt het aan alsof ze koorts heeft. Daardoor heeft ze bijna geen eetlust. De huisarts informeert of Marie Thérèse goed slaapt met de medicatie die hij haar voorgeschreven heeft. Ze geeft aan dat ze redelijk slaapt maar telkens zware dromen heeft. Ze droomt over Karl en ze ziet beelden van hem in het ziekenhuis. Ze beschrijft dat ze hem ziet terwijl hij wakker is en dat hij aan haar vraagt om hem mee naar huis te nemen. De beelden blijven ook overdag nog hangen en overheersen de stemming wanneer ze s ochtends opstaat. Ze blijven nazinderen tot lang in de voormiddag. Marie Thérèse stelt zich vragen over de betekenis van de beelden. Karl was van bij de aankomst in het ziekenhuis met name in een zeer diepe coma. Hij lag tien dagen op de dienst intensieve zorgen van het ziekenhuis en is nadien overleden. Marie Thérèse had van bij haar aankomst in het ziekenhuis het gevoel dat alle leven weg was uit haar zoon. Hoewel de behandelende arts haar verklaarde alles te zullen doen wat binnen zijn mogelijkheden ligt, koestert ze weinig hoop. Ze herinnert zich dat de ogen van de verpleegkundige op de dienst spoedgevallen boekdelen spraken. Marie Thérèse heeft het gevoel dat de medische staf van het ziekenhuis haar niet echt de waarheid heeft verteld. De huisarts vraagt aan de patiënt of er familie is op wie ze beroep kan doen en of ze wat steun krijgt uit de onmiddellijke omgeving in de verwerking van wat gebeurd is. Marie Thérèse zegt dat ze al jaren in onmin leeft met haar vier broers en zussen. Ze waren wel aanwezig op de begrafenis van Karl, maar nadien was er weinig contact. De familie heeft zich ook nooit echt bezorgd getoond. Er waren wel de verwijten over de opvoeding van Karl en negatieve commentaar op diens vader en zijn levensstijl. Marie Thérèse zegt dat ze gedurende de tijd dat Karl bij haar woonde altijd getracht heeft hem waarden en normen mee te geven. Ze vond het belangrijk dat Karl opgroeide als een eerlijke, sociale jonge man. Ze vindt dat haar ex man haar tegenwerkte in de bezorgdheid en de betrokkenheid bij een goede opvoeding van haar zoon. Marie Thérèse stelt zich de vraag of Karl verongelukt zou zijn indien hij niet onder de slechte invloed van zijn vader zou geleefd hebben. Ze kijkt met spijt terug naar het leven van Karl als opgroeiende tiener.
De huisarts informeert of Marie Thérèse nog steeds aan de slag is bij de thuiszorgdienst, een dienst waar ze reeds twintig jaar werkt. Ze vertrouwt de arts toe dat het steeds moeilijker wordt om bij families aan huis te gaan. De confrontatie met een gezin waarin jonge kinderen aanwezig zijn is moeilijk. Dan komt het besef dat ze nooit meer een moeder zal zijn voor iemand. Ze denkt niet dat ze deze job nog lang volhoudt. De huisarts stelt voor om de slaapmedicatie af te bouwen of toch te verminderen. Hij stelt voor Marie Thérèse binnen enkele weken terug te zien om te zien hoe het verder gaat. Hij moedigt Marie Thérèse aan om de droom over Karl op te schrijven en volgende keer mee te brengen op de consultatie. Hij stelt haar ook voor om de komende weken licht verteerbaar voedsel te nemen maar er toch zeker op te letten dat ze regelmatig eet. Er wordt een nieuwe afspraak gemaakt voor binnen drie weken.
Bijlage II Topicslijsten Voorbeeld van topiclijst 1: de relatie tot de persoon op wie het verlies betrekking heeft (vb ouder vs kind) de aard en de omstandigheden van het verlies (vb verkeersongeval met vluchtmisdrijf) de voorgeschiedenis (heeft de persoon al meerdere tegenslagen moeten incasseren?) de aan of afwezigheid van het steunend netwerk bijkomende stressfactoren (financieel, juridisch, sociaal) Voorbeeld van topicslijst 2: (geen) plannen maken (niet meer) kunnen genieten ( geen) engagement opnemen (geen) nieuwe relaties aanknopen (verloren) identiteit (continuïteit in wie men is) (geen) goed zelfbeeld (weinig) zelfvertrouwen (niet) dagelijks kunnen functioneren
Bijlage III Mindmap
Bijlage IV Doorverwijsadressen Hulpverlening: Diensten slachtofferhulp CAW De Mare, Centrum Slachtofferhulp Lodewijk de Raetstraat 13 2020 Antwerpen 03 247 88 30 CAW De Kempen, Slachtofferhulp Hofkwartier 23 2200 Herentals 014 23 02 42 CAW Het Welzijnshuis, Centrum Slachtofferhulp G. Gezellestraat 54 2830 Willebroek 03 886 28 10 CAW Archipel, Slachtofferhulp Groot Eiland 84 1000 Brussel 02 514 40 25 CAW Leuven Redingenstraat 6 3000 Leuven 016 21 01 03 CAW Sonar, Team Slachtofferhulp Plantenstraat 127 3500 Hasselt 011 23 23 40 CAW Sonar Tongeren Maastrichter Steenweg 47 3700 Tongeren 012 23 07 82 CAW Dendermonde, Slachtofferhulp Dendermonde Kerkplein 30 9200 Dendermonde 052 25 99 55 CAW Visserij, Slachtofferhulp Visserij 153 9000 Gent 09 225 42 29
CAW Zuid Oost Vlaanderen, Slachtofferhulp Ponettestraat 87 9600 Ronse 055 20 83 32 CAW De Viersprong, Slachtofferhulp Garenmarkt 3 8000 Brugge 050 47 10 47 CAW De Papaver, Slachtofferhulp H. Cartonstraat 10 8900 Ieper 057 20 51 86 CAW Stimulans, Slachtofferhulp Groeningestraat 28 8500 Kortrijk 056 21 06 10 Therapeutische hulp http://www.geestelijke gezondheid.be/adressen2.html Levensbeschouwelijke hulp http://unievrijzinnigeverenigingen.be/nl/unievrijzinnigeverenigingen/centra Morele Dienstverlening/index.html Lotgenoten: http://www.ovk.be http://www.over hoop.be