www.prv-overijssel.nl Provinciale Staten van Overijssel Postadres Provincie Overijssel Postbus 10078 8000 GB Zwolle Telefoon 038 425 25 25 Telefax 038 425 48 41 Uw kenmerk Uw brief Ons kenmerk Datum WB/2004/2906 14 09 2004 Bijlagen Doorkiesnummer Inlichtingen bij 425 15 64 mw. G.F.J. Sukkar Onderwerp Waterkwaliteit stroomgebied Vecht-Zwater Water. De waterkwaliteit in de provincie Overijssel is onderzocht in het project Waterkwaliteit stroomgebied Vecht-Zwarte Water. De resultaten van deze studie zullen onder andere, als achtergrond inforamatie, worden benut in de Europoese Kaderrichtlijn Water. Hierna, ter informatie, is de samenvatting van de resultaten van dit project. Waarom dit project? De waterkwaliteit in het stroomgebied Vecht-Zwarte Water is in de afgelopen decennia aanzienlijk verbeterd. Ook nu nog worden maatregelen getroffen om de waterkwaliteit verder te verbeteren. Ondanks dat laten de waterkwaliteitsrapportages zien dat wij er nog lang niet zijn. De nationale en regionale waterkwaliteitsdoelstellingen worden regelmatig overschreden en bovendien wordt bij het nemen van maatregelen ter verbetering van de waterkwaliteit geen stroomgebiedbrede samenhangende en inzichtelijke werkwijze gehanteerd en is er ook geen rekening gehouden met afwenteling van problemen naar benedenstroomse gebieden. Daarnaast is er ook geen zicht op de termijn waarop de waterkwaliteit in het stroomgebied Vecht-Zwarte Water wel op orde kan zijn. Dit was voor de waterbeheerders en provincies in het stroomgebied aanleiding om het project Waterkwaliteit Vecht-Zwarte Water op te starten. Het doel van het project is het bepalen van de waterkwaliteitsproblemen binnen het Nederlandse deel van het stroomgebied van de Vecht en het Zwarte Water, waarbij ook duidelijk wordt waardoor deze problemen worden veroorzaakt en wat de meest doelmatige maatregelen zijn. Het project richt zich alleen op de chemische toestand van het water. De volgende organisaties hebben in het project geparticipeerd: provincie Overijssel, provincie Drenthe, Waterschap Regge en Dinkel, Waterschap Velt en Vecht, Waterschap Groot Salland, Waterschap Reest en Wieden, Rijkswaterstaat Directie Oost-Nederland en Rijkswaterstaat Directie IJsselmeergebied. Zij werden hierbij ondersteund door adviseurs van het RIZA en De Straat Milieu-adviseurs. Relatie met Europese Kaderrichtlijn Water Het provinciehuis is vanaf het NS-station bereikbaar: met stadsbus lijn 1 richting Berkum, halte provinciehuis ATTENTIE: GEWIJZIGD RABO Zwolle 3973.41.121 Bezoekadres Luttenbergstraat 2 Zwolle
2 Het project Waterkwaliteit Vecht-Zwarte Water is in 2002 opgestart, dus vóórdat de activiteiten voor de uitvoering van de Europese Kaderrichtlijn Water (KRW) op regionaal niveau van de grond kwamen. Het project speelt sterk in op kernpunten van de KRW: de stroomgebiedsbenadering en een sterke koppeling van (chemische) waterkwaliteit aan belastingen en ingrepen. Watersystemen in samenhang doorgelicht Het stroomgebied Vecht-Zwarte Water is onderverdeeld in 15 watersystemen. In het project zijn de afzonderlijke watersystemen als bakjes beschouwd, die onderling zijn verbonden en op elkaar afstromen. Voor alle bakjes zijn voor onderscheiden probleemstoffen (zie verder) water- en stoffenbalansen opgesteld. Op deze wijze is: a. de waterkwaliteit in elk bakje in relatie gebracht tot de belasting met probleemstoffen van dat bakje ; b. de waterkwaliteit in het gehele stroomgebied in samenhang bezien: de waterkwaliteit van een bovenstrooms gelegen watersysteem beïnvloedt immers de waterkwaliteit van de systemen waar het in uitstroomt. Het geheel van de water- en stoffenbalansen voor de watersystemen binnen het stroomgebied is ondergebracht in een (spreadsheet) model, waarmee de invloed van (veranderingen in) stofbelastingen ergens in het stroomgebied op de stofgehalten in het hele stroomgebied kan worden berekend. De water- en stoffenbalansen omvatten nog onnauwkeurigheden omdat de meetinspanningen nog niet volledig zijn afgestemd op het maken van balansen. Probleemstoffen Voor de 15 watersystemen is beoordeeld in welke mate er sprake is van normoverschrijding. Daarbij zijn waterkwaliteitsgegevens uit de periode 1998-2001 van de hoofdafvoerpunten uit deze watersystemen (de zogenaamde blauwe knooppunten) afgezet tegen het Maximaal Toelaatbaar Risico (MTR) uit de Vierde Nota Waterhuishouding en de regionale normen. Voor de benedenstrooms gelegen watersystemen Zwarte Meer, Zwarte Water en Beneden Vecht gelden behalve het MTR ook normen voor drinkwater en/of karperachtigen. De stoffen die uit de normtoetsing van de waterkwaliteitsgegevens als probleemstof naar voren komen zijn de nutriënten stikstof en fosfaat, de zware metalen koper, nikkel en zink, PAK (PAK alleen in een klein deel van het gebied) en een aantal bestrijdingsmiddelen. Bij de bestrijdingsmiddelen gaat het vooral om onkruidbestrijdingsmiddelen (regelmatig een probleem in het hele gebied) en daarnaast om middelen tegen insecten, schimmels en aaltjes (incidenteel een probleem in delen van het gebied). Het bepalen van de belangrijkste probleem-bestrijdingsmiddelen kent enkele complicerende factoren. Een ervan is dat de gebruikte middelen sterk wisselen van jaar tot jaar, bijvoorbeeld omdat bepaalde middelen worden verboden. De meetinspanningen lopen daarom vaak achter de feiten aan. Een andere complicerende factor is dat bestrijdingsmiddelen projectmatig gemeten worden. Hierdoor is het extrapoleren van meetresultaten naar complete gebieden niet statistisch te onderbouwen. Oorzaak normoverschrijding Voor de probleemstoffen (met uitzondering van de bestrijdingsmiddelen) is kwantitatief in beeld gebracht welke emissiebronnen in welke mate verantwoordelijk zijn voor de normoverschrijdingen. Ook hierbij zijn alle watersystemen in samenhang met elkaar beschouwd. De uitstroom van water uit het ene systeem vormt namelijk weer een emissiebron voor het ontvangende systeem. De aanvoer van water uit het bovenstrooms gelegen gebied in Duitsland is één van de grootste bronnen voor het stroomgebied Vecht-Zwarte Water. Voor de bestrijdingsmiddelen is een afzonderlijke analyse uitgevoerd, waarbij is getracht de geconstateerde normoverschrijdingen te relateren aan specifieke toepassingen van bestrijdingsmiddelen. De problemen met bestrijdingsmiddelen blijken vooral middelen te betreffen, die al in lage concentraties giftig zijn voor waterorganismen, en niet zozeer de (minder giftige) middelen die het meest worden toegepast. Waar sprake is van het overstappen op andere middelen, blijkt vaak dat ook de nieuwe middelen soortgelijke problemen geven, met andere woorden: de betreffende teelt blijft problemen geven. Belangrijke emissiebronnen in Nederland voor zowel nutriënten als zware metalen zijn de af- en uitspoeling uit landbouwgronden en de lozingen van RWZI-effluent. Zware metalen spoelen niet alleen veel uit uit landbouwgronden, maar ook uit bossen en natuurterreinen.
3 De belangrijkste achterliggende bronnen die de kwaliteit van het RWZI-effluent bepalen zijn voor nutriënten en zware metalen huishoudelijk- en bedrijfsmatig afvalwater. Daarnaast zijn voor de zware metalen ook bouwmetalen en vuurwerk van belang. Specifiek voor koper is ook de antifouling van recreatievaartuigen een relevante bron in de gebieden, waar recreatievaart voorkomt. De belangrijkste bronnen van de bestrijdingsmiddelen, die de grootste problemen geven in het oppervlaktewater, zijn de onkruidbestrijding in de maisteelt en op verharde oppervlakken (vooral stedelijk gebied). Lokaal zijn een aantal kleinere teelten van belang voor problemen met bestrijdingsmiddelen. Benodigde emissiereductie per deelwatersysteem bakje De normoverschrijding van een stof in een watersysteem is één op één doorvertaald naar de benodigde emissiereductie voor het betreffende watersysteem (niet voor bestrijdingsmiddelen). Dus als een stof bijvoorbeeld een concentratie heeft van 4 mg/l en de norm is 3 mg/l, dan is de benodigde emissiereductie 1-(3/4) = 25%. Hiervan uitgaande blijkt dat een forse emissiereductie voor fosfaat nodig is bijvoorbeeld in de watersystemen Ommerkanaal. Voor (totaal)stikstof komen (grote) normoverschrijdingen vooral benedenstrooms voor. De totaalstikstofnorm geldt niet voor de stromende wateren, die vooral meer bovenstrooms in het gebied te vinden zijn. In die wateren komen echter wel hoge stikstofgehalten voor, die mede verantwoordelijk zijn voor de normoverschrijdingen benedenstrooms. W ij spreken dan van afwenteling. Het benedenstroomse probleem kan alleen worden opgelost als ook de bovenstroomse gebieden aan de oplossing bijdragen. Opgemerkt wordt dat alleen voor (totaal) stikstof het afwentelingsprobleem in dit gebied optreedt. Voor totaalstikstof zijn de benedenstrooms benodigde emissiereducties met behulp van stoffenbalansen van de watersystemen doorvertaald naar benodigde emissiereducties in de bovenliggende watersystemen. Dit wordt de benodigde emissiereductie vanuit afwenteling genoemd. Beredeneerd vanuit afwenteling is voor stikstof met name een forse emissiereductie nodig in de Beneden Vecht en in de watersystemen bovenstrooms daarvan. Autonome ontwikkeling waterkwaliteit Met het voor het stroomgebied ontwikkelde spreadsheet model zijn de gevolgen voor de waterkwaliteit (i.c. stikstof, fosfaat, koper, nikkel en zink) berekend van de zogenaamde autonome ontwikkeling tot 2015 (doeljaar van de Kaderrichtlijn Water). De autonome ontwikkeling is de ontwikkeling van de stofbelasting als gevolg van: a. de ontwikkeling van de bevolking en de economie; b. de uitvoering van het huidige (rijks)beleid; c. de uitvoering van pijplijn verbeteringswerken aan rioolwaterzuiveringen (geld al beschikbaar). De autonome verandering van de stofbelasting is gering: tegenover een lichte stijging van de stofbelasting door de bevolkingsgroei staan kleine dalingen door de uitvoering van het mestbeleid (alleen voor stikstof) en van de basisinspanning riolering, door de aanpak van de verspreide lozingen in het buitengebied en door de verbetering van enkele rwzi s. De waterkwaliteit blijkt autonoom dan ook niet of nauwelijks te verbeteren. Dat betekent dat in 2015 nog ongeveer dezelfde emissiereducties zullen moeten worden gerealiseerd als berekend voor 2002. Aanvullende maatregelen zijn dus noodzakelijk om in 2015 wel te kunnen voldoen aan de emissiereductiedoelen. Wat betreft de bestrijdingsmiddelen is het huidige landelijke beleid erop gericht om medio 2010 de milieubelasting met 95% te hebben gereduceerd (Nota Duurzame Gewasbescherming). Hiertoe zal eventueel, bovenop de huidige instrumenten, het toelatingsbeleid (verder) worden aangescherpt. Als de 95% ook lukt voor de middelen, die in het oppervlaktewater problemen veroorzaken, is daarmee het bestrijdingsmiddelenprobleem in water goeddeels opgelost voor 2015.
4 Voortzetting huidig beleid waterschappen Met het spreadsheetmodel is uitgerekend wat, aanvullend op de autonome ontwikkeling, de waterkwaliteitsverbetering is als de waterschappen hun huidige beleid met betrekking tot vermindering van de stofbelasting op het oppervlaktewater doorzetten tot 2015. Dit beleid kent twee pijlers: 1. verbetering van rwzi s; 2. stimulering van verbetering van rioolstelsels. Voor drie van de vier waterschappen worden de verbeteringen aan rwzi s gebaseerd op de afnameverplichting en het voldoen aan de 75% N- en P-verwijdering (lozingenbesluit stedelijk afvalwater). Het vierde waterschap heeft ook enkele extra maatregelen opgenomen vanuit de oppervlaktewaterfuncties en -kwaliteitsdoelstellingen. De verbetering van rioolstelsels is geconcretiseerd in de verwachte 5-15% afkoppeling van (schone) stedelijke oppervlakken van bestaande gemengde rioolstelsels. De voortzetting van het huidig beleid van de waterschappen leidt slechts tot een geringe verbetering van de waterkwaliteit. Voor de zware metalen wordt het geringe effect vooral veroorzaakt door het feit dat verbeteringsmaatregelen op rwzi s doorgaans niet zijn gericht op extra verwijdering van zware metalen. De verbeteringen van rwzi s brengen investeringen van vele miljoenen euro met zich mee. Sommige waterschappen stimuleren de rioleringsaanpak financieel, andere niet. Het is niet duidelijk welk deel van de financiële ruimte voor waterkwaliteitsverbetering wordt benut door de opgenomen maatregelen. Betekenis resultaten Het project Waterkwaliteit Vecht-Zwarte Water geeft op regionaal niveau inzicht in de chemische waterkwaliteitsproblemen binnen het stroomgebied. Op hoofdlijnen is nu duidelijk waardoor deze problemen veroorzaakt worden, in welke richting we de oplossingen moeten zoeken en hoever wij komen vanuit het huidige beleid. Willen wij de doelstellingen bereiken, dan zijn aanvullende maatregelen noodzakelijk. Het project geeft geen inzicht in biologische of hydromorfologische aspecten van het functioneren van watersystemen. Zo kan het bijvoorbeeld voorkomen dat de kopergehalten voldoen aan de norm, maar dat het watersysteem toch niet goed functioneert omdat er bijvoorbeeld onvoldoende doorstroming is of dat de inrichting niet is afgestemd op de ecologische potenties. Met deze regionale methodiek worden niet of nauwelijks waterkwaliteitsproblemen op lokaal niveau geanalyseerd (veroorzaakt door bijvoorbeeld riooloverstorten). Grote incidentele waterkwaliteitsproblemen in de periode 1998-2002 zijn door een inventarisatie in beeld gebracht. Voor de waterkwaliteit in het stroomgebied zijn deze incidenten niet van belang. Lokaal kan de invloed echter zeer groot zijn. Maatregelen die deze problemen kunnen oplossen worden meegenomen in de integrale afweging van maatregelen. Hoe verder? Geconstateerd is, dat aanvullende maatregelen noodz akelijk zullen zijn voor een wezenlijke waterkwaliteitsverbetering richting de doelstellingen. Dit geldt temeer, daar naar verwachting de Europese waterkwaliteitsdoelstellingen, die in de plaats zullen komen van MTR e.d., meestal eerder strenger dan minder streng zullen uitvallen dan MTR. Naar verwachting zullen in het project Kosteneffectiviteitsanalyse Rijn-Oost in aanmerking komende maatregelen in beeld worden gebracht met hun gevolgen (reductie stofemissie, kosten, technische en maatschappelijke uitvoerbaarheid). Met behulp van het ontwikkelde spreadsheetmodel kunnen de gevolgen van de maatregelen voor de waterkwaliteit in het stroomgebied in beeld worden gebracht. Het is dan ook inzichtelijk te maken, hoeveel het ongeveer zal kosten om de waterkwaliteit geheel op orde te krijgen. Bestuurders van de waterbeheerders kunnen, met behulp van het spreadsheetmodel en een (eenvoudig) beslissingsondersteunend instrument, maatregelen ter verbetering van de waterkwaliteit prioriteren. Op termijn is het mogelijk om een soortgelijk traject als nu wordt afgelegd voor de chemische waterkwaliteit, af te leggen voor de ecologie. Met het verkregen spreadsheetmodel kunnen de effecten van maatregelen worden doorgerekend. Dit is al gedaan in de scenario s autonoom en voortzetting huidig beleid.
5 Tot zover de samenvatting. Zoals hiervoor is vermeld zullen de resultaten van deze studie onder andere worden benut in het project de Europese Kaderrichtlijn Water. Gedeputeerde Staten van Overijssel, voorzitter, secretaris,