SECUNDAIR ONDERWIJS Onderwijsvorm: TSO Graad: tweede graad Jaar: eerste en tweede leerjaar Studiegebied: Toerisme FUNDAMENTEEL GEDEELTE Optie(s): Toerisme Vak(ken): TV Public relations 2 lt/w Vakkencode: WW-p Leerplannummer: 2002/112 (vervangt 2001/029) Nummer Inspectie: 2002/278//1/M/SG/1/II/ /D/
TSO 2de graad optie Toerisme 1 Vak Public Relations (1ste jaar: 2 lestijden/week, 2de jaar: 2 lestijden/week) INHOUD visie...2 beginsituatie...2 algemene doelstellingen...2 leerplandoelstellingen / leerinhouden...3 pedagogisch-didactische wenken en timing...8 minimale materiële vereisten...9 evaluatie...9 bibliografie...9
TSO 2de graad optie Toerisme 2 Vak Public Relations (1ste jaar: 2 lestijden/week, 2de jaar: 2 lestijden/week) VISIE In de optie Toerisme is in de tweede graad het leervak public relations (PR) van ondersteunend belang voor de omgang en communicatie met alle betrokkenen in de toeristische sector. Vandaar dat het vak PR een initiërende invulling krijgt als omgangskunde. De nadruk ligt dan ook eerder op het aanleren van een aantal basisbegrippen en -vaardigheden die moeten bijdragen tot een vlotte houding. De specificiteit van de studierichting Toerisme vergt ook een concrete invulling van de thema s in het licht van latere beroepenvelden uit deze sector. BEGINSITUATIE Bij leerlingen die in de tweede graad kozen voor de optie Toerisme, wordt uitgegaan van een sterke bereidheid om menselijke contacten op een vlotte wijze te realiseren en daar eventuele gedragswijzigingen voor aan te leren. De leerlingen beschikken over elementaire begrippen in verband met de omgang met mensen, een initiële taalvaardigheid en zin voor organisatie. De leerlingen zijn bereid om de persoonlijke communicatie te verbeteren en om algemene omgangsvormen aan te leren en ze ook toe te passen. De leerlingen zijn bereid om zowel extra- als intra-muros actief samen te werken met anderen om de nodige ervaring op te doen. De leerlingen beseffen dat de studierichting een aantal extraverplichtingen met zich meebrengt eigen aan de richting. ALGEMENE DOELSTELLINGEN De leerlingen ontwikkelen verschillende verbale en non-verbale communicatieve vaardigheden vereist om tot vlotte menselijke relaties te komen. Ze vertrekken daarbij vanuit de dagelijkse, persoonlijke en individuele leefwereld. De leerlingen nuanceren hun oordeel over anderen. De leerlingen ontwikkelen een aantal concrete vaardigheden die hen in staat stellen om in specifieke situaties vlot communicatieve processen te bevorderen. Ze besteden daarbij ruime aandacht aan een verzorgd uiterlijk en voorkomen. De leerlingen kunnen een aantal theoretische inzichten, sociale vaardigheden en onthaaltechnieken toepassen op activiteiten binnen de toeristische sector. De leraar PR levert ook zijn bijdrage tot de realisatie van de vakoverschrijdende eindtermen (VOET). Vakoverschrijdende eindtermen zijn minimumdoelen die niet specifiek behoren tot een vakgebied, maar onder meer door middel van meerdere vakken of onderwijsprojecten kunnen worden gerealiseerd. Zij zijn in eerste instantie een opdracht voor het hele schoolteam. Om uit te maken hoe alle vakoverschrijdende eindtermen op schoolniveau kunnen gerealiseerd worden, zijn afspraken nodig tussen de collega s van alle vakken. Het is aangewezen om deze afspraken formeel vast te leggen in het schoolwerkplan. In sommige vakken kunnen bepaalde VOET uitdrukkelijker aan de orde komen dan in andere. Leerplannen kunnen dan ook verwijzingen naar VOET bevatten als de binding tussen de vakgebonden doelstellingen en de VOET evident is. Indien de vakgroep nog andere VOET realiseerbaar acht binnen een vak, wordt dit vastgelegd in een verslag waarin zowel de visie en de planning zijn opgenomen. Heel wat VOET die behoren tot de domeinen Leren Leren en Sociale Vaardigheden zitten reeds verweven in de uitwerking van verschillende vakgebonden doelstellingen in dit leerplan. Door een doordachte keuze van thema s, teksten en lesonderwerpen kunnen andere VOET (opvoeden tot burgerzin, gezondheidseducatie, milieueducatie, muzisch-creatieve vorming en technisch-technologische vorming) ook in de lessen PR aan bod komen. Bij de aanvang van het schooljaar maakt de leraar een oordeelkundige keuze van de leerinhouden waarmee hij de vakgebonden en vakoverschrijdende doelstellingen wil realiseren (bij voorkeur na overleg met de vakgroep) en stelt een jaar(vorderings)plan op waarin hij de leerstof op een evenwichtige wijze verdeelt over het beschikbare aantal lestijden.
TSO 2de graad optie Toerisme 3 vak Public Relations (1ste jaar: 2 lestijden/week, 2de jaar: 2 lestijden/week) LEERPLANDOELSTELLINGEN / LEERINHOUDEN SUBVAK 1 1ste jaar: lestijden/week 2de jaar: lestijden/week Decr. nr. LEERPLANDOELSTELLINGEN (uitbreidingsdoelstellingen staan cursief) De leerlingen LEERINHOUDEN Basisvereisten voor een geslaagde sociale omgang 1 - weten wat PR betekent en kunnen de rol van een PRfunctionaris omschrijven - kunnen het belang van PR en goede communicatie aantonen - herkennen verschillende communicatiemodaliteiten en hun verband 2 - kunnen het belang van goede omgangsvormen aantonen - kunnen verschillende omgangsvormen in verband brengen met verschillende culturen - kunnen de verschillende omgangsvormen en relaties illustreren aan de hand van voorbeelden - kunnen een onderscheid maken tussen zakelijke en persoonlijke relaties - gebruiken de algemene regels en voorschriften van omgangsvormen/etiquette/protocol in het dagelijkse leven - kunnen op een gepaste manier zichzelf en de anderen voorstellen - kunnen het belang van een goed voorkomen aantonen - kunnen zich in bepaalde situaties op een passende manier gedragen - kunnen een passende ontvangst bij verschillende activiteiten organiseren 1. Begripsafbakening : Wat is PR DefinitiesPR en PR-functionaris Belang van PR Typologie (afbakening van de communicatiemodaliteiten zoals b.v. omgangskunde, communicatieleer, marketing, propaganda, voorlichting, publiciteit, reclame) 2. Omgangsvormen en relationele vaardigheden 2.1 Typologie Belang van omgangsvormen Binding van omgangsvormen met cultuur Kennismaking, begroetingsvormen 2.2 Basisomgangsvormen en etiquette Introductievormen (b.v. kennismaking, begroeting, verwelkoming, voorstelling, aanspreking) Voorkomen (b.v. lichaamsverzorging, kleding) Houding en gedrag [b.v. tafelmanieren, uitgaan (b.v. restaurant, culturele activiteiten)] Ontvangst (b.v. geschenken, bloemen, tafelschikking) Sociale vaardigheden (b.v. functioneren in groep, omgaan met emoties, probleemsituaties en conflicthantering)
TSO 2de graad optie Toerisme 4 vak Public Relations (1ste jaar: 2 lestijden/week, 2de jaar: 2 lestijden/week) Decr. nr. LEERPLANDOELSTELLINGEN (uitbreidingsdoelstellingen staan cursief) De leerlingen LEERINHOUDEN Basisvereisten voor een geslaagde sociale omgang - kunnen zich een aantal sociale vaardigheden eigen maken en correct reageren op probleemsituaties - beheersen enkele professionele omgangsvormen - kunnen klanten ontvangen en zakenbezoeken voorbereiden - kunnen tijdens diverse activiteiten gasten begeleiden - weten de juiste normen en beleefdheidsvormen te hanteren - kunnen zich de verschillende attitudes eigen maken die vereist zijn om degelijke omgangsvormen te beheersen - kunnen organisatorische vaardigheden aanwenden - kunnen omgaan met verschillende doelgroepen in diverse omstandigheden in relatie tot recreatie en/of toerisme 2.3 Professionele omgangsvormen en etiquette Algemene professionele omgangsvormen (b.v. uitnodigen, bedanken, afzeggen, verontschuldigen) Klantenontvangst en zakenbezoeken (b.v. window-dressing, organisatie balie, kantoorinrichting, recepties, relatiegeschenken) Diverse activiteiten : (b.v. partnerprogramma, kinderopvang, banketten, begeleiden van gasten/gidsen) Begeleiden van gasten/gidsen Norm en regelbesef (b.v. hoffelijkheid, protocol) 2.4 Omgangsvormen van de pr-functionaris Attitude van de pr-functionaris: (b.v. vriendelijkheid, luistervaardigheid, opgewektheid, klantvriendelijkheid Organisatorische vaardigheden (b.v. benutten van sterktes/zwaktes, opstellen van een tijdpad) 2.5 Omgangsvormen in specifieke situaties 3 - Zien de evidentie in van communicatie - Hebben inzicht in het communicatieproces Omgaan met specifieke doelgroepen: (b.v. kinderen, adolescenten, volwassenen, derde leeftijd, partners, zieken en gehandicapten) Omgaan met occasionele gelegenheden (b.v. bijzondere situaties: (zoals rouwsituaties, stresssituaties, vieringen) Omgangsvormen i.v.m. cultuur en vrije tijd (b.v. culturele manifestaties, bijwonen sportwedstrijden, vip-behandeling) 3 Communicatie 3.1 Communicatietypes 3.1.1 Inleiding Belang van communicatie Een communicatieproces (b.v. definitie van communicatie,
TSO 2de graad optie Toerisme 5 vak Public Relations (1ste jaar: 2 lestijden/week, 2de jaar: 2 lestijden/week) Decr. nr. LEERPLANDOELSTELLINGEN (uitbreidingsdoelstellingen staan cursief) De leerlingen LEERINHOUDEN Basisvereisten voor een geslaagde sociale omgang - kunnen omgaan met diverse communicatietypes - weten lichaamstaal efficiënt te gebruiken bij voordrachten en presentaties - kunnen zich mondeling vlot en correct uitdrukken in verschillende talen (zie taalvakken) - kunnen actief omgaan met moderne communicatiemiddelen - kunnen over een specifiek onderwerp een coherent gesprek voeren - kunnen zich schriftelijk correct en vlot uitdrukken - kunnen over specifieke onderwerpen een samenhangende tekst opstellen - weten paraverbale communicatie functioneel aan te wenden - kunnen specifieke elementen van communicatie en omgangskunde in concrete situatie aanwenden - kunnen de verschillende begrippen binnen het communicatieproces onderscheiden en verklaren ZBMO-model) Typologie: soorten communicatie (eenrichting versus tweerichting, interpersoonlijke versus massacommunicatie, verbale versus non-verbale) 3.1.2 Non-verbale communicatie = lichaamstaal Gelaatsuitdrukking Lichaamshouding Expressiemiddelen (gebaren, oogopslag ) Nabijheiddrang ( b.v. aanraken, schouderklopje ) 3.1.3 Verbale communicatie = taal Mondelinge communicatie [het belang ervan, specifieke toepassingen (b.v. belang van de mond-aan-mond reclame, cultuurtaal en dialect, anderstaligen, telefoneren, interview)] Schriftelijke communicatie [belang (b.v. bewijslast, je hebt het op papier, de kleine lettertjes, verbintenis, overeenkomst, factuur, het opstellen van een vlot leesbare tekst (b.v. informatieaanvraag, memo, fax, e-mail, short message), aspecten (b.v. vakjargon versus klantvriendelijke taal, vertalingen versus citaten) 3.1.4 Paraverbale communicatie (b.v. articulatie, spreektempo, lay-out, desk top publishing) 3.1.5 Synthese: toepassing Aspecten van communicatie en omgangskunde in concrete situaties 3.2 Elementen van het communicatieproces 3.2.1 Analyse van het communicatieproces
TSO 2de graad optie Toerisme 6 vak Public Relations (1ste jaar: 2 lestijden/week, 2de jaar: 2 lestijden/week) Decr. nr. LEERPLANDOELSTELLINGEN (uitbreidingsdoelstellingen staan cursief) De leerlingen LEERINHOUDEN Basisvereisten voor een geslaagde sociale omgang - kunnen communicatiebegrippen analyseren in concrete situaties - kunnen hun zelfbeeld schematisch voorstellen - kennen de verschillen en de verschillende gevolgen van oordelen, beoordelen en voordelen uitspreken - kunnen aan de hand van concrete voorbeelden objectieve beoordelingen formuleren - kunnen vanuit een foutenanalyse vooroordelen bestrijden - kunnen verschillen tussen waarnemen en observeren toelichten aan de hand van voorbeelden van objectieve en subjectieve registratie - kunnen verschillen tussen horen en luisteren toelichten - kunnen goed en actief luisteren - kunnen een boodschap effectief verwerken en erop constructief reageren - kunnen de geschiktheid van diverse communicatiemiddelen, vraagtechnieken en ICTtechnieken afwegen voor specifieke toepassingen - kunnen diverse middelen, technieken en methodes hanteren bij specifieke gevalstudies Verloop van het communicatieproces aan de hand van een bestaand model (b.v. ZBMO-model, inclusief feedback/terugkoppeling, coderen, decoderen, ruis) 3.2.2 Zenderaspecten Zelfkennis en zelfbeeld Beoordelen van personen en publicaties (b.v. reclameadvertenties, tv-programma s, presentaties, uitnodigingen, newsletters, websites) door bronnenonderzoek, bevraging, enz. Fouten bij het beoordelen van zenders (b.v. vooroordelen, eerste-indrukeffect, situatie, gemoedstoestand, onszelf als maatstaf nemen) Bestrijden van vooroordelen 3.2.3 Ontvangeraspecten Waarnemen en observeren: verschillen, observatietechnieken, objectieve versus subjectieve waarneming Horen en luisteren: verschillen, voorwaarden om goed te kunnen luisteren, actief luisteren Verwerken en reageren: rapporteren van de boodschap, interpreteren (invloed van ruis), implementeren en reageren 3.2.4 Toepassingen Communicatiemiddelen, vraagtechnieken en ICT-toepassingen: algemene principes, kenmerken, procedures en effecten Keuze van minimaal één gevalstudie die verband houdt met de toeristisch-recreatieve sector uit volgende reeks: Rollenspel Interview
TSO 2de graad optie Toerisme 7 vak Public Relations (1ste jaar: 2 lestijden/week, 2de jaar: 2 lestijden/week) Decr. nr. LEERPLANDOELSTELLINGEN (uitbreidingsdoelstellingen staan cursief) De leerlingen LEERINHOUDEN Basisvereisten voor een geslaagde sociale omgang hanteren bij specifieke gevalstudies Enquête Simulatieoefeningen Luisteroefeningen Telefoongesprek Verkoopsgesprek Onthaal van gasten
TSO 2de graad optie Toerisme 8 Vak Public relations (1ste jaar: lestijden/week, 2de jaar: lestijden/week) PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN EN TIMING Nr. Pedagogisch-didactische wenken Timing 1 In de tweede graad kan men niet starten met een voldragen leerprogramma Public Relations zonder eerst de nodige communicatieve vaardigheden ontwikkeld te hebben. Omdat mag verondersteld worden dat basisinzichten omtrent deze vaardigheden grotendeels ontbreken, wordt ruime aandacht geschonken aan communicatie en omgangskunde. Het is dan ook belangrijk dat er een defensief en ondersteunend communicatieklimaat wordt gecreëerd. 2 De omgangskunde mag niet uitmonden in een overaanbod van etiquette, maar dient gericht te zijn op de mogelijke toekomstige werksfeer van de leerlingen. Vanuit een inzicht van de diversiteit qua contactpersonen, bedrijven en instellingen en het uiteenlopend karakter van de situaties waarin de werknemer zich bevindt, kan de groei naar een open geest ten aanzien van de werkvloer ontstaan. 3 Omdat doceren de leerkracht niet toelaat veel inzicht te verwerven in de wijze waarop leerlingen de aangeboden leerstof tot zich namen, is deze didactische werkvorm slechts in beperkte mate aan te bevelen. Van groot belang is de toetsing van b.v. demonstraties na de (korte) ontwikkeling van een theoretisch concept. Het in de praktijk brengen van het aangeleerde in situaties die door de leerlingen vlot herkenbaar zijn, verdient alle aanbeveling. Hierbij kan immers gestreefd worden om bij de leerlingen een aantal remmingen weg te nemen die een vlotte communicatie in de weg staan. Hierin speelt ook het kader waarin de lessen plaats grijpen een rol. Een daartoe uitgerust PRvaklokaal dient niet alleen stijlvol ingericht te zijn, maar tevens de nodige infrastructuur te bezitten om op een praktische wijze kennis te maken met b.v. massacommunicatie, beeldvorming en registratie van rapportering. Vooral de analyse van beeldmateriaal verhoogt b.v. de kans op positief kritisch evalueren van communicatie 4 Vooral op het gebied van de toepassingen, maar ook bij het uitwerken van concrete situaties, is vakoverleg noodzakelijk. Enerzijds kunnen binnen het vak Public Relations taken en opdrachten uit andere leervakken uitgewerkt worden, maar anderzijds kunnen ook gedeelten van P-opdrachten gerealiseerd worden in andere leervakken. Enkele voorbeelden: In het hoofdstuk communicatie: via verschillende taalvakken en lichamelijke opvoeding (non-verbale communicatie) Bij presentatie van een onderwerp: in de leervakken Geschiedenis, Aardrijkskunde, Toerisme, enz. Een goed gesprek voeren: (b.v. over de promotie van een toeristisch product, over de goede houding op een evenement, over de doeltreffendheid van onderwijs in eigen taal en cultuur, over het aanbieden van reizen aan allochtonen, over het behandelen van een klacht, over window-dressing van een reisbureau) Het verdient dan ook aanbeveling dat via vakgroepwerking een gemeenschappelijke strategie wordt opgesteld die aanleiding geeft tot een concreet actieplan. Zo kan een specifiek toeristisch product via passende communicatietechnieken aan een doelgroep aangeboden worden. Dat uiteraard de efficiëntie van een dergelijke werkmethodiek hoger kan zijn bij het grotendeels verwerven van de noodzakelijke basiskennis, is evident. Vooral het laatste hoofdstuk van het leerplan leent zich hiertoe dan ook het best. Omdat leerlingen in de derde graad ook andere TSO-studierichtingen aankunnen, is het zinvol dat niet alle voorbeelden verband houden met de reisindustrie en de toeristischrecreatieve dienstverlening. Max. 3 weken 5 à 8 weken 9 à 13 weken Max. 3 weken
TSO 2de graad optie Toerisme 9 Vak Public relations (1ste jaar: lestijden/week, 2de jaar: lestijden/week) MINIMALE MATERIËLE VEREISTEN Opdat de praktische realisaties gestalte zouden krijgen is een vakspecifieke infrastructuur noodzakelijk. Hiervoor kan een vaklokaal PR of een vaklokaal Toerisme in aanmerking komen. Het moet de mogelijkheid bieden de interne schikking van de klas te wijzigen (b.v. herschikken van meubilair, mogelijkheid tot compartimentering, enz.). Het dient de leerlingen in staat te stellen zowel intra-muros- als extra-murosactiviteiten uit te werken. Deze klas moet beschouwd worden als een werkruimte en niet als een klaslokaal in de enge zin. Om tegemoet te komen aan de PR-technologieën dienen volgende audiovisuele multimedia aanwezig te zijn: videospeler en monitor, overheadprojector, cassetterecorder, personal computer (met printer, modem,...).daarnaast moet het lokaal beschikken over een balie, ruime kasten en een prikbord. De uitrusting en inrichting van het PR-lokaal dient te voldoen aan de technische voorschriften inzake de vigerende wetgeving: Codex, ARAB, AREI en Vlarem. Bij het gebruik van toestellen, materiaal en materieel dient men reeds bij aankoop te letten op de specifieke normen. Duidelijke, Nederlandstalige handleidingen evenals een technisch dossier dienen aanwezig te zijn. Alle gebruikers dienen de werkinstructies en onderhoudsvoorschriften te kennen en correct te kunnen toepassen. De collectieve veiligheidsvoorzieningen mogen nooit gemanipuleerd worden. Daar waar de wetgeving het vereist, moeten de persoonlijke beschermingsmiddelen aanwezig zijn en gedragen worden. EVALUATIE De evaluatie moet tot doel hebben de leerling te informeren over zijn of haar vorderingen. In die zin wordt er gewerkt aan het tot stand brengen van een positief zelfbeeld. Evaluatie dient rekening te houden met de basisoptie: een fundamentele basis leggen voor PR d.m.v. de omgangskunde. Hierdoor zijn vele evaluatietechnieken en -mogelijkheden voorhanden: - De permanente evaluatie van de dagdagelijkse vorderingen van leerlingen inzake communicatieve en sociale vaardigheden. - De beoordeling van de taken aan leerlingen opgedragen; hierbij wordt niet alleen de juistheid maar ook de punctualiteit, de zorg en de creativiteit onder ogen genomen. - De mogelijkheid om de leerling te informeren over de vorderingen qua persoonlijke evolutie. Hiervoor zijn vooral de praktijkoefeningen uitstekende barometers. Naast de cognitieve reproductievragen moet men zeker oog hebben voor inzichtsvragen, persoonlijke meningsvragen en inzichtelijke toepassingen zodat attitudevorming en algemene persoonlijke evolutie kunnen beoordeeld worden. Kennismaking met bedrijven waarvoor communicatie van essentieel belang is, kan tijdens extra-murosactiviteiten gekoppeld worden aan terreinwaarnemingen. Dergelijke activiteiten worden bij voorkeur vakoverschrijdend georganiseerd in samenwerking met andere leervakken, zoals b.v. Toerisme, Kunstgeschiedenis, Aardrijkskunde, Economie, de diverse taalvakken en eventueel Toegepaste biologie. BIBLIOGRAFIE BOEKEN Albert, W., Holshauer F. & Koopmans, A., Reclame op de snijtafel, Kluwer, 1990. Blake, R.R., Mouton, J.S., Allen, R.L., Teamwork, het ontwikkelen van vaardigheden om succesvol in teams te werken, Utrecht,Marka, 1987.
TSO 2de graad optie Toerisme 10 Vak Public relations (1ste jaar: lestijden/week, 2de jaar: lestijden/week) Birkenbihl, V., Communicatietraining, Intermenselijke relaties succesvol vormgeven, Baarn, NTTO, 1995 Boomsma, S., Interne marketing, hoe marketing effectief werkt in de eigen organisatie, Kluwer, 1991. Coops, R., Van Empelen, P., Van Heugten, M., Middel R., Communicatie werkt, Houten, Stenfert Kroese, 1990. De Genth, K., Ik maak er werk van, tips voor sollicitanten, Groot-Bijgaarden, Scoop, 1994. de Roode, H., Public relations, interne en externe communicatie voor organisatie en beleid, Kluwer, 1990. Fauconnier, G., Algemene communicatietheorie; een overzicht van de wetenschappelijke theorieën over communicatie, 1986. Groenendijk, J., e.a., Public Relations en voorlichting. Beleid, organisatie en uitvoering, Brussel, Samson Uitgeverij, 1991. Holzhauer, F., Omgaan met mensen (+ docentenhandleiding), Houten, Stenfert Kroese, 1988. Holzhauer, F. & Koopmans, A., Handboek effectieve marketingcommunicatie, Kluwer, 1993. Kaper, N., Etiquetteboek, Hoogeveen, Slingenberg Boekproducties, 1999. Keikes, S., Basisboek Public Relations, Diepenheim, Uitgeverij Keikes, 1990 Kluwer, De Communicatievraagbaak, Diegem, Kluwer Editorial. Kluwer, Mediazakboekje, Diegem, Kluwer Editorial, jaarlijkse uitgave. Kuhlmeijer, H. & Bakker B., Commerciële beleidsvorming, inleiding tot de marketing, Houten, Stenfert Kroese, 1990. Lips,I., PR in de prakijk, Van Dishoeck Informatie Maes, J., Letters en Lay-out, desktop publishing: opmaak op de computer, Antwerpen, Maklu Mastenbroek, W., Leren leven met groepen, Brussel, Samson, 1982. Mertens, V., spreken voor publiek, Leuven, Garant, 1995. Michiels, W., e.a., Public Relations in hoofdlijnen, Groningen, Wolters-Noordhoff, s.d.
TSO 2de graad optie Toerisme 11 Vak Public relations (1ste jaar: lestijden/week, 2de jaar: lestijden/week) Rebel, G., Lichaamstaal, de sleutel tot meer succes in uw leven, Aartselaar, Zuidnederlandse Uitgeverij N.V. Ruitenburg, A.J., Public Relations, Utrecht,Marka, 1989. Schermer, K. & Wijn, M., Vergaderen en onderhandelen, Bohn Stafleu Van Loghum, 1990. Schutter, J., Met elkaar; omgangskunde voor het middelbaar beroepsonderwijs, Zuphen,Thieme, 1993. Spoler, R.H.M., Van den Hombergh, Traject, sociaal-agogische vaardigheden, Nijgh en Van Ditmar Educatief, 1994. Van Craen, W., Omgaan met anderen, een communicatiekunst, Leuven,Acco, 1990. Van den Bergh, M., Effectieve tweegesprekken. Handleiding bij het voorbereiden en voeren van gesprekken in organisaties, Schoonhoven, Academic Service, 1995. Van der Meiden, A., Public relations, een kennismaking, Muiderberg, Coutinho,1993. Van der Meiden, A. & Fauconnier, G., Reclame, een andere kijk op een merkwaardig maatschappelijk fenomeen, Muiderberg,Coutinho, 1993. Van Ommen, H., e.a., De PR-methode. Een inleiding in de bedrijfscommunicatie, Groningen, Wolters- Noordhoff, 1995 Van Poecke, L.., Nonverbale communicatie, Leuven/Apeldoorn, Garant, 1996 Verhage, B., e.a., Grondslagen van de Marketing, Houten, Stenfert Kroes, 1994. Verrept, S. & Janssen T., Tweeluik Schriftelijke Communicatie; deel II. Strategisch rapporteren, Bohn Stafleu Van Loghum, 1990. Vos, M., Van plan tot uitvoering. Inleiding in voorlichting en public relations, Utrecht, Lemma, 1994. Wiertzema, K., e.a., Doelmatig communiceren. Spreken in het openbaar, Bussum, Coutinho, 1995. Willemsen, F., Doelgericht communiceren. Schrijven, gesprekken voeren, vergaderen, presenteren, telefoneren, Utrecht, Het Spectrum,1995.
TSO 2de graad optie Toerisme 12 Vak Public relations (1ste jaar: lestijden/week, 2de jaar: lestijden/week) TIJDSCHRIFTEN Communicatie - Tijdschrift voor massamedia en cultuur Departement Communicatiewetenschap K.U. Leuven. Pub Magazine Diegem BIZZ Roularta Media Group NV Research Park Zellik, De Haak, 1731 Zellik BEELDMATERIAAL Encarta Encyclopedia, Microsoft, Print House, Corel, Dr. Communication, DR. Series NUTTIGE ADRESSEN vzw Belgian Public Relations Centre asbl Gentsesteenweg 443 bus 4 1080 Brussel tel. 02/414 04 32 fax 02/414 96 05 http://www.bprca.be/