Nieuwstraat 77 B-2910 Essen Grenspark Plus dan gaan we aan de slag om er samen met alle betrokkenen iets moois van te maken. De doelen en de maatregelen zullen in een aangepast Beleidsplan beheer en inrichting worden vastgelegd. Zoiets is natuurlijk niet morgen al klaar. Dat hoeft ook niet. Het Grenspark kiest voor een zorgvuldige werkwijze. Daarmee kunnen goede resultaten worden geboekt. Icarus Blauwtje (foto: G. Vermeersch) Het Grenspark heeft een paar behoorlijke problemen: te weinig water en te weinig plaats voor de natuurgerichte recreatie. Dat was in de kern van de zaak de reden om te kijken of een groter Grenspark, dat noemen we Grenspark Plus, een oplossing zou bieden voor die problemen. Eind vorig jaar verscheen daarover een studierapport. Daaruit bleek dat én de natuur én de recreatie beter kunnen worden van een groter Grenspark. Ondertussen vroegen we de gemeenten en ook de provincie Antwerpen naar hun mening over Grenspark Plus, en hun reactie was overwegend positief. Er zijn natuurlijk nog veel problemen op te lossen. Zo zijn er in de beoogde uitbreiding ten westen van de Putseweg in de gemeente Woensdrecht, en zuidelijk van de grens Putte-Berendrecht- veel eigenaren van kleinere percelen. Er ligt ook een behoorlijk groot landbouwareaal in, alsook de Wilhelminakazerne. Het Grenspark heeft geen invloed op de functies en bestemmingen, en er zal terdege rekening gehouden moeten worden met de verschillende functies. Maar er blijven voldoende kansen over om een groter én een beter Grenspark te realiseren. Dat vond tenminste de Bijzondere Commissie, het bestuur van het Grenspark. Als onze opdrachtgevers, de Vlaamse en Nederlandse ministers voor natuur, dat ook vinden INHOUD Grenspark Plus pag 1 Is er nog plaats voor de kamsalamander pag 2 Resultaten beheerswerken pag 3-4-5-6 Evaluatie - lezersonderzoek - vrijwilligers - stagiair pag 7 Activiteitenkalender pag 8 DRIEMAANDELIJKS NR. 32 - JUNI JULI - AUGUSTUS 2006 AFGIFTEKANTOOR 2910 ESSEN P309555 1
Joachim Teunen Is er nog plaats voor de kamsalamander in het Grenspark? Buikpatroon kamsalamander (foto: J. Teunen) Na aanleg geen storend element in het landschap (foto: J. Teunen) Deze vraag stelden we aan stagiair Joachim Teunen. Gedurende drie maanden deed hij onderzoek naar het voorkomen van deze soort in het Grenspark. Hij schreef een groot aantal beheersmaatregelen op, die de soort ten goede moeten komen. Zijn eerste reactie is in elk geval duidelijk: NATUURLIJK is er plaats voor de kamsalamander! Omdat de soort beschermd is in Vlaanderen en in Nederland en gezien het feit, dat hij voorkomt op bijlage II van de Habitatrichtlijn, rest ons geen keuze en hebben we als Grenspark en natuurbeheerder de taak om er alles aan te doen om de soort te behouden en te zorgen dat het er goed mee gaat. Is de kamsalamanderpopulatie in het Grenspark levensvatbaar? Uit het onderzoek, door middel van monitoring, blijkt, dat het gaat om een kleine gescheiden populatie, die vermoedelijk slechts één voortplantingsplaats in het Grenspark heeft. Het is moeilijk in te schatten hoe groot de populatie in werkelijkheid is (tussen de 20 en de 100 dieren). Het is de bedoeling dat bij de voortzetting van de monitoring van elk exemplaar een digitale foto genomen wordt, want elk dier heeft namelijk een uniek buikpatroon. Als we dit enkele jaren volhouden, kan mede hierdoor de grootte van de populatie beter ingeschat worden. Welke maatregelen moeten genomen worden? Er zijn drie maatregelen van belang. In eerste instantie moet de voortplantingspoel zodanig ingericht worden dat deze niet helemaal verlandt. Kamsalamanders hebben namelijk open water nodig, met name bij hun paringsritueel. Anderzijds houden ze zich ook graag op in een rijkelijk aanwezige onderwatervegetatie. Verder blijkt uit literatuur, dat het ontbreken van goede overwinteringsplaatsen soms ook problemen kan geven voor het behoud van de soort. Door zulke nieuwe plekken aan te leggen in de buurt van de aanwezige poelen kan ook een positieve bijdrage worden geleverd aan de instandhouding van de soort. Momenteel heeft het aanpakken (open maken) van enkele volledig dichtgegroeide poelen hoge prioriteit. Deze zijn nu niet meer geschikt voor kamsalamander (trouwens ook niet meer voor andere salamanders, zo blijkt uit de monitoring). Als deze poelen op een juiste manier ingericht worden, is het mogelijk, dat de populatie zich gaat verspreiden en daardoor minder kwetsbaar wordt. En nu aan de slag!!! Het volledige rapport is vanaf eind juni a.s. ter inzage op het kantoor van het Grenspark in Essen. Dwarsdoorsnede van overwinteringsplaats 2
RESULTATEN VAN HET BEHEER Grazers die een struikheiplantje of enkele pollen pijpenstrootje onder handen nemen... een plagmachine die zorgvuldig het bovenste laagje bodem afschraapt... bosbouwmachines die een handje komen helpen om wat meer licht in het bos te krijgen... of misschien wel een hoop werkende handen die met veel enthousiasme Amerikaanse vogelkers te lijf gaan... Zowat elk stukje in het Grenspark wordt vroeg of laat wel eens aangepakt! Het kan ook moeilijk anders. Heidegebieden zijn hier nu eenmaal ontstaan doordat ze deel uitmaakten van een intensief landbouwsysteem. Daar het traditionele heidegebruik al lang geleden is opgehouden te bestaan, kunnen we de heide enkel in stand houden door een aangepast beheer waarbij het gebied voedselarm wordt gehouden en het dichtgroeien door bomen wordt tegengegaan. De bossen in het Grenspark bestaan voornamelijk uit aangeplant naaldhout, waarbij de ondergroei op vele plaatsen gedomineerd wordt door de exoot Amerikaanse vogelkers. Om een natuurlijker bosbeeld te bekomen is ook hier een aangepast beheer noodzakelijk. 3 1 2 5 4 Onvermijdelijk komen daar wel eens grote, zware machines aan te pas en is een stukje wandelweg soms tijdelijk niet toegankelijk. Tijdens en onmiddellijk na beheerswerken ziet het terrein er soms erg toegetakeld uit. Maar uiteraard is het steeds de bedoeling dat de natuur er op termijn beter van wordt! Wandelpad Vos Wandelpad Muis Wandelpad Uil Ontdek de resultaten van de beheerswerken op het terrein zelf en kijk hoe een aantal ingrepen na enkele jaren zijn geëvolueerd. Ga met dit kaartje het Grenspark in en zoek de bijhorende infobordjes. Manege 1 effecten van begrazing 2 plagplaatsen 3 bestrijding van Am. vogelkers 4 kappen van bomen voor heideherstel 5 venherstel 2 3 4 Wandelpad Bos 4 Wandelpad Libel 1 Wandelpad Duin 2 deels ontoegankelijk voor honden Wandelpad Schaap deels ontoegankelijk voor honden Schuilhut Wandelroute Haas 5 km Natuureducatief Centrum 5 Uitkijk-, Brandtoren 3
Vooraan: plagplaats van 5 jaar oud met pioniersplanten en kale bodem Strook daarachter links: 12 jaar oude plagplaats gedomineerd door dop- en struihei (donker groen deel) Achteraan: niet geplagde vergraste heide Begrazing Grazers worden al meer dan 30 jaar ingezet bij het beheer van open delen binnen het Grenspark. In de Kalmthoutse Heide graast al jaren een grote kudde schapen en sinds 1997 worden ook Galloway-runderen ingezet. Begrazing is er al jaren de belangrijkste beheersmaatregel en bepaalt dan ook in grote mate het huidige uitzicht van het natuurreservaat. Ook in Kortenhoeff werd gekozen voor de inzet van grazers. Daar helpen Nederlandse landgeiten mee aan het natuurbeheer. Tot voor kort werden zij vergezeld door IJslandse paarden. De effecten van begrazing verschillen sterk van plaats tot plaats. Dit komt doordat sommige stukken heel intensief worden begraasd, terwijl andere delen nauwelijks of nooit bezocht worden. Hierdoor ontstaat een natuurlijke variatie in het gebied, soms op heel kleine schaal, wat een groot voordeel is ten opzichte van andere beheertechnieken. Een duidelijk effect van de begrazing is dat boomopslag vrijwel ontbreekt binnen de begrazingsrasters. Kleine boompjes worden door de grazers opgegeten, terwijl deze buiten het raster kunnen ontwikkelen tot grote, volwassen bomen. Wanneer hier dan niet tijdig wordt ingegrepen, zal het open heidegebied op termijn evolueren naar een gesloten bos. De grazers zorgen verder ook voor afwisseling en structuurverschillen in de vegetatie, voor het jong en vitaal houden van struikhei en het afremmen van vergrassing. Plagplaatsen Op verschillende plaatsen in het Grenspark, waar struikhei of dophei grotendeels verdwenen waren door vergrassing met pijpenstrootje, werd de voorbije jaren geplagd. Hierbij wordt heel nauwgezet de vegetatie en het bovenste laagje van de bodem (tot op de zaadbank) verwijderd om opnieuw geschikte voedselarme omstandigheden te creëren voor de typische heidesoorten. Dit moet heel nauwgezet gebeuren. De resultaten van deze ingreep variëren sterk tussen de verschillende locaties en zijn vaak moeilijk voorspelbaar. Op een aantal vochtige plaatsen zijn bijzonder waardevolle vegetaties ontstaan met o.a. kleine zonnedauw, ronde zonnedauw (zeer zeldzaam), moeraswolfsklauw, knolrus, veelstengelige waterbies, bruine en witte snavelbies. Daartussen vinden we ook kiemplantjes van dophei, die na enkele jaren opnieuw gaan domineren in de Typische pioniersvegetatie van natte heide op een recente plagplaats (foto: V. Mees) natte heide. Bij plaggen op droge bodem, gaat vooral struikhei opnieuw verschijnen. Op die manier ontstaat variatie in het gebied waarbij delen met jonge struikhei worden afgewisseld met oude heide en overgebleven ongeplagde vergraste heide. Op enkele geplagde delen werd tussen de jonge struikhei opnieuw duivelsnaaigaren (klein warkruid) waargenomen. Op sommige plagplaatsen zijn de resultaten veel minder sprekend. In plaats van een soortenrijke heide, steken grassen, zoals pijpenstrootje, opnieuw de kop op. Op het eerste zicht lijkt het plaggen daar dan minder succesvol. Als je deze plagplaatsen echter nauwkeuriger bekijkt, zal je merken dat tussen de grassen toch ook heel wat heideplanten groeien en er dus een duidelijk verschil is met de omringende niet geplagde delen. Grazers eten jonge boompjes die spontaan opschieten in de open heide. links: binnen het begrazingsraster - rechts : buiten het raster Een structuurrijke heide met kortgegraasde of open plekken is erg belangrijk voor ondermeer insecten en spinnen. Door begrazing en betreding dragen grazers bij aan het open houden van landduinen. 4
Exotenbestrijding De voorbije jaren werd er heel wat tijd en geld geïnvesteerd in de bestrijding van Amerikaanse vogelkers. Deze boomsoort werd in het begin van de vorige eeuw, zonder al te veel onderzoek, vanuit Amerika ingevoerd om als bodemverbeteraar dienst te doen. Hij gedijt enorm goed op arme zandgronden, zo goed zelfs dat onze bossen er op veel plaatsen door overwoekerd worden. Amerikaanse vogelkers blijkt namelijk zo'n groeikracht te ontwikkelen dat hij inheemse soorten gaat verdringen. Terugdringen van deze soort is dan ook absoluut noodzakelijk willen we een terugkeer naar een meer natuurlijke bossamenstelling. Zowel op gronden van terreinbeherende instanties als bij particuliere eigenaren werd reeds heel wat inspanning geleverd. Zo werden grote stukken bos 'vogelkers-vrij' gemaakt. Momenteel is het op de meeste plaatsen echter nog wat vroeg om hiervan al veel resultaten te zien. De eerste jaren na de vogelkersbestrijding is er in de bodem immers nog een zaadbank aanwezig waaruit heel wat zaailingen kunnen ontstaan. Het is daarom noodzakelijk de evolutie nog een aantal jaren op de voet te volgen. Nazorg is zeker zo belangrijk als de bestrijding zelf. Door het uittrekken van de zaailingen wordt de zaadbank uitgeput en kan de soort nadien met weinig moeite onder controle worden gehouden. Op de delen die al langer geleden aangepakt werden zijn al wel wat resultaten zichtbaar. Na bestrijding van Amerikaanse vogelkers blijkt vooral lijsterbes te kiemen. Ook soorten als berk en spork profiteren van deze maatregel. Op termijn kan dit evolueren naar een natuurlijk gevarieerd bos. Amerikaanse vogelkers kan de struiklaag in het bos volledig domineren. Na exotenbestrijding krijgen soorten als lijsterbes opnieuw kansen om zich te ontwikkelen. 5
Kappen van bomen voor heideherstel Zowat de helft van het Grenspark bestaat uit bos. Het merendeel hiervan zijn monotone naaldhoutaanplantingen op voormalige droge en natte heide. Bovendien is op verschillende plaatsen het open heidegebied spontaan verbost. Om opnieuw kansen te creëren voor de typische heidesoorten werden op verschillende plaatsen bomen gekapt. De algemene visie voor het Grenspark is immers een centraal open gebied met ontwikkelingskansen voor heide, vennen en stuifzanden. Op enkele plaatsen die een schakel kunnen vormen in de verbinding van open terreinen, werden alle bomen verwijderd. Op andere plaatsen werd eerder sterk gedund. Wat overal gauw duidelijk wordt, is dat lichtminnende soorten uit open en half-open habitats al snel profiteren van het verdwijnen van het dichte kronendak. Door de jonge leeftijd van de aanplantingen en spontane verbossingen, liggen de kansen voor het herstel van heidesoorten namelijk zeer hoog. Vaak wordt, na het kappen van de bomen, ook de strooisellaag verwijderd. Het aanwezige strooiselpakket verhindert namelijk dat een natuurlijke heidevegetatie zich kan ontwikkelen. Na het kappen van bomen, uitdiepen van de laagtes en afplaggen van de oeverzone kan er opnieuw water in de depressies blijven staan en kunnen planten van de natte heide zich weer ontwikkelen (foto: V. Mees). Venherstel Kenmerkend voor het gebied zijn een aantal grote, maar ook verschillende kleinere vennetjes. Heel wat van deze leefgebieden voor kikkers, salamanders, libellen en interessante kleine waterdiertjes zijn echter in de loop van de jaren verdwenen doordat grote delen van het Grenspark bebost werden. Andere vennen zijn dan weer sterk ingesloten geraakt door omringend bos. Op verschillende plaatsen werden deze vennetjes hersteld. Door het kappen van bomen werden bestaande laagtes opnieuw open gemaakt en werd de bosrand rond het ven wat teruggedrongen. Op de meeste plaatsen werd ook de oeverzone afgeplagd en werd het ven iets uitgediept, zodat er langer water in kan blijven staan. Deze ingrepen zijn op de meeste plaatsen heel mooi geëvolueerd. Tijdens het grootste deel van het jaar blijft het water in deze laagtes staan waardoor ze opnieuw een interessant leefgebied vormen voor heel wat watergebonden dieren. In de overgangszone tussen het open water en het teruggedrongen bos zijn opnieuw ontwikkelingskansen ontstaan voor planten van de natte heide. Naast deze verloren gegane vennetjes en natte heide, werden ook enkele bestaande vennen hersteld. Zo werden een tiental jaar geleden het Was- en Bronven in Kortenhoeff, en nadien ook de Groote Meer opgeschoond. Tijdens een droge periode werd het slib uit de laagte gehaald en werden delen van de venoever afgeplagd. Bovendien werd de voedselrijke toplaag in het centrum verwijderd. Door deze ingrepen kon de aangerijkte situatie (door o.a. instroom van landbouwwater) zich herstellen in de oorspronkelijke voedselarme omstandigheden. Planten zoals kleine en ronde zonnedauw, witte en bruine snavelbies, moeraswolfsklauw en ook oeverkruid, moerashertshooi, witte waterranonkel en ondergedoken moerasscherm krijgen op deze plaatsen opnieuw kansen om zich te ontwikkelen. Het Bronven van Kortenhoeff werd in 1994 opgeschoond. Na het kappen van bomen, waardoor het dichte kronendak verdwijnt, en het verwijderen van strooisel, krijgen lichtminnende heidesoorten opnieuw kansen om te kiemen en te groeien. 6
Evaluatie eerste beleidsperiode De opdrachtgevers van het Grenspark, de Vlaamse en Nederlandse ministers voor natuur, willen natuurlijk weten of hun geld goed besteed wordt. En daarom moet het Grenspark iedere vijf jaar een evaluatie maken. Daarom hebben we op een rijtje gezet welke projecten zijn uitgevoerd in natuur-, water- en bosbeheer. Welke educatieve en recreatieve resultaten er geboekt zijn. En we hebben de deelnemers in het Grenspark gevraagd wat zij er van vinden. Kort samengevat komt het er op neer, dat het Grenspark met de projecten goed op schema ligt. Wel willen we graag meer mogelijkheden om waterprojecten uit te voeren. De bestuurlijke samenwerking tussen Vlaanderen en Nederland loopt goed, wel willen de bestuursleden meer bij het reilen en zeilen van het Grenspark betrokken zijn. Er zijn intussen voorstellen ontwikkeld om die betrokkenheid te versterken. Al met al: het gaat goed met het Grenspark, er moet nog wel een tandje bij! Lezersonderzoek In de vorige uitgave van de Wissels werd uw deelname gevraagd aan een lezersonderzoek. Van de 921 verzonden formulieren kwamen er niet minder dan 258 op het secretariaat binnen. Bedankt alvast voor uw inzending. De verwerking van de gegevens is volop aan de gang, in de volgende Wissels leest u hier meer over. Vrijwilligers bedankt Sam bedankt! Toch een woordje van dank aan de tientallen vrijwilligers die zich gedurende het ganse jaar inzetten in het Grenspark, de ene om de plantjes te noteren of de libellen, vogels, te inventariseren; de andere bij het nazicht van de wandelpaden, voorbereiding van de cursus natuurgids, deelname aan werkgroepvergaderingen, Kortom zonder deze vrijwilligers zouden we het vele werk niet aankunnen, daarom namens het Grensparkbestuur, hartelijk dank. Foto: I. Ledegen In de periode van februari tot midden mei 2006 werkte Sam Van Brempt als stagiair bij het Grenspark. Zijn taak bestond erin om in het gebied van Grenspark Plus de bosbestanden goed in kaart te brengen en aanbevelingen te doen naar verder beheer ervan. Vele weken fietste hij rond in het Grenspark Plusgebied. De resultaten werden nadien verwerkt in een GISsysteem. Ook de eigendomssituatie bracht hij in beeld. Het volledige rapport ligt voor geïnteresseerden ter inzage op het kantoor van het Grenspark in Essen. 7
Activiteitenkalender C O L O F O N Alle wandelingen vinden plaats onder begeleiding van een gids. Laarzen (of waterdichte stapschoenen) meebrengen. Verrekijker kan nuttig zijn. Vertrek steeds vanaf NEC De Vroente Putsesteenweg 129, te Kalmthout (tenzij anders vermeld). Alle activiteiten zijn gratis tenzij anders vermeld. Woensdag 5 juli Start: 10.00 uur Vakantieatelier Zand Organisatie: NEC De Vroente Inschrijven verplicht: 03/620.18.30 Deze nieuwsbrief is bestemd voor personen en organisaties die betrokken en geïnteresseerd zijn in de ontwikkelingen in het grenspark De Zoom- Kalmthoutse Heide. De in deze nieuwsbrief gepubliceerde meningen geven niet noodzakelijk het beleid van de Bijzondere Commisssie weer. Verantwoordelijke uitgever Ignace Ledegen Nieuwstraat 77 B-2910 Essen Tel (00-32) (0) 3 667 64 98. i.ledegen@grensparkzk.be Aan dit nummer werkten mee: Karel Molenberghs, Ignace Ledegen, Paul Asselbergs, Hedwig Lauriks, Marten Wiersma, Bart Hoes, Veerle Mees, Joachim Teunen, Sam Van Brempt. Eindredactie Ignace Ledegen Vormgeving en productie Nilsson BV - Goes Oplage 1400 exemplaren, gedrukt op milieuvriendelijk papier (100% recycled) Copyright Artikelen mogen met bronvermelding worden overgenomen. Website www.grensparkzk.be www.grensparkzk.nl Zaterdag 8 juli Vertrek: 19.00 uur Natuurwandeling Organisatie: VMPA Kalmthout/Essen Zaterdag 5 augustus Vertrek: 19.00 uur Natuurwandeling Organisatie: VMPA Kalmthout/Essen Zondag 27 augustus Vertrek: 13.30 uur Parking Zuid, Verbindingsstraat, Kalmthout Zomerwandeling Organisatie: Natuurpunt Noorderkempen Zondag 3 september Vertrek: 14.00 uur Natuurwandeling Organisatie: VMPA Kalmthout/Essen Zondag 17 september Vertrek: 10.00 uur Natuur- en cultuurhistorische wandeling. Organisatie: Natuurpunt Noorderkempen Zaterdag 23 september Vertrek: 08.00 uur Parking Zuid, Verbindingsstraat, Kalmthout Trektellingen Organisatie: Natuurpunt Noorderkempen Vorming Dinsdag 27 juni Start: 13.30 uur tot 16.30 uur: Natuurbeleving met kleinkinderen: Als grootouder kan je met enkele interessante weetjes een natuurwandeling boeiend maken. Inschrijven verplicht: 03/620.18.30 Tentoonstellingen Alle tentoonstellingen kunnen vrij bezocht worden tijdens de openingsuren van het NEC De Vroente, Putsesteenweg 129 te Kalmthout. Kunsttentoonstellingen: Juni: Schilderijen van dhr. Sanders Juli: Reisfoto s van Tim Biot Augustus: Aquarellen van May Van Gool September: Foto s van Rudy Roels Tijdelijke Tentoonstellingen LAND VAN ZAND Vanaf 10 februari kan je in De Vroente de nieuwe tentoonstelling Land van Zand bekijken. Wie heeft er in de zand- bak niet met een emmertje torentjes gemaakt? Met zand kun je strooien, bouwen, schoonmaken, en reuze zandkastelen maken. Wat is zand? Welke soorten zand bestaan er? Wat is een zandje? Welke dieren voelen zich thuis in het zand? Is het voor een plant moeilijk als hij moet overleven met zijn wortels in het zand? Waarom is het tijdens de zomer zoveel warmer in de heide dan in de rest van het land? Hoe zijn de duinen in de heide ontstaan? Wat hebben knikkers, computers, huizen en duinen bijvoorbeeld met elkaar gemeen? ZAND! Je zult je verbazen over wat je allemaal met zand kunt doen! Wij zorgen voor duidelijke, maar ook speelse antwoorden in deze nieuwe tentoonstelling. Contactadressen: Natuurpunt afdeling Noorderkempen: Hedwig Lauriks, tel: (00-32)-(0)3 666.63.68 helau@pandora.be Dienst Toerisme Kalmthout: Putsesteenweg 129, 2920 Kalmthout. Tel: (00-32)-(0)3 666.61.01 toerisme@kalmthout.be Openingsuren: van dinsdag t/m zondag van 10-12.30 en van 13.30-17uur VMPA afdeling Kalmthout - Essen: Chris Vander Sypt, tel: (00-32)-(0)3 666.48.03 chrisvandersypt@skynet.be De Vroente: Putsesteenweg 129, 2920 Kalmthout. Tel: (00-32)-(0)3 620.18.30 Openingsuren: van maandag tot vrijdag: 9 tot 17 uur zaterdag en zondag : 14 tot 17 uur. www.devroente.be Staatsbosbeheer (SBB): Rob van der Made, boswachter. Tel: (00-31)-(0)6 532.49.633 r.made@staatsbosbeheer.nl Agentschap voor Natuur en Bos: Karel Molenberghs, natuurwachter. Tel: (00-32)-(0)3 620.18.40 karel.molenberghs@lin.vlaanderen.be 8