Van Lanschot Familiebedrijven Barometer

Van Lanschot Familiebedrijven Barometer EEN PEILING ONDER NEDERLANDSE FAMILIEBEDRIJVEN EDITIE 7 s-hertogenbosch, NOVEMBER 2013

Achtergronden onderzoek/respondenten Onderzoeksresultaten Familiebedrijven Barometer - Conjunctuurbarometer - Issuebarometer - Kabinetsbeleid en politiek VAN LANSCHOT FAMILIEBEDRIJVEN BAROMETER NOVEMBER 2013 1

Onderzoeksverantwoording Methode Het onderzoek is online uitgevoerd op het Online Business Panel van Intomart GfK. Veldwerkperiode Het veldwerk voor dit onderzoek werd uitgevoerd in oktober 2013. Doelgroep & steekproef De doelgroep voor dit onderzoek bestaat uit DGA s van middenbedrijven met 10-500 werknemers die we als typische familiebedrijven kunnen kenmerken. De respondenten zijn directeur en hebben minimaal 10% van de aandelen in bezit. In totaal zijn n=1283 respondenten uitgenodigd voor deelname aan het onderzoek; uiteindelijk zijn n=249 DGA s gescreend die aan de selectiecriteria voldeden en de vragenlijst hebben ingevuld. Certificering Het onderzoek is uitgevoerd door Intomart GfK volgens het kwaliteitssysteem van Intomart GfK, dat is gecertificeerd volgens de normen van NEN-EN-ISO 9001, ISO 20252 en ISO 26362. Daarnaast onderschrijft Intomart GfK de gedragsregels van E.S.O.M.A.R. (European Society for Opinion and Market Research) en is lid van de brancheorganisatie MOA, de Markt Onderzoek Associatie. VAN LANSCHOT FAMILIEBEDRIJVEN BAROMETER NOVEMBER 2013 2

Achtergrondgegevens respondenten Achtergrondvragen Totaal Branche n=249 Industrie 8% Bouwnijverheid en installatiebedrijven 8% Handel 12% Vervoer en communicatie 6% Financiële instellingen 5% Zakelijke dienstverlening 29% Onderwijs 3% Gezondheids- en Welzijnszorg 10% Overige dienstverlening 3% Landbouw, bosbouw en visserij 1% Energie- en waterleidingbedrijven 0% Horeca 4% Openbaar bestuur / Overheid 1% Overige bedrijven 9% Oprichting onderneming n=249 Ja, zelf (mede) opgericht 58% Nee, van familie overgenomen 12% Nee, van iemand buiten familie overgenomen 22% Nee, niet zelf opgericht 8% Betrokken familieleden n=249 Ja, als mede-eigenaar 25% Ja, als medewerker 14% Ja, als directeur 23% Anders 1% Selectievragen Totaal (Mede) eigenaar n=249 ja, enig eigenaar 45% ja, mede-eigenaar voor 10% - 25% 13% ja, mede-eigenaar voor 25% en meer 42% ja, mede-eigenaar voor minder dan 10% (aandelen) 0% nee, geen (mede) eigenaar 0% weet niet, wil niet zeggen 0% Bedrijfsgrootte n=249 minder dan 10 medewerkers 0% 10-19 medewerkers 38% 20-49 medewerkers 32% 50-99 medewerkers 19% 100-199 medewerkers 6% 200+ medewerkers 5% weet niet/wil niet zeggen 0% Jaaromzet n=249 minder dan 1 miljoen euro (bruto) per jaar 19% 1 miljoen tot 2,5 miljoen euro (bruto) per jaar 30% 2,5 miljoen tot 10 miljoen euro (bruto) per jaar 35% 10 miljoen tot 25 miljoen euro (bruto) per jaar 11% weet niet/wil niet zeggen 0% VAN LANSCHOT FAMILIEBEDRIJVEN BAROMETER NOVEMBER 2013 3

Conclusies conjunctuurbarometer Ondernemers van familiebedrijven positiever over economische vooruitzichten. Na een all time low in maart 2013, is er nu een stijging te zien van een aantal economische parameters. DGA s zijn met name positiever over de vooruitzichten voor de Nederlandse economie in het algemeen, voor de branches/sectoren en ze zijn iets minder negatief over de beschikbaarheid van krediet. Vooral afname van aantal DGA s die (verdere) verslechtering voorspelt Analyseren we de aard van de stijging van deze indices, is het vooral een afname van de negatieve en extreem negatieve vooruitzichten. Er zijn, ten opzichte van een half jaar geleden, nauwelijks meer ondernemers die al een verbetering van de vooruitzichten rapporteren. Het minder negatieve vooruitzicht van de conjunctuur zorgt voor een licht herstel van de vooruitzichten voor het eigen bedrijf. Maar nog steeds baren veel bedrijfseconomische issues de DGA zorgen en zelfs meer zorgen dan een half jaar geleden, zien we in ditzelfde onderzoek. Het politieke klimaat in Nederland voor ondernemers en bedrijven blijft een zorgelijk punt. Opnieuw geeft ongeveer de helft van de ondernemers aan dat het politieke klimaat (ernstig) is verslechterd. Ondernemers blijven het gevoel houden dat de regering onvoldoende kansen voor familiebedrijven creëert. VAN LANSCHOT FAMILIEBEDRIJVEN BAROMETER NOVEMBER 2013 5

Politieke klimaat in Nederland voor ondernemers en bedrijven blijft een zorgelijk punt Hoe schat u de volgende economische parameters in voor de komende zes maanden? n=249 Indexscores Okt 13 Mei 13 Okt 12 Apr 12 Nov 11 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Orderportefeuille van bedrijf Economische vooruitzichten voor bedrijf in het algemeen Winstgevendheid van bedrijf De omzet van uw bedrijf Economische vooruitzichten voor de Nederlandse economie in het algemeen Economische vooruitzichten in branche/sector in het algemeen Werkgelegenheid in bedrijf Hoogte investeringen bedrijf in vaste activa Beschikbaarheid krediet/ financieringsbronnen Politieke klimaat in Nederland voor bedrijven/ondernemers sterk verbeterd iets verbeterd o ngeveer hetzelfde geen o o rdeel/ n.v.t. iets verslechterd sterk verslechterd +8 +6 +19 +13 +6 +8 +14 108 100 104 102 104 103 97 99 100 100 100 96 98 93 98 104 105 106 103 105 101 82 88 82 81 94 81 83 81 80 101 95 101 98 102 96 88 98 91 95 86 72 83 78 87 74 70 90 73 84 Indexscore berekend als saldo van % sterk verbeterd x 200 % iets verbeterd x 150 % ong. gelijk gebleven x 100 % iets verslechterd x 50 % sterk verslechterd x 0 VAN LANSCHOT FAMILIEBEDRIJVEN BAROMETER NOVEMBER 2013 6

Ondernemers van familiebedrijven positiever over economische vooruitzichten Hoe schat u de volgende economische parameters in voor de komende zes maanden? n=249 Conjunctuurbarometer index scores Stellingen Oktober 2013 komende 6 maanden Mei 2013 komende 6 maanden Oktober 2012 komende 6 maanden April 2012 komende 6 maanden November 2011 komende 6 maanden De economische vooruitzichten voor de Nederlandse economie in het algemeen 101 82 88 82 81 118 De economische vooruitzichten in uw branche/sector in het algemeen 94 81 83 81 80 112 De economische vooruitzichten voor uw bedrijf in het algemeen 103 97 99 100 100 121 Mei 2011 komende 6 maanden De omzet van uw bedrijf 104 105 106 103 105 123 De orderportefeuille van uw bedrijf 108 100 104 102 104 119 De hoogte van de investeringen van uw bedrijf in vaste activa 96 88 98 91 95 107 De werkgelegenheid in uw bedrijf 101 95 101 98 102 114 De winstgevendheid van uw bedrijf 100 96 98 93 98 117 De beschikbaarheid van krediet/financieringsbronnen 86 72 83 78 87 97 Het politieke klimaat in Nederland voor bedrijven en ondernemers 74 70 90 73 84 107 Kijkend naar de onderliggende cijfers zien we dat de stemming onder ondernemers vooral minder negatief* is dan in voorgaande metingen. *In technische termen: we zien vooral dat minder DGA s dan in de vorige meting aangeven dat ze de conjunctuur de komende 6 maanden zien verslechteren en meer DGA s aangeven dat ze verwachten dat deze de komende 6 maanden ongeveer hetzelfde zal blijven. Indexscore berekend als saldo van % sterk verbeterd x 200 % iets verbeterd x 150 % ong. gelijk gebleven x 100 % iets verslechterd x 50 % sterk verslechterd x 0 VAN LANSCHOT FAMILIEBEDRIJVEN BAROMETER NOVEMBER 2013 7

Conclusies issuebarometer Zorgen van de ondernemer zijn op korte termijn groter geworden Hoewel DGA s positiever (lees: minder negatief) zijn over de economische vooruitzichten, blijft er sprake van een stevige bedrijfseconomische onzekerheid met bijbehorende zorgen. Gemiddeld genomen zijn de zorgen van de ondernemer op de korte termijn alleen nog maar groter geworden. Een langduriger herstel zal nodig zijn om de bedrijfseconomische zorgen van de gemiddelde DGA echt te verlichten. Lastendruk en weten regelgeving blijven de grootste issues DGA s zijn duidelijk in hun opvatting over het politieke klimaat, zagen we in de vorige paragraaf. Behalve een ruimhartiger en actiever stimuleringsbeleid, kan het kabinet meer doen voor het bedrijfsleven om de zorgen van de DGA te verminderen. Illustratief is dat de twee grootste zorgen, die al jaren de zorgenlijst domineren, de administratieve lastendruk voor het familiebedrijf zijn en de weten regelgeving. Dat zijn topics waarop een regering invloed kan uitoefenen. Opvallend: personeelsissues komen weer naar voren In de vorige metingen constateerden we dat door de voortdurende economische crisis, personeelsissues meer op de achtergrond raakten. In deze meting zien we duidelijk dat personele thema s weer meer zorgen opleveren; in het bijzonder het vinden en behouden van geschikt personeel. Ook zien we een stijging bij - opnieuw een politiek - personeelsthema: de pensioenregeling van personeel. VAN LANSCHOT FAMILIEBEDRIJVEN BAROMETER NOVEMBER 2013 9

De zorgen van ondernemers nemen verder toe! Opvallend: personeelsissues komen naar voren Kunt u aangeven in hoeverre u zich zorgen maakt om de volgende thema s? n=249 Okt 13 Mei 13 Okt 12 Apr 12 Nov 11 Mei 11 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Administratieve lastendruk voor bedrijf Wet- & regelgeving f g +11% +7% 69% 69% 58% 62% 58% 59% 58% 64% 51% 57% 68% 72% Grootste zorgen Debiteurenrisico s s +5% 66% 61% 62% 61% 54% 49% Prijsontwikkeling in markt t 65% 67% 59% 68% 57% 59% Steeds groter wordende bedrijfsrisico s De concurrentiekracht van uw bedrijff s +9% 58% 58% 58% 49% 54% 49% 60% 49% 51% 40% 53% 41% Kopzorgen Mogelijkheden tot groei/expansie e +5% 58% 53% 52% 53% 47% 46% Het vinden van geschikt personeel el +16% 56% 40% 44% 51% 49% 57% Liquiditeit t +7% 55% 48% 53% 55% 47% 46% De klantloyaliteit t 54% 52% 50% 57% 48% 47% De continuïteit van uw bedrijf jf +5% 53% 48% 42% 46% 38% 38% Solvabiliteit t +7% 51% 44% 44% 44% 42% 38% Pensioenregeling voor uw personeel el Verzuim personeel Het binden/vasthouden van personeel el el +13% +8% +20% 45% 44% 42% 32% 38% 22% 38% 39% 28% 43% 46% 33% 34% 31% 31% 43% 40% 42% Punten van aandacht veel zo rgen enige zo rgen geen zo rgen Stijging t.o.v. mei 2013 VAN LANSCHOT FAMILIEBEDRIJVEN BAROMETER NOVEMBER 2013 10

De zorgen over de onderneming en als DGA blijven door de metingen heen (nog steeds) stijgen Als u uw zorgen over uw onderneming zou moeten raten op een tienpuntsschaal? n=249 Als u uw eigen zorgen als DGA zou moeten raten op een tienpuntsschaal? n=249 25% 20% 15% Zorgen over onderneming Eigen zorgen DGA Waar de DGA zijn eigen zorgen gemiddeld meestal iets lager scoorde dan die van de onderneming, gaan na meerdere jaren crisis DGA s zich nu ook meer zorgen maken om zichzelf. 10% 5% Gemiddelde: 6,0 in mei 2013: 5,5 in okt. 2012: 5,7 in apr. 2012: 6,2 in nov. 2011: 5.7 in mei 2011: 4.9 in dec. 2010: 4.5 Gemiddelde: 6,0 in mei 2013: 5,4 in okt. 2012: 5,5 in apr. 2012: 5,8 in nov. 2011: 5.5 in mei 2011: 4.7 in dec. 2010: 4.3 0% Geen zorgen (1) 2 3 4 5 6 7 8 9 Totale paniek (10) Optimisten (weinig zorgen over de onderneming; score 1 4) Pessimisten (veel zorgen over de onderneming; score 6 10) VAN LANSCHOT FAMILIEBEDRIJVEN BAROMETER NOVEMBER 2013 11

Er zijn twee sentimenten te zien: ontluikend herstel van de economie en steeds nadrukkelijker ervaren van negatieve effecten van jaren crisis Kunt u aangeven of voor u het ondernemerssentiment het afgelopen halfjaar is gekanteld? n=249 Kanteling ondernemerssentiment 71% van de ondernemers vindt niet dat het ondernemersklimaat in het afgelopen halfjaar echt is gekanteld. Positieve kanteling (13%) Negatieve kanteling (15%) Eerste tekenen van herstel zijn zichtbaar. Het is te merken dat de economie langzaam begint aan te trekken. De gevolgen van de crisis beginnen nu pas door te werken, het topje van de ijsberg is bereikt. Er is nog steeds geen duidelijke economische groei ingezet. De markt lijkt aan te trekken. De concurrentie is scherper en de markt is kleiner geworden. Er wordt weer geïnvesteerd. Verandering van wetgeving en onduidelijk politiek klimaat. Ik zie de omzet en de vraag stijgen. Veel faillissementen, onduidelijk politiek. De overheid kan niet blijven bezuinigen. Zorgverzekeraars worden machtiger en irreëler. De concurrenten hebben het moeilijk. VAN LANSCHOT FAMILIEBEDRIJVEN BAROMETER NOVEMBER 2013 12

Conclusies Kabinetsbeleid en politiek DGA s pleiten nadrukkelijk voor het stimuleringsbeleid voor kredietverlening Directeuren van familiebedrijven staan in ruime meerderheid achter een beleid dat o.a. door middel van overheidsborgstelling de kredietverlening op gang helpt. In het algemeen zien we in deze Barometer dat DGA s zich uitspreken voor een stimulerend beleid. Ondernemers spreken zich duidelijk uit voor een stimuleringsstrategie Een ruime meerderheid van de familiebedrijven ontraadt het strikt volgen van de Europese begrotingsnorm. Maar liefst de helft van de bedrijven staat een veel ruimhartiger stimuleringsbeleid voor. Kabinetspartijen verliezen stemmen ondernemers familiebedrijven. D66 nu grootste aanhang Als gevolg van de bezuinigingen is het duidelijk dat de partijen in het huidige kabinet flink wat stemmen inleveren als er momenteel een verkiezing zou zijn. Met name de VVD is een grote verliezer. D66 wint stemmen. De ondernemers die D66 stemmen zijn overigens nog meer uitgesproken in hun mening dat de economie moet worden gestimuleerd en dat de begrotingsnorm daar het slachtoffer van mag zijn. Verdeeldheid over een ondernemerspartij De helft van de ondernemers is geen voorstander van een eigen ondernemerspartij : Politieke partijen moeten breder georiënteerd zijn. Naast ondernemer ben ik nog veel meer. Ruim één derde is echter wel voor een ondernemerspartij. Nu wordt er overal rekening mee gehouden, behalve met ondernemers. De aanhang voor een ondernemerspartij komt bij alle type bedrijven vandaan. Verder valt op dat deze aanhang vaak van huidige PVV stemmers komt en dat daarvoor bij D66 stemmers nauwelijks animo is. VAN LANSCHOT FAMILIEBEDRIJVEN BAROMETER NOVEMBER 2013 14

DGA s zijn sterk voor het stimuleringsplan dat de kredietverlening op gang brengt! Het kabinet heeft een aantal plannen voorgesteld. Kunt u aangeven in hoeverre u het als ondernemer eens bent met het stimuleren van kredietverlening? n=249 % (helemaal) mee eens 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Stimuleren kredietverlening (door meer borgstelling overheid) o r Support DGA s in meerderheid voor 59% helemaal mee eens neutraal mee o neens mee eens weet niet/ geen mening helemaal mee o neens Met name DGA s met een kortere strategiehorizon van max. 3 jaar, zijn voor het stimuleren van kredietverlening VAN LANSCHOT FAMILIEBEDRIJVEN BAROMETER NOVEMBER 2013 15

Een ruime meerderheid van de familiebedrijven ontraadt het strikt volgen van de Europese begrotingsnorm Welk beleid zou het kabinet moeten volgen? n=249 100% 15% Aan het huidige beleid vasthouden (bezuinigen zodat het begrotingstekort zoveel mogelijk binnen de Europese norm van 3% van het BBP blijft) Maar liefst de helft van de bedrijven staat een veel ruimhartiger stimuleringsbeleid voor 29% Wel bezuinigen, maar niet strikt vasthouden aan de Europese norm van 3% van het BBP De D66 aanhang onder DGA s is nadrukkelijker voor een actief stimuleringsbeleid dan die van de VVD en CDA 49% Een ander beleid voeren, namelijk investeren en economische groei stimuleren Bij kleinere bedrijven en bedrijven in de sectoren bouw, industrie en horeca klinkt de roep om een actief stimuleringsbeleid nog veel harder 0% 7% Totaal Weet niet VAN LANSCHOT FAMILIEBEDRIJVEN BAROMETER NOVEMBER 2013 16

Door het huidige bezuinigingsbeleid verliezen regerende partijen stemmen. D66 versterkt z n positie aanzienlijk bij familiebedrijven Heeft u gestemd bij de laatste Tweede Kamerverkiezingen (sept 12)? Zo ja, op welke partij? n=249 En op welke partij zou u nu stemmen als er verkiezingen zouden zijn? n=249 Winst of verlies t.o.v. laatste verkiezingen VVD 30% 18% -12% PvdA 13% 5% -8% PVV 12% 14% 2% D'66 10% 18% 8% CDA 9% 12% 3% SP 8% 8% Partij voor de Dieren 4% 4% Groenlinks 3% 1% -2% ChristenUnie 1% 2% 1% SGP 1% 1% Andere partij 2% 6% 4% Ik heb niet gestemd 4% 5% 1% Wil niet zeggen 3% 6% 3% Het verlies van de VVD komt zowel bij D66 als CDA terecht. Opvallend is dat nogal wat PvdA stemmers naar de VVD overstappen Van de grotere partijen hebben nu eigenlijk alleen D66 en de PVV onder de DGA s op dit moment een loyale achterban die nu opnieuw op D66 of PVV zou stemmen VAN LANSCHOT FAMILIEBEDRIJVEN BAROMETER NOVEMBER 2013 17

Verdeeldheid over een ondernemerspartij Vindt u dat er een ondernemerspartij moet komen? n=249 Kunt u dat toelichten? 100% 37% Ja - Komen er waarschijnlijk mensen die weten wat er buiten speelt en niet van die maar wat roepende onbenullen. - Nu worden we onterecht gezien als graaiers, terwijl we veel meer uren werken voor veel meer risico. - Nu wordt overal rekening gehouden, maar niet met de ondernemers die het land daadwerkelijk betalen. - Wordt hoog tijd dat er op zakelijke wijze wordt omgegaan met de belangen van de inwoners en het land. 0% 50% 13% Nee Weet niet - Huidige partijen verwoorden elk op hun eigen manier een geluid dat past bij hun electoraat. Verdere versnippering is niet wenselijk. - Ik ben voorstander van sterke grote partijen en niet van allerlei splintergroeperingen. - Ik vind dat er een partij moet zijn waar ondernemers ook inzitten en niet alleen een partij met ondernemers, dat is wat anders. Een goede mix is van belang om het beste resultaat in mijn ogen. - Naast ondernemer ben ik nog veel meer en er zijn genoeg ondernemers waar ik me niet verwant mee voel (ondernemer is teveel een containerbegrip). - Politieke partijen moeten breed georiënteerd zijn. Tussen ondernemers van grotere en kleinere bedrijven of verschillende sectoren zit weinig verschil als het gaat om de belangstelling voor een ondernemerspartij Vooral bij de PVV stemmers is een ondernemerspartij goed bespreekbaar (66%). Bij de D66 aanhang is het idee allerminst populair (21%) VAN LANSCHOT FAMILIEBEDRIJVEN BAROMETER NOVEMBER 2013 18

WWW.VANLANSCHOT.NL/BAROMETER VAN LANSCHOT FAMILIEBEDRIJVEN BAROMETER NOVEMBER 2013 19