VLAAMSE OVERHEID inventarisatie van het onroerend erfgoed : ORGELS Provincie West-Vlaanderen Administratieve entiteit MEULEBEKE Gemeente MEULEBEKE Parochiekerk Sint-Amandus Arrondissement Tielt (Markt) KERK In 1566 werd de kerk gespaard door de beeldenstormers, doch het interieur werd in de daaropvolgende jaren door calvinistische oproerlingen beschadigd. De herstellingswerken duurden tot in de 1 ste h. van de 17 de e. In 1611 werd de kerk herwijd door de Gentse bisschop K. Maes. Op 27 september 1645 staken Franse troepen de kerk in brand. In 1652 startte men herstellingswerken maar het gebouw bleef in erbarmelijke toestand tot 1715. In de periode 1715-1720 werd het bedehuis herbouwd tot een barokke driebeukige kerk met drie voorportalen, verhoogd middenschip en achtkantige toren met lantaarn. Tevens werden nieuwe altaren en nieuw kerkmeubilair geplaatst. In 1823-1825 werd de kerk aan noord- en zuidzijde van de toren uitgebreid en in de loop van de 19 de e. werden verdere herstellingswerken uitgevoerd. In de jaren 1893-1896 werd kerk uitgebreid en in neogotische stijl herbouwd tot het huidige uitzicht. Tijdens WO I werd de kerk beschadigd aan toren, bedaking, oost- en zuidgevel, en nadien hersteld. In 1962-1963 werd vooral het interieur grondig aangepast door het vervangen van de scheibogen tussen de beuken door een betonnen structuur op pijlers, met tevens een groter doksaal en een verhoogd hoogkoor. In de jaren 1991-1996 werden in het kader van het 100-jarig bestaan opnieuw herstellings- en verfraaiingswerken uitgevoerd. Zo werden o.m. de preekstoel herplaatst, de doopkapel aangepast en een nieuw glasraam geplaatst. In de toren een beiaard door de firma Clock-O-Matic (Herent), 1996. ORGEL Voorgeschiedenis In 1637 werd, na de heropbouw van de door de beeldenstormen vernielde kerk, een nieuw orgel gebouwd (mogelijks door G. Medaert uit Roeselare). Wellicht werd het opnieuw vernield toen Franse troepen in 1645 de kerk in brand staken. In 1669 leverde J. Medaert (Meulebeke) een nieuw orgel. In 1722 zou er opnieuw een activiteit te signaleren zijn aangaande het orgel, maar nadere gegevens ontbreken. Tot 1896 was een instrument aanwezig dat naar verluidt gebouwd was door de Gentse orgelmakers Van Peteghem in 1783. (zie onder Bibliografie) Er werden in 1866 nog herstellingswerken aan verricht door Ph.-J. Forrest (Geluveld). Het is niet bekend wat er met dit instrument geschiedde bij de herbouw van de kerk in 1893-96.
Huidig orgel Auteur oorspronkelijk instrument : P. Schyven (Brussel-Elsene) Bouwjaar : 1900 - totale ombouw in 1964 door G. Delmotte (Doornik) - herstelling in 1985 door P.A.J. Andriessen (Menen) INSTRUMENT Dispositie P Subbas 16 Gedektbas 16 Octaafbas 8 Open Fluit 4 Bazuin 16 I Gedekt 16 Principaal 8 Harm. Fluit 8 Gedekt 8 Octaaf 4 Kwint 2 2 /3 Mixtuur 3 st Trompet 8 Klaroen 4 II Open Fluit 8 Gedekt 8 Wilgenpijp 8 Principaal 4 Echo Fluit 4 Sesquialtera 2 st Octaaf 2 Trompet 8 Fagot-Hobo 8 Tremolo - druktoetsen onder het klavier (nieuw, Andriessen) : zonder benamingen, is een reeks vaste combinaties - voetbediend : Ped + I / Ped + II / I + II graduele balanstrede voor zwelkas II Vrije combinatie manuaalomvang : C - g 3 pedaalomvang : C - f 1 Klaviatuur - de speeltafel en klavieren gaan nog terug op het Schyvenorgel maar zijn sterk gerenoveerd; het voetklavier is nog meest origineel gebleven - registers : Delmotte; tuimelschakelaars met daarboven 1 rij kleine trekkertjes voor de Vrije Combinatie Pijpwerk - nog grotendeels van Schyven - toevoegingen of vernieuwingen van Delmotte zijn in spotted metaal (bijv. de Flûte harm. 8) - een aantal pijpen is uitgenomen en staat of ligt los op het doksaal [toestand mei 2001] Windladen - chromatische indeling
- de lade van het Gr.Org. is vermoedelijk sterk vernieuwd of zelfs geheel nieuw van 1964 - de zwelkas en de Reciet-lade zijn vermoedelijk nog van 1900 - de pedaallade en de stellage zijn nog van 1900 Tractuur - thans electrisch (Delmotte) Windvoorziening - nieuw ORGELKAST Reeds bij het Schyven-orgel was er vermoedelijk enkel een sobere omkisting en front met enkel sierpijpen aanwezig. Bij de verbouwing van 1964 verdwenen ook deze elementen zodat thans een instrument in nagenoeg open opstelling overblijft. Zeer in de diepte uitgebouwd. HUIDIGE TOESTAND - normaal datum onderzoek : mei 2001 BIBLIOGRAFIE 1a) A. Deschrevel : Het orgelbouwersgeslacht Medaert alias Middaert, in DE SCHALMEI, jg. V, Gent 1950, in de rubriek "Figuren uit Vlaanderens Orgelhistorie", blz. 91-93. [zie blz. 92, deze gegevens hernomen in :] 1b) id. : Het orgelbouwersgeslacht Medaert (alias Middaert), in ROLLARIENSIA, V, Jaarboek v.h. Geschied- & Oudheidkundig Genootschap van Roeselare en Ommeland, 1969, blz. 74-89; blz. 82-89 : 3. Jacques Medaert Geboren te Rumbeke op 2 juni 1613 heeft hij zich waarschijnlijk onmiddellijk na zijn huwelijk te Meulebeke gevestigd. hij schijnt er in hoog aanzien geweest te zijn : immers bij de doop van zijn kinderen namen telkens de meest vooraanstaande inwoners van de gemeente het peter- en meterschap waar. De doopregisters van Meulebeke bewaren ons volgende namen : [7 kinderen worden opgesomd] In de kerkrekeningen van ná de kerkbrand (sept. 1645) staat Jacques Medaert vermeld als "Kerckbailliu"; waarschijnlijk nam hij deze functie reeds eerder waar, doch hierover bezitten wij geen bescheiden aangezien al het vroegere kerkarchief in de vlammen opging. Hij bleef dit ambt waarnemen tot aan zijn overlijden in 1674; na zijn dood werd hij als kerkbaljuw
opgevolgd door zijn zoon Pieter. Jacques Medaert woonde in de huidige Marktstraat nrs. 6 en 8 waar nu het huis en erf van L. Sacrez gelegen is en had er een grote timmerwinkel. Jacques Medaert was immers "schrynnewercker van synen style"; de kerkrekeningen leren ons dat hij de nodige meubels leverde voor de noodkerk. Zo lezen wij o.m. het volgende : 1645/46 maken van een biechtstoel 6 p. - herstel H. Sacramentshuizeke 10 sch. - nieuwe lijkbaar 1 p. - voor arbeidsloon 48 p. par. 1651 maken nieuwe predikstoel 8 p. 1654/55 maken nieuwe biechtstoel - nieuwe klokstoel 24 sch. 1659 maken nieuwe moleure of raam voor het schilderij in het retabel van het hoogaltaar 7 p. 1669 maken nieuw tabernakel voor het hoogaltaar 1 p. 16 sch. - nieuw doksaal 36 p. Wanneer wij het woordje M r (meester) aantreffen vóór de naam van een lokale schrijnwerker, dan bedoelt dit dat wij te doen hebben met een geschoold vakman; doch hier slaat de titel ook nog op zijn beroep van orgelmaker. De rekeningen van het O.-L.-Vrouwaltaar te Meulebeke vermelden voor 1665 zijn herstelwerk aan het kerkorgel (18 p. par.). Dit zal wel een voorlopig instrument geweest zijn. Eerst in 1669 wanneer het nieuw doksaal was klaargekomen, werd tussen gemeente en parochie overeengekomen met "Jacques Medaerdt heurlieder prochiaen" over de bouw van een nieuw orgel. Wij laten hier het akkoord volgen: "Op den xviij en december XVI C ende negen en sestich bekennen dheeren pastor, bailliu ende schepenen van de barronnie ende prochie van Meulebeke veraccordeert ende overeengecommen te syn met Mr Jaques Medardt, heurlieder prochiaen, nopende tmaecken van een orgele by den selven Medardt ten dienste van het generaele gemeente der voorn. prochie van Meulebeke gemaeckt voor ende omme de somme van vyfendertich pond gr. boven dry guldens voor syne huysvrauwe ende andere dry guldens voor syne sone, afslach betaelynge ende alle soorten van materealen daerop gedaen, de selve materealen soo oude als andersins te extimeeren naer weerde, voorders op conditie dat de voorn. Meddart sonder voorder vergelt ofte recompentie geobligiert sal syn den voorn. orgele te vertransporteren ende stellen op eenen ocsael die daertoe binnen de kercke van tvoorn. Meulebeke sal worden gemaekt ende den selven te stellen ende accorderen ten besten soo hy Meddardt daervan eere sal willen hebben mitsgaders tselve accoordt van den selven orgele continuelyck continueren soo lange hy binnen de voornomde prochie sal resideren oock sonder voorder vergelt. - Actum ter ordinaire vergaderinghe date als boven. (get.) M. Cappe pbr. A. Vandermeeren 1669. Cornelis van Landeghem. Jan Dobbele. Pieter van Kersbilck. Joos van den Bussche. Jacques Ing. Meddaert. Caerle van Belleghem 1669. E. Vander Moere 1669. N. Cappe griffier" - (Rijksarch. Brugge, reeks aanwinsten n 64, der greffie de Bels van Meulebeke, bundel n 141) In hetzelfde bundel berust nog volgende specificatie: "Rekeninghe van Mr Jaques Medarde van tgone hy moet hebben voor tmaecken ende plaetsen van de orghele ende wat daerop betaelt is : eerst moet de voorn. Medarde daervooren hebben volgens accorde de somme van 36. Daerop betaelt by de selve pastor ende andere het geannexeerde billiet 15 p. 17 sch. - Item heeft deselve noch ontfaen van Jan Dobbele tot ses ponden groote ende van den greffier thien ponden tsaemen 16 p. gr. en 4 p. 3 sch. van Pr. Huysman en P. de Voldere kerckmeesters." Jacques Medaert ontving jaarlijks "- voor 't bedienen van den orghele 6 p. gr. en voor tstellen van de orloghe 4 p. gr. tsaemen 10 p. gr.".
Ook buiten Meulebeke staat werk bekend van Jacques Medaert : [... ] Jacques Medaert overleed te Meulebeke in 1674 in de ouderdom van 61 jaren. Zijn uitvaart staat vermeld in de kerkrekening van 1675 - de overlijdensregisters 1658-1685 ontbreken. [... ] 5. Pieter Medaert Het gaat hier niet om de zoon van Geeraert maar om diens kleinzoon, de zoon van Jacques, geboren te Meulebeke op 2 oktober 1646. Hij volgde zijn vader op als kerkbaljuw en orgelist in de parochiekerk. [... ] Pieter Medaert staat niet ingeschreven in de overlijdensregisters van Meulebeke - in een bevolkingsstaat van 1696 staat hij nog vermeld "Pieter Middaert kerck bailliu" - hij kan dus nadien uitgeweken zijn of ergens gestorven op het werk. 2a) Gh. Potvlieghe & P. Roose : Romantische orgelbouw te Roeselare: J.Ph. Forrest en C.L. Demazière, in tijdschrift ORGELKUNST, Grimbergen, (afl. 1 & 2 in jg. XIII, 1990) 2b) id. : Romantische orgelbouw te Roeselare: J.Ph. Forrest en C.L. Demazière, vervolg (werklijst, met bronvermelding en commentaar), afl. 1, jg. XV/2, juni 1992, zie blz. 79 : MEULEBEKE Volgens een kerkinventaris van 1867 : Een orgel met positief werd in 1783 gebouwd door Van Peteghem uit Gent. Dit orgel werd in 1866 verbeterd door Ph. Forrest, orgelmaker te Geluveld : twee mooie klavieren en één nieuwe blaasbalg. Samenstelling : Gr. Org. Monter 8 Cornet Prestant 4 Bourdon 16 Doublette 2 Flûte 4 Nazard Viola de Gamba 8 Flageolet Fourniture (tacet) Flûte harm. 8 Bombarde 16 Bourdon 8 Voix humaine Trompette 8 Pos. Cromhorn bas 8 Cromhorn sup. Nazard Fourniture Flûte Salicional 8 Bourdon 8 Doublette 2 Prestant Cornet Men ziet dat deze dispositie nog duidelijk teruggaat op P. van Peteghem; Forrest wijzigde misschien enkel een paar registers. In de periode 1892-96 werd een nieuwe kerk gebouwd en in 1900
leverde P. Schyven een nieuw orgel (prijs 18.300 fr.). aanvullende nota: de veronderstelling dat het om een werk van Van Peteghem ging wordt ondersteund door nog andere elementen: - bij zijn keuze voor Van Peteghem als bouwer van een nieuw orgel, in 1845, verwijst de pastoor van Anzegem naar het orgel van Meulebeke als referentie - op door ons teruggevonden papierknipsels (oude brieven, rekeningen...), door Van Peteghem gebruikt om gedekt-pijpen af te dichten, komt de naam Meulebeke voor 2) Er werden ons copies ter hand gesteld van blz. 88-89-90 uit een monografie over Meulebeke (zonder vermelding van auteur, titel enz.). [uit DECROIX L., Een bewogen geschiedenis, Sint-Amanduskerk Meulebeke, Vichte, 1996?] De passage over het orgel luidt als volgt: 7. De kleine geschiedenis van het grote orgel Na het herstel van de kerk in 1893-1896 ontbrak nog een belangrijk element: een orgel. Daarom gaf de kerkfabriek aan de beroemde orgelbouwer uit Brussel, Pierre Schyven, de opdracht om een orgel te ontwerpen en te bouwen. Dit orgel kostte 18.300 fr. en werd volledig door de giften gedekt. Merkwaardig was de opstelling van de speeltafel. Meestal zat de organist met de rug naar het altaar; hier echter kon de organist over de speeltafel het altaar zien en zo alles beter meevolgen. Tijdens de verbouwingswerken in 1963 werd het orgel volledig uitgebroken, omdat het doksaal vergroot en uitgelengd werd. Aan orgelbouwer Delmotte uit Doornik werd gevraagd het orgel opnieuw te bouwen en het langs weerszijden van het doksaal op te stellen zodat het grote raam achteraan zichtbaar werd. Als we vanuit de kerk naar het orgel kijken, zien we rechts het 'groot orgel' (bespeeld door het onderste klavier) en links het 'recit- of begeleidend' orgel (bespeeld door het bovenste klavier). Meer achteraan op het doksaal staan de zware pijpen die de bastonen van het voetklavier weergeven. Het volledig orgel bevat 1298 pijpen en pijpjes; beide handklavieren hebben elk 56 toetsen, en het voetklavier telt 30 toetsen. Tijdens de verbouwingswerken in 1964 - die 286.000 fr. kostten - werden alle pijpen en onderdelen van het Schyven-orgel opnieuw gebruikt. Het orgel wordt volledig elektrisch aangedreven. Alleen het voetpedaal - waarmee de organist de klank kan dempen of verminderen - is nog zuiver mechanisch. Tijdens de avondmis van 8 oktober 1983 was er iets gaande op het doksaal. Er kwam geen klank meer uit het orgel, het zweeg in alle tonen en talen. De drie blaasbalgen waren gesprongen. Er was geen wind meer en dus ook geen muziek. E.H. Joos Marichal werd verzocht een onderzoek in te stellen. Hij kwam tot de vaststelling dat het orgel een grote onderhoudsbeurt
nodig had en hij wees de firma Andriessens voor dit soort werk aan. Ondertussen kocht pastoor R. Devriese een electronisch orgel ter vervanging (twee handklavieren en voetklavier). De familie Thienpont uit Oudenaarde zorgde voor de twee bijhorende klankzuilen, zodat er voldoende klank kon verspreid worden doorheen de kerk van Meulebeke, die een groot orgel gewend was. [afbeelding: Orgelcomité in 1985 bij de restauratie van het orgel.] Er werd een orgelcomité gesticht onder voorzitterschap van pastoor Devriese en Lucas Martens, secretaris, en de leden E.H. Godfried Vansteenkiste, Antoon Belaen, Pierre Debruyne, Etienne Dubaere, Jozef Debouver, Willy Gelaude, Marc Lemiengre, Ernet Vanherde en Roger Vankeirsbilck. Meer dan een jaar moest het orgelcomité door allerlei activiteiten het nodige geld zien bijeen te krijgen om de restauratie tot een goed einde te brengen. Er werden twee orgelconcerten georganiseerd. Het eerste op donderdag 1 december 1983 (organisator zangkoor Crescendo met medewerking van Peter Devos, organist, Regina Vuylsteke, sopraan, Godfried Vuylsteke, viool, Wim Belaen, trompet en Luc Demeere, presentator). Van dit concert werd later een muziekcasette aangemaakt, waarvan ruim 300 exemplaren werden verspreid. Het tweede concert had plaats op 20 december 1984 (met medewerking van Crescendo, het Sint-Jozefskoor uit Tielt, Willy Gelaude en Hilmer Verdin, organisten, Regina Vuylsteke en dochter Sofie Vanherde, Godfried Vuylsteke, Wim Belaen, tenortuba en Rik Stevens, trombone). Alle deelnemers van deze concerten traden belangeloos op ten voordele van het orgelfonds. Op 1 januari 1985 werd de balans gemaakt, er was reeds 600.000 fr. in het fonds gestort. Door het figuurlijk verkopen van orgelpijpen kon op minder dan 12 weken de resterende 300.000 fr. bijeen gebracht worden. Er werd trouwens een bord aangebracht onder het doksaal waarop elke week de stand van de herstelde en nog vals klinkende pijpen werd vermeld. Terzelfdertij verscheen in het parochieblad van Meulebeke in verschillende schuifjes "De kleine geschiedenis van het grote orgel". De firma Andriessens uit Menen begon de werken op 2 januari 1985 en het orgel was helemaal hersteld en gerestaureerd op Pasen 1985. Op 5 oktober 1985 werd het opnieuw ingewijd door Monseigneur Roger Vangheluwe, bisschop van Brugge en plechtig ingespeeld door Willy Gelaude. Terzelfdertijd mocht Crescendo zijn 15-jarig bestaan vieren (met wijding van hun vlag). Het was een groot feest, want Meulebeke, en de Sint-Amandusparochie in 't bijzonder, had een groots werk tot een goed einde gebracht. Momenteel wordt het orgel ieder jaar grondig nagezien en zo nodig hersteld. Het wordt bij elke onderhoudsbeurt ook bijgestemd. [afbeelding: Zicht op het doksaal met orgel en feestvlaggen.]
3) Addendum E.G.J. Gregoir : Historique de la facture et des facteurs d'orgue (Antwerpen, 1865), facsimile reprint, uitg. Frits Knuf, Amsterdam 1972, Vol. XV in reeks Facsimiles of rare books on organs and organbuilding; blz. 170, onder "SMIT (Jean)" [ Gregoir bedoelt hiermee orgelmaker J.E. Smets] : SMIT (Jean), à Bruxelles à la fin du siècle dernier, s'établit à Saventhem en... et qui au commencement de ce siècle a amélioré l'orgue de la grande église de Ninove. Er worden enkele werken van Smets opgesomd en daarna volgt een zin waarvan niet heel duidelijk is of hij nog bij het lemma "SMIT" behoort : Il y a un bon orgue à Ninove, au couvent des pères Récollets. Dans les communes de Meulebeke, Wynghene et Vyve, de la province de la Flandre occidentale, il y a aussi d'excellentes orgues. [Indien deze alinea nog bij "SMIT" zou behoren dan zou met "Meulebeke" Sint-Jans-Molenbeek bedoeld moeten zijn. Anderzijds zijn het 3 Westvlaamse gemeenten die hier opgesomd worden, en dan zou het wél om Meulebeke gaan; maar dan moet opgemerkt worden dat "SMIT" (Smets) alleszins nooit in West- Vlaanderen gewerkt heeft. Kortom, weer één van de onduidelijke annotaties van Gregoir.] ICONOGRAFIE 1) K.I.K. (Brussel), afd. Fototheek, cliché M45208 (1968), zicht naar het doksaal KIK-IRPA, Brussel
2) foto Vlaamse Overheid / Afdeling Monumenten & Landschappen, 2001 :