Studiegids. Bacheloropleiding HBO-ICT

Studiegids Bacheloropleiding HBO-ICT 2017-2018 Hogeschool Utrecht, HU Diensten Utrecht, juli 2017

Inhoudsopgave 1 Voorwoord 5 2 De opleiding 8 2.1 Beroepsprofiel... 8 2.1.1 Beroep... 8 2.2 Inrichting opleiding... 8 2.2.1 Opleidingsvarianten... 9 2.2.2 Opleidingsprofiel - algemeen... 9 2.2.3 Het hbo-niveau van de opleiding... 9 2.2.4 Competenties beginnende beroepsbeoefenaar... 10 2.2.5 Opleidingsstructuur... 13 2.2.6 Getuigschriften... 14 2.2.7 Graden en titulatuur... 14 2.3 De vier afstudeerrichtingen... 15 2.3.1 Business IT & Management (BIM)... 15 2.3.2 Software & Information Engineering (SIE)... 17 2.3.3 System and Network Engineering... 19 2.3.4 Technische Informatica... 21 2.4 Propedeuse... 22 2.4.1 Programma... 23 2.4.1.1 Propedeuse HBO-ICT gemeenschappelijke periode A & B... 23 2.4.1.2 Propedeuse HBO-ICT afstudeerrichting BIM periode C & D... 24 2.4.1.3 Propedeuse HBO-ICT afstudeerrichting SIE periode C& D... 24 2.4.1.4 Propedeuse HBO-ICT afstudeerrichting SNE periode C & D... 24 2.4.1.5 Propedeuse HBO-ICT afstudeerrichting TI periode 3 & 4... 24 2.4.2 Studieadvies... 25 2.4.3 Overstappen... 27 2.5 Hoofdfase... 28 2.5.1 Toelating hoofdfase... 28 2.5.2 Programma... 28 2.5.2.1 Afstudeerrichting BIM... 30 2.5.2.2 Afstudeerrichting SIE... 32 2.5.2.3 Afstudeerrichting SNE... 34 2.5.2.4 Afstudeerrichting TI... 36 2.5.3 Stages en stagewaardigheid... 37 2.5.4 Profileringsruimte... 38 2.5.5 HU Honours... 39 2.5.6 Afstuderen... 40 2.6 ICT-voorzieningen... 41 2.6.1 Algemeen... 41 2.6.2 E-mail... 41 2.6.3 MijnHU... 41 2.6.4 AskHU... 42 2.6.5 Osiris Student... 42 3 Cursussen 44 3.1 Cursusdeelname... 44 3.2 Inschrijving voor cursussen... 44 3.3 Aanwezigheidsplicht... 44 3.4 Ingangseisen... 44 3.5 Cursusbeschrijvingen... 45 4 Tentamens en examens 46 Hogeschool Utrecht, juli 2017 2/86

4.1 Introductie... 46 4.2 Vrijstellingen... 47 4.3 Organisatie tentamens... 49 4.3.1 Tentamenvorm en -duur... 49 4.3.2 Tentamenrooster... 49 4.3.3 Inschrijving en deelname (her)tentamens... 50 4.3.4 Voorzieningen in geval van een functiebeperking... 52 4.3.5 Legitimatieplicht bij tentamens... 53 4.3.6 Gang van zaken tijdens tentamens... 54 4.4 Beoordeling... 56 4.4.1 Toekennen resultaat en inzage... 56 4.4.2 Onregelmatigheden / fraude... 58 4.4.3 Bewaring en teruggave tentamen- en examenwerk... 59 4.4.4 Geldigheidsduur resultaten... 59 5 Diplomering 60 5.1 Procedure afgifte diploma... 60 5.2 Aantekening cum laude of met genoegen... 61 6 Verzoeken, klachten, bezwaar en beroep 62 6.1 Inleiding... 62 6.2 Verzoekschrift... 63 6.3 Bezwaar... 64 6.4 Beroep... 64 6.4.1 Beroep aantekenen... 64 6.4.2 Hoger beroep... 65 6.5 Klachten... 66 6.5.1 Klacht indienen... 66 6.5.2 Herzieningsverzoeken bij klachten... 66 6.6 Ongewenst gedrag... 66 6.7 Schema Verzoeken, klachten, bezwaar en beroep... 67 7 Studentzaken 68 7.1 Student Informatiepunt (STIP)... 68 7.2 Studiebegeleiding... 68 7.3 Studentendecaan... 70 7.4 Medezeggenschap... 70 7.4.1 Inspraakorganen... 70 7.4.2 Ondersteuning bestuurlijk actieve studenten... 71 8 Over de HU 72 8.1 Hogeschool- en overige regelingen... 72 8.2 Orderegels... 73 8.3 In- en uitschrijven voor de opleiding... 74 8.4 Toelatingsonderzoek... 75 8.5 Studiekeuzecheck... 76 8.6 Selectiebeleid... 77 8.7 Studiekosten, eigen bijdragen en tegemoetkoming... 78 8.7.1 Collegegeld... 78 8.7.1.1 Kosten voor boeken en leermiddelen... 80 8.7.1.2 Overige kosten... 80 9 Bijlagen 81 9.1 Onderwijs- en examenregeling... 81 9.2 Cursusbeschrijvingen... 84 9.3 Conversietabellen... 84 9.4 Diversen... 85 9.4.1 Contactgegevens... 85 Hogeschool Utrecht, juli 2017 3/86

Deze studiegids is op 22-06-2017 vastgesteld door drs. Stella Kuin, Instituutsdirecteur; gevolgd door een positief advies van de (G)OC op 14-06-2017. Hogeschool Utrecht, juli 2017 4/86

1 Voorwoord Beste student, Voor u ligt de studiegids 2017-2018 van uw bacheloropleiding HBO-ICT. We hopen dat u bij onze opleiding een prettige en succesvolle studietijd heeft. In deze studiegids vindt u belangrijke spelregels en nuttige informatie over uw studie. Inhoud van deze studiegids Ten opzichte van eerdere gidsen is de inhoud van deze gids veranderd. In het afgelopen jaar zijn er twee portals beschikbaar gekomen AskHU en MijnHU. Via deze portals kunnen studenten, die een opleiding volgen aan de Hogeschool Utrecht algemene en opleiding specifieke informatie vinden. Deze informatie staat in tegenstelling tot eerdere jaren niet meer in de studiegids; daar waar mogelijk zal in deze studiegids naar genoemde portals worden verwezen. Het onderwijs Hogeschool Utrecht (HU) biedt vraaggestuurd en competentiegericht onderwijs. Competentiegericht wil zeggen dat u vaardigheden opdoet die aansluiten bij het beroepsleven (zie Beroepsprofiel). Met vraaggestuurd onderwijs streven wij er naar het onderwijs en de ondersteuning eromheen zo in te richten dat u zich tijdens uw studie kunt ontwikkelen op een manier die ú belangrijk vindt en die bij u past. Hieronder vindt u informatie over de belangrijkste aspecten van uw studie. Invloed van de student Veel van onze mogelijkheden zijn ontwikkeld en verbeterd op initiatief van uw medestudenten. De hogeschool beschouwt u dan ook als partner; u maakt deel uit van onze kennisgemeenschap. De HU hecht veel waarde aan uw mening en ideeën. Dat begint al bij de evaluaties van alle cursussen, waar u als student uw oordeel en verbetertips kunt geven. Ook organiseren we op opleidingen en instituten onderwijsdialogen, waarin we samen in gesprek gaan over uw opleiding en alles eromheen. De HU ondersteunt actief deelname van studenten in opleidingscommissies en medezeggenschapsorganen (zie Medezeggenschap). We vragen u elk jaar de NSE (Nationale Studenten Enquête) in te vullen. En bent u bijzonder tevreden over het onderwijs van die ene docent(e), nomineer hem/haar dan als docent(e) van het jaar. Excelleren De HU waardeert en stimuleert verschillende vormen van excellentie. Als u uitstekende resultaten in uw studie behaalt, ontvangt u bij uw diploma de aantekening cum laude of met genoegen (zie Aantekeningen). U kunt ook uitblinken op aspecten als innovatie en leiderschap, en ook dat wil de HU graag bevorderen. Hiervoor hebben we honourstrajecten ontwikkeld. U kunt met het volgen van deze trajecten geen studiepunten maar Ster Verklaringen behalen. Als u vijf verschillende Ster Verklaringen behaalt, krijgt u het Honours Certificaat. Dit is een officieel HU-waardepapier dat u bij uw afstuderen naast uw diploma ontvangt (zie AskHU - Honours). Verbreden en verdiepen Veel opleidingen kennen afstudeerrichtingen waarmee u zich kunt specialiseren op een onderdeel van uw vakgebied. Daarnaast kennen de meeste opleidingen de zogenaamde vrije profileringsruimte (van 30 EC, een half jaar), die u kunt gebruiken om u te verdiepen binnen uw eigen vakgebied, of om kennis te maken met een geheel ander vakgebied. Dat kan binnen uw instituut of binnen een opleiding van een andere instituut, maar ook een cursus aan een andere instelling is vaak mogelijk (zie Profileringsruimte). Verder bestaat de mogelijkheid een eigen examenprogramma te ontwikkelen. De examencommissie van uw opleiding (zie AskHU - Examencommissie) moet daar toestemming voor geven. Voor advies over zo n eigen examenprogramma kunt u terecht bij uw studieloopbaanbegeleider / leerteambegeleider(zie Studiebegeleiding). Hogeschool Utrecht, juli 2017 5/86

Kenniscentra en lectoraten Onderzoek binnen de HU richt zich op innovatie van de beroepspraktijk en is nauw verweven met het onderwijs. De kennis komt voort uit maatschappelijke behoeften en is gericht op de professionalisering van de beroepspraktijk. In de HU-kenniscentra bundelen de lectoren en kenniskringen hun krachten. Een kenniscentrum is de thuishaven van het onderzoek en vormt een herkenbaar en erkend loket voor de beroepspraktijk. Een kenniscentrum doet onderzoek op specifieke thema s, in samenspraak met het beroepenveld. Meer weten? Zie AskHU - Kenniscentra en lectoraten. Wat anders? U kunt uw studietijd natuurlijk ook benutten om u zo breed mogelijk te ontwikkelen en extra ervaring buiten uw reguliere studie op te doen. Wilt u een tijdje studeren in het buitenland (zie AskHU - Internationalisering)? Of denkt u erover bestuurlijk actief te worden in bijvoorbeeld een studievereniging, een gezelligheidsvereniging of een studentensportclub (zie AskHU - Sporten)? Of combineert u topsport met een studie (zie AskHU - Topsport)? Ook kunt u ervaring opdoen in medezeggenschap en opleidingscommissies. Ook is er Studium Generale dat inspirerende programma s aanbiedt (zie AskHU - Studium Generale). Er is van alles denkbaar dat door de HU actief ondersteund wordt. Studievertraging Het kan gebeuren dat uw studie niet verloopt zoals u dat graag zou willen. Zeker als bijzondere omstandigheden als ziekte een rol spelen is het belangrijk om contact te zoeken met zowel de studieloopbaanbegeleider (Studiebegeleiding) als de decaan (zie Studentendecaan). In veel gevallen is extra ondersteuning mogelijk. Haalt u bijvoorbeeld te weinig studiepunten en dreigt u een negatief studieadvies te krijgen, dan kunt u hulp krijgen bij het maken van een studieplanning (zie Studieadvies). Het is natuurlijk niet wenselijk dat u (veel) te lang over uw studie doet. Om dat te voorkomen, bieden opleidingen soms inhaaltrajecten aan. Die worden via MijnHU bekend gemaakt. Heeft u een functiebeperking? Mogelijk heeft u dan meer tijd nodig voor uw studie, maar dat hoeft niet altijd het geval te zijn. De hogeschool kent een breed scala aan voorzieningen die u in uw studie kunnen ondersteunen (zie Voorzieningen in geval van een functiebeperking). Problemen, klachten en bezwaren Heeft u problemen die uw studie negatief kunnen beïnvloeden? Bij uw studieloopbaanbegeleider / leerteambegeleider (zie Studiebegeleiding) of een studentendecaan (zie Studentendecaan) bent u daarmee aan het juiste adres; zij kunnen u adviseren of doorverwijzen. Als u klachten heeft over de bejegening door studenten of medewerkers, kunt u ook een vertrouwenspersoon (zie AskHU -Vertrouwenspersonen) inschakelen. Als er sprake is van een escalerende situatie kunnen onze studentmediators helpen om verdere escalatie te voorkomen en de samenwerking weer te herstellen (zie AskHU -Mediation). En gaat er binnen de HU iets fout of bent u het niet eens met een besluit? Informatie over bezwaren en klachten (zie Verzoeken, klachten, bezwaar en beroep) is te vinden via AskHU - Klacht, bezwaar of beroep indienen. Wat verwacht de HU van u? Wij streven ernaar u een opleiding en studieklimaat te bieden waarin u zich optimaal kunt ontplooien. Daarvoor is het nodig dat iedere student zich aan de interne regels houdt (zie Orderegels). Ongewenst gedrag (bijvoorbeeld intimidatie, hatemails, verbaal of fysiek geweld) wordt niet getolereerd. Als u een diploma haalt, moet u dat ook hebben verdiend: fraude (zie Onregelmatigheden / fraude) wordt niet getolereerd. Zeker als dit gevolgen heeft voor onschuldige medestudenten, doordat tentamenresultaten ongeldig worden verklaard, zijn de straffen zwaar. Zowel ongewenst gedrag als fraude kan leiden tot verwijdering van de opleiding. Er zijn heel veel mogelijkheden bij de HU om een prettige studietijd te hebben. U vindt het merendeel terug in deze studiegids. Lees de gids goed door voordat u aan uw studie begint. Is iets niet duidelijk of kunt u bepaalde informatie niet vinden, kijk dan op MijnHU of vraag het uw studieloopbaanbegeleider / leerteambegeleider (zie Studiebegeleiding) of bij het STIP (zie Student informatiepunt). We wensen u een prettige studietijd en veel succes in dit studiejaar. Mede namens alle collega s die aan uw opleiding bijdragen, Hogeschool Utrecht, juli 2017 6/86

Stella Kuin, Directeur Institute for ICT Hogeschool Utrecht, juli 2017 7/86

2 De opleiding 2.1 Beroepsprofiel 2.1.1 Beroep Vrijwel elk facet van het maatschappelijke, zakelijke, sociale en persoonlijke leven is afhankelijk van ICT. ICT is niet alleen zelf een belangrijke sector van economische bedrijvigheid, het is ook een onmisbare motor voor innovatie in alle kennisintensieve domeinen in onze samenleving. Nederland heeft grote behoefte aan kwalitatief goed opgeleide ICT ers. Het ICT-domein verbreedt en verdiept zich: er ontstaat voortdurend vraag naar nieuwe type ICT ers. Om in te kunnen spelen op nieuwe toepassingen, arbeidsmarktvragen, wensen, innovaties en trends is nieuwsgierigheid en leergierigheid van de ICT er noodzakelijk. ICT ers dragen zelf ook voortdurend bij aan het vergroten van de technologie, kennis en mogelijkheden binnen het vakgebied door het doen van praktijkgericht onderzoek. Het vakgebied ICT is dus heel breed. Zowel bedrijfskundige ICT ers als de technische systeemspecialisten worden tot dit vakgebied gerekend. Van het adviseren over het verbeteren van bedrijfsprocessen door het naadloos inrichten van een standaardsoftwarepakket tot het programmeren van de firmware van een chip. De opleiding HBO-ICT leidt u op tot een ICT-specialist met brede kennis van het gehele vakgebied. En juist specialisten die over de grenzen van hun eigen vakgebied kijken en goed kunnen samenwerken, zijn erg gewild op de arbeidsmarkt. In uw loopbaan werkt u namelijk vaak aan opdrachten in teams met mensen uit uw eigen vakgebied, maar ook met managers, vormgevers, technici en financieel deskundigen. Doordat HBO-ICT veel samenwerkt met (ICT-)bedrijven in de regio Utrecht, bent u al vaak bij bedrijven binnen geweest als u afstudeert. U weet daarom hoe het er aan toe gaat op de werkvloer, waar bedrijven mee bezig zijn en welke thema s nu en in de toekomst belangrijk zijn. U hebt vaardigheden opgedaan waar werkgevers naar vragen en dus is de kans groot dat u snel een goede en toekomstbestendige baan vindt. In de regio Utrecht is er veel werkgelegenheid voor ICT ers, maar ook buiten Utrecht en zelfs buiten Nederland zijn er veel banen te vinden op dit vakgebied. U kunt als afgestudeerde ICT er uiteraard terecht komen in een ICT-bedrijf, maar daarnaast ook in allerlei andere werelden, zoals: zorg, media, dienstverlening, transport, lifestyle, techniek, reizen, duurzaamheid en maatschappelijke organisaties. Daar kunt u aan de slag als developer, analist, beheerder of, met enkele jaren ervaring, als IT-architect, projectleider of ICTconsultant. 2.2 Inrichting opleiding Het Institute for ICT biedt één opleiding aan met vier afstudeerrichtingen: Business IT & Management (BIM), Software & Information Engineering (SIE), System and Network Engineering (SNE) en Technische Informatica (TI). De beroeps- en opleidingsprofielen zijn vastgesteld in de beroepenveldcommissie van het Instituut en zijn voor alle varianten (voltijd, deeltijd) hetzelfde. Daarmee is geborgd dat deze profielen aansluiten bij de eisen die de beroepspraktijk en de maatschappij stellen aan een Bachelor of Science in het ICT-domein. Alle afstudeerrichtingen van de opleiding HBO-ICT van het Institute for ICT leiden op tot de titel Bachelor of Science. Hogeschool Utrecht, juli 2017 8/86

2.2.1 Opleidingsvarianten Het Institute for ICT biedt een voltijdopleiding en een deeltijdopleiding (HBO-ICT Business IT & Management) aan. Voor de duale opleiding HBO-ICT System and Network Engineering is geen instroom meer mogelijk. Voltijdopleiding Een voltijdopleiding veronderstelt dat u veertig uur per week beschikbaar bent voor het volgen van onderwijs aan de hogeschool. Voltijdopleidingen zijn voornamelijk bedoeld voor studenten die rechtstreeks van de havo, het vwo of het mbo (niveau 4) komen. Deeltijdopleiding Deeltijd wil zeggen dat u een beperkt aantal dagen per week en/of in de avonduren de opleiding volgt. In een deeltijdopleiding is veel aandacht voor hetgeen u parallel aan uw studie in de beroepspraktijk leert. Kenmerkend is dan ook dat het werk aansluit bij het onderwijs dat u volgt en dat het curriculum en het rooster daarop is aangepast. Om toegelaten te worden tot de deeltijdopleiding dient u als student aan dezelfde vooropleidingseisen te voldoen als bij de voltijdopleiding. Het diploma van de deeltijdopleiding is gelijkwaardig aan dat van de voltijdopleiding. Informatie over de deeltijdopleiding en de daaraan verbonden toelatingseisen is opgenomen in een aparte studiegids. Hieronder staat aangegeven welke opleidingsvarianten per afstudeerrichting worden aangeboden. Business IT & Management (BIM) U kunt de afstudeerrichting Business IT & Management volgen in voltijd of deeltijd. Software & Information Engineering (SIE) U kunt de afstudeerrichting Software & Information Engineering volgen in voltijd. System and Network Engineering (SNE) U kunt de afstudeerrichting System and Network Engineering alleen nog volgen in voltijd. Technische Informatica (TI) U kunt de afstudeerrichting Technische Informatica volgen in voltijd. 2.2.2 Opleidingsprofiel - algemeen De opleiding HBO-ICT is vormgegeven vanuit een aantal leidende principes. Van breed naar smal naar multidisciplinair; Samenwerking met de beroepspraktijk; Praktijkgericht onderzoek; Integratie Professional Skills; Keuzesemesters in de hoofdfase. 2.2.3 Het hbo-niveau van de opleiding De HU heeft als taak om u als student op te leiden voor een functie op hbo-niveau. Daarom moet u als afgestudeerde voldoen aan een groot aantal (beroeps)competenties die zijn afgeleid van het beroepsprofiel. Om het niveau van beroepsuitoefening te bepalen worden de volgende vijf samenhangende criteria gehanteerd: Kennis en inzicht; Toepassen van kennis en inzicht; Oordeelvorming; Communicatie; Leervaardigheden. Hogeschool Utrecht, juli 2017 9/86

Deze vijf criteria zijn de Dublin descriptoren: de in Europees verband overeengekomen eindtermen voor de bachelor en master studies aan universiteiten en hogescholen in Europa. Bij de opleidingen van het Institute for ICT wordt een concentrisch opleidingsmodel gehanteerd. Dat wil zeggen dat iedere competentie waarover een HBO-ICT er moet beschikken gedurende de opleiding een aantal malen aan bod komt. Telkens op een hoger niveau van bekwaamheid. Aan elke competentie is een concreet beheersingsniveau gekoppeld. Dit principe stelt de student in staat om aan het eind van de opleiding aan de eindtermen op hbo-niveau te voldoen. Deze eindtermen zijn aangegeven in de competentiematrices van HBO-ICT. 2.2.4 Competenties beginnende beroepsbeoefenaar Het eindniveau van de opleiding wordt beschreven aan de hand van kwalificaties die studenten in drie categorieën moeten behalen: 1. HBO-i beroepstaken de vakinhoudelijke competenties afgeleid vanuit e-cf en vertaald naar de landelijke HBO-i domeinbeschrijving; 2. Professional Skills de algemene beroepscompetenties afgeleid vanuit de Dublin descriptoren; 3. Thematieken ICT-thema s waarop het Institute for ICT zich specialiseert en onderscheidt. Een uitgebreide toelichting op het totale model en de uitwerking daarvan is te vinden op SharePoint (Blauwdruk HBO- ICT, 2016). Hieronder lichten we eerst in algemene termen de ICT-beroepstaken toe, vervolgens de Professional Skills en tenslotte presenteren we het competentieprofiel per afstudeerrichting. In de beschrijving van de hoofdfase lichten we de thematieken toe. ICT-beroepstaken Voor de beschrijving van de competenties van de afgestudeerde HBO-ICT er wordt gebruik gemaakt van het model dat tot stand is gekomen in samenwerking met alle Nederlandse Hbo-opleidingen in het ICT-domein. De beroepstaken voor een ICT er worden beschreven op basis van drie dimensies: activiteiten (wat doet een ICT er?), architectuurlagen (binnen welke context?) en beheersingsniveau (hoe complex?) Hogeschool Utrecht, juli 2017 10/86

Figuur 1: De drie dimensies van ICT-beroepstaken volgens het HBO-I. (Bron: Domeinbeschrijving Bachelor of ICT, 2014.) De eerste dimensie bestaat uit de vijf ICT-activiteiten beheren, analyseren, adviseren, ontwerpen en realiseren afgeleid uit de lifecycle van informatiesystemen. De tweede dimensie bestaat uit vijf architectuurlagen: gebruikersinteractie, bedrijfsprocessen, infrastructuur, software en hardware interfacing. De activiteiten kunnen betrekking hebben op verschillende aspecten van ICTsystemenwaardoor de specifieke inhoudelijke activiteiten verschillend zijn. De architectuurlagen zijn bedoeld om deze inhoudelijke differentiatie zichtbaar te maken en de breedte van het profiel van de Bachelor of ICT in detail te beschrijven. In de derde dimensie zijn de beheersingsniveaus - de diepte van het profiel - vastgelegd, waarmee de beschrijving een waarborg biedt voor het Hbo-niveau. Binnen het domein van de Bachelor of ICT kunnen opleidingen, afstudeerrichtingen en studenten verschillende accenten leggen. Daardoor zal er variatie bestaan in het niveau waarop deelgebieden beheerst (moeten) worden. Om de alle varianten met elkaar te kunnen vergelijken, onderscheiden we drie beheersingsniveaus. Het beheersingsniveau voor de ICT-beroepstaken wordt aangeduid op een schaal van 1 tot 3, met de volgende betekenis: NIVEAU ZELFSTANDIGHEID GEDRAG CONTEXT 1 In staat kennis en vaardigheden toe te passen op eenvoudige problemen. Verantwoordelijk voor eigen acties. Stabiele context. 2 Zelfstandig binnen gespecificeerde acties. Geeft leiding aan anderen binnen de gestelde grenzen. Kan conceptueel denken en modelleren, gebruikmakend van creatief denken. Voorspelbaar en soms onvoorspelbaar. 3 Gebruikt innovatieve methoden en toont initiatief. Innovatief, leiderschap, verantwoordelijkheid voor teams. Onvoorspelbare omgeving. Figuur 3: Beheersingsniveaus HBO-I (HBO-I, 2014). Een gedetailleerde beschrijving van hoe de eindniveaus bepaald zijn vanuit het e-cf is te vinden op SharePoint: Eindniveaus HBO-ICT). Professional Skills Studenten ontwikkelen gedurende de opleiding Professional Skills, die door de hele opleiding heen herkenbaar zijn aan dezelfde kleur. Creatief Problemen Oplossen (blauw) Onderzoek Doen (groen) Interacteren (Leiderschap, Communicatie en Samenwerken, geel) Kwaliteitsbewaking (Planning & organiseren & Ethische verantwoordelijkheid, rood) Leren en persoonlijke ontwikkeling (wit) Deze vaardigheden worden gecombineerd met ICT-werkzaamheden in alle cursussen en projecten aangeboden. In de cursus Professional Development in semester 1 staan de Professional Skills centraal en leggen de studenten een basis voor alle Skills die zij als HBO-ICT er nodig hebben. Hogeschool Utrecht, juli 2017 11/86

HBO-ICT competentiematrix De totale weergave van de competenties voor een HBO-ICT er wordt daarmee een vijf bij vijf matrix met HBO-ICT beroepstaken aangevuld met de vijf categorieën Professional Skills. Figuur 4: HBO-ICT competentiematrix Competentieprofiel per afstudeerrichting Elke afstudeerrichting kent eigen accenten die zichtbaar worden in de uitwerking van de eindniveaus van de HBO-ICTberoepstaken. Bij elke afstudeerrichting wordt die uitwerkingen in een matrix gepresenteerd. Algemene HBO-vaardigheden afgestudeerde De eindkwalificaties van een afgestudeerde zijn deels afhankelijk van de gekozen afstudeerrichting. Tijdens de opleiding wordt ook aandacht besteed aan algemene HBO-vaardigheden. Na afronding van de opleiding zijn studenten daarom in staat om: Vaktermen en vaktaal te begrijpen en te gebruiken; Binnen een multidisciplinair team te functioneren en zo nodig de rol van projectleider op zich te nemen; Resultaatgericht te werken in een dynamische bedrijfsomgeving; Zelfstandig en efficiënt de eigen werkzaamheden te plannen en proactief te handelen; De resultaten van hun werkzaamheden professioneel te presenteren. Hogeschool Utrecht, juli 2017 12/86

2.2.5 Opleidingsstructuur Studiefases De opleiding bestaat uit twee studiefases die in dit hoofdstuk verder uitgewerkt worden: de propedeutische fase en de hoofdfase. De opleiding begint met een propedeutische fase van een jaar. Deze fase sluit u af met het behalen van een propedeutisch diploma. Na de propedeuse volgt de hoofdfase van drie jaar. Deze fase sluit u af met het behalen van een bachelordiploma. Wettelijke studieduur, studielast en studiepunten De studielast van de opleiding en de bijhorende cursussen wordt uitgedrukt in hele studiepunten (EC) volgens het European Credit Transfer System (ECTS). Dit is een studiepuntensysteem om opleidingen internationaal vergelijkbaar te maken. De studielast van 1 EC komt overeen met 28 studie(klok)uren (inclusief contacttijd). De reguliere bacheloropleiding duurt vier jaar. Bij de opbouw van de opleiding is een studielast van 60 EC per studiejaar als uitgangspunt genomen, oftewel 1680 uur. De totale studielast van de opleiding (onderwijs, zelfstudie en praktijktijd/stages) bedraagt dus 240 EC. De studiepunten zijn als volgt over de studiejaren verdeeld: propedeuse: 60 EC; hoofdfase: 180 EC (major van 150 EC + profileringsruimte van 30 EC). De opleiding is opgedeeld in 8 semesters. Het eerste en tweede studiejaar kent per studiejaar 2 semesters van elk 2 onderwijsperiodes. In elke onderwijsperiode worden één of meer cursussen aangeboden die tezamen een studielast hebben van 15 EC. In de eerste 3 semesters worden per periode steeds 3 cursussen aangeboden van elk 5 EC. In latere semesters worden sommige cursussen gespreid over twee onderwijsperioden aangeboden. Gemiddeld over het hele eerste studiejaar krijgt u 12 contacturen per week onderwijs; daarnaast werkt u zelfstandig of in groepsverband. In de hoofdfase wordt er van studenten verwacht dat ze zelfstandiger kunnen studeren en zijn er dus meer zelfstudie- en praktijkuren per week. De voltijdopleiding kent een stage van een half jaar (30 EC) in het vijfde of zesde semester en een afstudeerperiode (die normaliter in een bedrijfsomgeving uitgevoerd wordt) van 30 EC in het achtste semester. In de semesters vijf, zes en zeven kunnen de studenten bovendien een combinatie van een ICT-themaprogramma en een minor kiezen. Onderstaande tabel geldt voor alle voltijd afstudeerrichtingen. Toelichting op wijze waarop u de keuzesemesters kiest, staat in de HBO-ICT voorlichtingsbrochure Kiezen voor jaar 3 en 4. Tabel verdeling studielast over opleiding: Propedeuse Algemeen sem 1 Hoofdfase Verdiepend sem 3 sem 4 Basis en verdiepend sem 2 Keuzesemesters verbredend/verdiepend sem 5, 6 en 7 met keuze uit Internship thematieken research - minors Afstuderen sem 8 In de cursusbeschrijvingen is per cursus de studielast opgenomen, uitgedrukt in hele EC. Elke cursus kent een minimale omvang van 5 EC, of een veelvoud daarvan. EC worden pas toegekend nadat de desbetreffende cursus met het bijbehorende tentamen is afgerond. Als er deeltentamens worden afgenomen, krijgt u pas EC als alle deeltentamens van een cursus zijn afgelegd en gezamenlijk tot een voldoende resultaat hebben geleid. Het kan zijn dat er ook eisen zijn gesteld aan de hoogte van een cijfer van een deeltentamen. Deze eisen zijn dan opgenomen in de cursusbeschrijving. Zie ook Beoordeling. Hogeschool Utrecht, juli 2017 13/86

Overgangsregelingen Soms worden cursussen gewijzigd of vervangen. Om studenten - die deze cursus oorspronkelijk afgerond zouden moeten hebben - de mogelijkheid te bieden toch te voldoen aan alle opleidingseisen, zijn er voor die cursussen overgangsregelingen geformuleerd. Zie Overgangsregeling of de conversietabellen. 2.2.6 Getuigschriften Als bewijs dat u (een deel van) de opleiding heeft afgerond (propedeuse of bachelor), wordt door de examencommissie een diploma uitgereikt. De wettelijke term hiervoor is getuigschrift, maar omdat wij in het gangbare taalgebruik binnen de HU over diploma s spreken, zullen we in deze studiegids de term diploma gebruiken. We kennen binnen de opleidingen de volgende diploma s: het propedeutisch diploma na het behalen van het propedeutisch examen; het bachelordiploma na het behalen van het afsluitend examen. Uw diplomadatum is gelijk aan de datum waarop u uw laatste tentamen van uw examenprogramma met goed gevolg heeft afgerond. De voorzitter en een lid van uw examencommissie ondertekenen het diploma. Aan het bachelordiploma wordt een Internationaal Diploma Supplement (IDS) volgens het Europese model toegevoegd. Hier zijn geen kosten aan verbonden. Het IDS geeft inzicht in de aard en de inhoud van de opleiding en de behaalde studieresultaten. Dit bevordert de internationale herkenbaarheid van de opleiding en het diploma. U ontvangt per opleiding slechts één propedeutisch en één bachelordiploma. Het diploma wordt in beginsel in het Nederlands opgesteld. Op uw verzoek kan er, in plaats van het Nederlandstalig diploma, een Engelstalig diploma worden verstrekt. Het Internationaal Diploma Supplement wordt altijd in het Engels opgesteld. Zie Procedure afgifte diploma voor de procedure voor afgifte van het diploma. Heeft u meer dan één tentamen met goed gevolg afgelegd maar krijgt u geen diploma omdat u niet het volledige examenprogramma heeft behaald, dan kunt u de examencommissie vragen een verklaring af te geven (zie par. 6.2). Daarop worden de door u behaalde tentamens vermeld. De verklaring wordt net als het diploma ondertekend door de voorzitter en een lid van de examencommissie. 2.2.7 Graden en titulatuur Als u een zogenaamde degree -opleiding bij de HU afrondt, krijgt u een graad. De graad wordt namens het College van Bestuur verleend door de examencommissie. Bij een bacheloropleiding wordt de graad Bachelor verleend, als u met goed gevolg het afsluitend examen heeft afgelegd. Bij het Institute for ICT wordt voor alle opleidingsvarianten de graad Bachelor of Science (BSc) verleend. De graad Bachelor geeft u ook het recht om een titel te voeren. In dat geval mag u in plaats van de graadvermelding (dus niet in combinatie) de volgende titel gebruiken: ingenieur afgekort tot ing. voorafgaand aan uw naam. Hogeschool Utrecht, juli 2017 14/86

2.3 De vier afstudeerrichtingen Alle afstudeerrichtingen hebben een gelijkwaardig eindniveau. Dit is te herkennen aan het aantal cellen met niveau 1 (de 7 lichtblauwe vlakjes - In staat kennis en vaardigheden toe te passen op eenvoudige problemen) met niveau 2 (de 4 blauwe vlakjes - Zelfstandig binnen gespecificeerde acties) en niveau 3 (2 donkerblauwe vlakjes - Gebruikt innovatieve methoden en toont initiatief). 2.3.1 Business IT & Management (BIM) De BIM er is een 'Bruggenbouwer'. Business IT & Management is een brede afstudeerrichting, met een 50/50-verdeling tussen het informatica- en bedrijfskundig domein. BIM ers bedenken creatieve en innovatieve oplossingen voor bedrijfskundige vraagstukken. De BIM er weet technologie slim toe te passen voor het verbeteren van bedrijfsprocessen in zijn organisatie en tussen organisaties. De nadruk ligt op de samenhang van bedrijfsprocessen en de rol die informatiesystemen daarbij spelen. Kortom, het draait om de wisselwerking tussen bedrijfsprocessen en IT. figuur 5: Beheersingsniveaus Business IT & Management Doelstelling Business IT & Management De afstudeerrichting Business IT & Management (BIM) is gebaseerd op drie belangrijke aspecten: 1. Bedrijfskunde (bedrijfsprocessen, bedrijfseconomie en organisatiekunde); 2. Informatica (informatiemanagement, systeemontwikkeling, modelleren, IT Servicemanagement, netwerken); 3. Een professionele ontwikkeling in consultancy (rapporteren, probleemoplossend vermogen). Bij de meeste organisaties is de basisautomatisering voltooid en gaat de ontwikkeling verder in de richting van een integrale benadering van bedrijfsprocessen, met daaraan gekoppeld een informatievoorziening die gericht is op zowel interne integratie (over de afdelingen heen) als externe integratie (met bijvoorbeeld afnemers en leveranciers). Gelet op deze ontwikkelingen is ervoor gekozen om in de afstudeerrichting BIM extra aandacht te geven aan integratie van bedrijfsprocessen en informatievoorziening. Specifieke onderwerpen in dit verband zijn: Business Intelligence, een geïntegreerde aanpak van de bestuurlijke informatievoorziening binnen organisaties, waarin toepassingen als Data Warehousing, Online Analytical Processing (OLAP) en Data Mining centraal staan; Business Process Management en Business Rules Management, wat staat voor het geheel aan activiteiten en de inzet van mensen en IT-middelen om bedrijfsprocessen effectief te ontwerpen, te verbeteren, uit te voeren en te beheersen in lijn met wet & regelgeving en beleidsdoelstellingen van een organisatie; Hogeschool Utrecht, juli 2017 15/86

Enterprise Resource Management/Planning (ERP), wat staat voor geïntegreerde ondersteuning van interne bedrijfsprocessen door middel van standaardsoftwarepakketten; Supply Chain Management (SCM), wat staat voor koppeling van bedrijfsprocessen en informatiesystemen tussen verschillende bedrijven in één logistieke keten; Customer Intimacy Customer/Relationship Management (CRM), wat staat voor het geheel van processen (en informatievoorziening) dat gericht is op interactie met de klant en het opbouwen van duurzame en winstgevende klantrelaties; Total Cost of Ownership en Outsourcing; Operational Excellence, wat zich vertaalt naar Professionalisering van beheer, (In/Outsourcing) en Kwaliteitsbeheersing; Innovatie en Ondernemerschap, wat staat voor het kunnen inschatten van het belang van nieuwe ontwikkelingen, het zelf bijdragen aan nieuwe ontwikkelingen en deze vertalen naar nieuwe kansen in de markt. Deze onderwerpen krijgen in het curriculum specifiek aandacht in de vorm van afzonderlijke cursussen of projectopdrachten. Studenten worden in staat gesteld voldoende brede kennis op te doen in een aantal relevante delen van BIM. De projectopdrachten zijn realistisch en in toenemende mate multidisciplinair van aard en afkomstig uit de beroepspraktijk. We streven naar projecten met externe opdrachtgevers zodat het beroepenveld zo optimaal mogelijk wordt betrokken bij ons onderwijs. Een afgestudeerde in Business IT & Management kan: Processen in organisaties met eventueel bijbehorende applicaties analyseren, adviseren, ontwerpen, implementeren en beheren; De informatievoorziening in een organisatie analyseren, adviseren, ontwerpen, realiseren en beheren; Problemen op organisatorisch, bedrijfskundig en ICT-vlak creatief oplossen met oog voor het belang van de organisatie en de mensen; Adviseren over het beleid om te komen tot een optimale inzet van ICT ten behoeve van de bedrijfsvoering; Innovatieve producten en diensten met een grote informatie/informatica-component (mede) tot stand brengen. Werkveld en functies Door de goede mix van Business en IT is er veel vraag naar deze afgestudeerden. Zowel grote bedrijven als het MKB zijn geïnteresseerd. In de praktijk blijkt dat BIM ers in heel verschillende sectoren terechtkomen, zoals (IT-) Advies, Zakelijke dienstverlening, Industrie, Overheid en Zorg. Zo zijn BIM ers bij adviesorganisaties of softwarebedrijven vaak werkzaam als: (IT-)Consultant; (IT-)Organisatieadviseur; Informatiemanager; Informatieanalist; Procesanalist. Hogeschool Utrecht, juli 2017 16/86

2.3.2 Software & Information Engineering (SIE) Door de verschuiving van traditionele bedrijfsapplicaties naar webbased applicaties, is er meer aandacht gekomen voor het inrichten, configureren en integreren van systemen, en het ontsluiten van informatie. Een belangrijk onderdeel hierbij is het vinden van een optimaal evenwicht tussen de gebruikerservaring, flexibiliteit, betrouwbaarheid en beveiliging. Software & Information Engineers weten ook hoe de informatie die aanwezig is in de (gedistribueerde) bedrijfssystemen het best gestructureerd, georganiseerd en gepresenteerd kan worden, met daarbij de desktop- of mobiele webbrowser als front-end. figuur 6: Beheersingsniveaus Software & Information Engineering Doelstelling Software & Information Engineering De afstudeerrichting Software & Information Engineering (SIE) wil mensen opleiden tot bewust bekwame informatici, die met gebruik van actuele vakkennis kwalitatief hoogstaande softwaretoepassingen kunnen ontwikkelen en verbeteren. Aan ons instituut afgestudeerde HBO-ICT ers met het profiel SIE hebben een onderzoekende houding, overzien de samenhang en werken op een gestructureerde manier, waardoor ze voor complexe vraagstukken een goede oplossing kunnen ontwerpen, realiseren, testen en implementeren. Deze houding en vaardigheden achten wij essentieel voor de snel veranderende beroepspraktijk waar onze afgestudeerden in terecht komen. Ze moeten zich snel kunnen aanpassen aan nieuwe ontwikkelingen in zowel techniek als werkwijze. Daarom kiezen wij voor een afstudeerrichting waarin abstractie, techniek overstijgend inzicht en onderzoekend vermogen een belangrijke rol spelen. Deze keuze wordt gesteund door het beroepenveld dat is geraadpleegd over de inrichting van ons curriculum. De afstudeerrichting wordt verzorgd door motiverende vakdocenten die klaar staan om de studenten te begeleiden bij hun ontwikkeling tot goede informatica-ingenieurs. Samen streven wij ernaar een betekenisvolle bijdrage te leveren aan de samenleving en in het bijzonder aan het ICT-beroepenveld. Centraal in de afstudeerrichting SIE staat het ontwikkelen van software voor omvangrijke, complexe bedrijfssystemen. Het ontwikkelen van deze software veronderstelt technische kennis en vaardigheden, maar ook bekendheid met én inzicht in de bedrijfsprocessen en in voor de branche specifieke aspecten van bedrijven. Software wordt niet in een vacuüm ontwikkeld, maar staat in direct contact met de omgeving en de gebruikers en dient bij te dragen aan de doelstellingen en het rendement van het bedrijf. In hoofdlijnen bestaat het curriculum daarom uit de volgende onderdelen: Analyse van bedrijfssituaties; Analyse van processen en problemen en het modelleren van informatiesystemen; Specificatie van het ontwerp, de bouw en de implementatie van software voor bedrijfssystemen; Beroepsvaardigheden van een informaticus. Hogeschool Utrecht, juli 2017 17/86

De afstudeerrichting SIE leidt op tot een ICT er die de juiste technieken en tools kan selecteren en vervolgens inzetten volgens de geldende maatstaven. Hierbij is het noodzakelijk dat studenten zich ontwikkelen in het in kaart brengen van de wensen en eisen van de opdrachtgever én eindgebruikers, zodat zij op basis daarvan een keuze kunnen maken welke onderdelen van het te realiseren systeem zélf worden gerealiseerd en voor welke delen gebruik gemaakt kan worden van (delen van) standaard softwarepakketten. De projectopdrachten zijn realistisch en in toenemende mate multidisciplinair van aard en afkomstig uit de beroepspraktijk. We streven naar projecten met externe opdrachtgevers zodat het beroepenveld zo optimaal mogelijk wordt betrokken bij ons onderwijs. Een afgestudeerde in Software & Information Engineering kan: Software (bijvoorbeeld front- en backoffice software) voor omvangrijke en complexe bedrijfssystemen in hun context ontwerpen en bouwen en/of beheren; Generieke kennis van middleware, kennis en ervaring over het modelleren van bedrijfsprocessen en het modelleren en bouwen van daarbij horende systemen toepassen; Gebruikerseisen aan de informatievoorziening onderzoeken en op basis daarvan informatie toegankelijk presenteren met behulp van moderne ICT-tools; Toezicht uit oefenen en richting geven aan de IT-infrastructuur, die bestaat uit de hardware, software, communicatiemiddelen en documentatie. Werkveld en functies Software & information engineers komen in een breed werkveld terecht en vindt u bij de meest uiteenlopende bedrijven en organisaties. Bijvoorbeeld bij: de Rabobank; Belastingdienst; Capgemini; InfoSupport; Quintor. U kunt daar, maar op nog veel meer plekken in het midden- en grootbedrijf, in zowel binnen- als buitenland, aan de slag als: Software engineer; Information engineer; Application integrator; Ops engineer; (Web)Developer; Database specialist; (Software) tester. Na enige jaren werkervaring behoren de volgende functies ook tot de mogelijkheden: Software architect; ICT-consultant; Technisch projectleider. Hogeschool Utrecht, juli 2017 18/86

2.3.3 System and Network Engineering Binnen System and Network Engineering worden verschillende accenten gelegd bij voor het beroep specifieke competenties; deze zijn gerelateerd aan de verschillende combinaties van architectuurlagen en activiteiten. Bijvoorbeeld het adviseren over en monitoren van bedrijfsprocessen of het op systematische wijze ontwerpen, realiseren en beveiligen van complexe infrastructuren en deze afstemmen op de wensen en eisen van de betrokken organisatie(s). figuur 7: Beheersingsniveaus System and Network Engineering Doelstelling System and Network Engineering De afstudeerrichting System and Network Engineering (SNE) leidt op tot startende ICT ers die vaardig zijn in het ontwerpen én beheren van diensten en/of complexe ICT-infrastructuren. Hij neemt daarbij een centrale rol in binnen de ICT-vakgebieden en tussen beleid, development en operations (DevOps). Daarbij gaat hij effectief en efficiënt te werk. Effectief door zich af te vragen of zijn inspanningen werkelijk bijdragen aan het bereiken van de business-doelstellingen. Efficiënt door zich af te vragen of zijn inspanningen bijdragen aan het minimaliseren van de Total Cost of Ownership (TCO). Binnen het vakgebied SNE zijn er veel specialisaties. Om er enkele te noemen: Netwerken; Open source operating systemen; Storage; Cloud-technologie; Microsoft servertechnologie; Servicemanagement; Architectuur; Enzovoort De afstudeerrichting SNE kenmerkt zich door een breed aanbod van cursussen en projecten, Daarmee wil de afstudeerrichting inspelen op de behoeften van studenten en het beroepenveld. Veel studenten, zeker met een mbovooropleiding, hebben vaak al een beeld over de omgeving waarin ze willen werken. Zo zijn er studenten die zichzelf zien als toekomstig netwerkbeheerder. Weer een andere groep ziet zichzelf in een startfunctie als beheerder van Microsoft systemen. Dan is er ook een groep die meer interesse heeft in de organisatorische en procesmatige kant van het beheer. De afstudeerrichting heeft een breed aanbod op het gebied van netwerken, operating systemen, service management, architectuur, security, scripting en andere modules. De studenten worden dus technisch breed opgeleid in hun Hogeschool Utrecht, juli 2017 19/86

vakgebied. De afstudeerrichting komt daarmee tegemoet aan de brede onderwijsvraag die onder studenten leeft. De opzet van de afstudeerrichting komt ook tegemoet aan de vraag vanuit het bedrijfsleven. Een groot deel van de afgestudeerden heeft een startfunctie in het MKB, waar vooral behoefte is aan afgestudeerden die technisch vrij breed zijn opgeleid. Immers, het MKB kan het zich vaak niet kan veroorloven om een keur aan specialisten in dienst te hebben. Iemand die als Microsoft System and Network Engineer start in een MKB-bedrijf zal niet schrikken als er ook een beroep gedaan wordt op zijn security kennis. Aan de andere kant van het beroepenveld vinden we de grote bedrijven zoals banken en verzekeraars. De specialisatie is hier vaak heel ver doorgevoerd. Ook deze bedrijven kunnen door onze afgestudeerden worden bediend. Vanaf het derde jaar van de afstudeerrichting bestaat de mogelijkheid om sterk te gaan specialiseren voor de studenten die dat willen. Dat kan bijvoorbeeld via de stage en de keuzesemesters. Studenten hebben hier een zeer ruime keuze uit projecten; zowel intern als voor externe opdrachtgevers, die aansluiten bij de gewenste specialisatie. Deze groep zal vooral starten in een gespecialiseerde functie in het grootbedrijf. Studenten hebben vanaf het derde jaar ook de mogelijkheid om voor de breedte te kiezen. Deze studenten zullen dan vooral uitstromen naar het MKB. Een afgestudeerde in System and Network Engineering kan: Software (bijvoorbeeld front- en backoffice software) voor omvangrijke en complexe bedrijfssystemen in hun context te beheren; Generieke kennis van middleware, kennis en ervaring over het modelleren van bedrijfsprocessen en het modelleren en bouwen van daarbij horende systemen, toe te passen; Gebruikerseisen aan de informatievoorziening te onderzoeken en op basis daarvan informatie toegankelijk te presenteren met behulp van moderne ICT-tools; Toezicht uit te oefenen en richting te geven aan de IT-infrastructuur, die bestaat uit de hardware, software, communicatiemiddelen en documentatie, die onder invloed van bepaalde beheersprocessen zorgt voor de dienstverlening op het gebied van ICT. Werkveld en functies De System and network engineer (SNE er) zet zijn of haar competenties in voor: Het methodisch ontwerpen van complexe ICT-infrastructuren (systemen en/of netwerken); Het ontwerpen en optimaliseren van beheerprocessen m.b.v. methoden als ITIL en ASL; Het uitvoeren van operationele technische beheertaken in complexe technische omgevingen. In alle branches waar grote computernetwerken geïmplementeerd en beheerd moeten worden, kunt u terecht komen. Het MKB was en is een belangrijke start op de arbeidsmarkt. Kenmerkend voor de System and network engineer in het MKB is de breedte van het takenpakket. Vaak is hij niet alleen technisch beheerder, maar houdt hij zich ook bezig met het inrichten van het beheerproces of het ontwerpen van (delen van) de infrastructuur. Grote bedrijven (>500 werknemers) zijn ook belangrijke afnemers. Daar geldt echter dat er veel meer vraag is naar specialisten. Afhankelijk van voorkeur en talent kan de bachelor zich specialiseren in de techniek of op het gebied van beheerprocessen. Met System and Network Engineering kunt u aan de slag in tal van beroepen zoals: Systeem-en netwerkbeheerder; Netwerkspecialist; Systeemintegratiespecialist; Service level manager; Netwerkmanager; Infrastructuurarchitect. Na verloop van tijd kan men ook kiezen voor een carrière als projectleider, consultant of manager. Hogeschool Utrecht, juli 2017 20/86

2.3.4 Technische Informatica Technische Informatica (TI) automatiseert de samenleving. In de moderne wereld worden computers overal ter ondersteuning in complexere systemen opgenomen. De computer wordt op deze manier een onderdeel van een groter geheel. Maar deze computers hebben specifieke software nodig om het grotere geheel goed te laten functioneren. Het apparaat bepaalt wat het kan, de software bepaalt wat het doet. De technisch informaticus bepaalt welk deel van de oplossing in de hardware wordt uitgevoerd en welk deel in de software. Het ontwikkelen van deze technische software is één van de hoofdtaken van een technisch informaticus. figuur 8: Beheersingsniveaus Technische Informatica Doelstelling Technische informatica De afstudeerrichting Technische Informatica (TI) richt zich op het ontwikkelen van software ten behoeve van technische processen en technische systemen. Deze software vormt een onderdeel van een technisch systeem. Van de technisch informaticus wordt verwacht dat deze ook kennis heeft van de technische aspecten van het systeem. In hoofdlijnen bestaat het curriculum uit de volgende onderdelen: Analyse van technische systemen, processen en problemen; Specificatie ontwerp bouw en implementatie van software voor technische systemen; Beheer, exploitatie en ontwikkeling van technische informatiesystemen. De technisch informaticus is met name werkzaam op de architectuurlagen software en hardware interfacing. De technisch informaticus zal in het algemeen minder ervaren zijn op het gebied van bedrijfsprocessen of gebruikersinteractie. De afstudeerrichting TI deelt de focus op software engineering met de afstudeerrichting SIE. Moderne methoden van softwareontwikkeling vormen een onmisbare competentie voor de technisch informaticus. Omdat de software sterke interactie met de hardware heeft, vormt ook het aspect hardware interfacing een belangrijk onderdeel van de afstudeerrichting. Programmeerbare hardware (met name chip-ontwerp) is bij Hogeschool Utrecht ondergebracht bij de afstudeerrichting Elektrotechniek bij het Institute for Engineering & Design. De afstudeerrichting Technische Informatica richt zich op de - in de hiërarchie boven de hardware liggende- softwarelagen. Daarnaast speelt ook de infrastructuurlaag een rol bij de beroepsuitoefening. Een technisch informaticus is in staat om zijn softwareproduct, dat onderdeel vormt van een technisch systeem, te integreren in een bestaande of te ontwikkelen infrastructuur. Hogeschool Utrecht, juli 2017 21/86

Een afgestudeerde in de Technische Informatica kan: Software voor technische systemen en technische toepassingen ontwerpen, realiseren en beheren; Software ontwikkelen met diepgaande kennis van de onderliggende hardware die deze software zal uitvoeren; Software ontwikkelen in complexe real-time en embedded omgevingen; Een brede kennis van tools en technieken die voorhanden zijn ten behoeve van analyse, ontwerp en bouw van technische software, toepassen. Werkveld en functies Een Technisch informaticus is een ICT-professional die gespecialiseerd is in het ontwikkelen van software voor technische systemen en technische toepassingen. Meer in het bijzonder is de technisch informaticus in staat technisch inzicht en kennis van software te combineren in toepassingen waarbij de software een onderdeel is van een groter systeem. De software realiseert in belangrijke mate de functionaliteit van het systeem. De rol van deze technische software is de afgelopen jaren enorm gaan groeien. Technische informatici komen regelmatig terecht bij grote bedrijven als: Alten; Ubisoft; ASML; Siemens; TomTom; of kleinere, zelfstandige bedrijven en organisaties. Een technisch informaticus bekleedt startfuncties als: Embeddded software ontwikkelaar; Ontwikkelaar van vision systems; Ontwikkelaar van software toegepast in robotica; Ontwikkelaar van technische software toepassingen zoals industriële productiesystemen; Ontwikkelaar van software ten behoeve van 3D-weergave in bijvoorbeeld games en virtual reality. Met enkele jaren ervaring kan de technisch informaticus doorgroeien naar functies als: systeem architect, technisch projectleider, software architect, projectleider technische systeemontwikkeling. Vervolgens kan de technisch informaticus doorgroeien als technisch specialist, lead engineer, of naar een leidinggevende positie in een ontwikkelteam van technische systemen. 2.4 Propedeuse De splitsing van de opleiding in een propedeutische fase en een hoofdfase is niet voor niets. De overheid markeert het eerste jaar (de propedeuse) omdat het drie belangrijke functies heeft. Oriëntatie Voor uw studievoortgang is het van groot belang dat u een opleiding volgt die bij u past. Dat betekent dat de inhoud van de opleiding, het beroepenveld waarvoor u wordt opgeleid en de wijze waarop uw opleiding is georganiseerd u moeten aanspreken. De propedeuse is er mede voor bedoeld om te kijken of dat het geval is, en is daar ook op ingericht. Selectie Aan het einde van uw eerste studiejaar wordt de balans opgemaakt. Zit u wel op de juiste opleiding? Kunt u het niveau aan? Is uw studievoortgang voldoende? De antwoorden op die vragen blijken een grote voorspellende waarde te hebben voor het uiteindelijk behalen van uw diploma in de termijn die daarvoor staat. Binnen de HU maken we de balans op met een individueel studieadvies op basis van het begeleidingstraject. Daarbij wordt gekeken naar het aantal behaalde EC. Het is belangrijk dat u de norm van dit studieadvies kent. Lees hiertoe de paragraaf over Studieadvies, zodat u niet voor verrassingen komt te staan. Hogeschool Utrecht, juli 2017 22/86

Wie niet aan de norm voldoet krijgt een bindend negatief studieadvies en mag de opleiding niet vervolgen. In enkele situaties geldt dat een bindend negatief studieadvies zich uitstrekt tot een of meerdere opleidingen met een gelijke propedeuse. Indien dit het geval is, is dit vermeld in hoofdstuk 10 OER. Verwijzing Als u twijfelt aan uw studiekeuze, is het van belang is dat u dat tijdig bespreekt. Wellicht is de twijfel onterecht en is uw beeld nog niet compleet. Neem hiervoor contact op met uw studieloopbaanbegeleider. Hij/zij kan u onder meer verwijzen naar voorzieningen die u ondersteunen bij studietwijfel. 2.4.1 Programma Per studiejaar stelt de opleiding het onderwijsprogramma (curriculum) van zowel de gehele studie als van de onderdelen vast. Dit studieprogramma geldt uitsluitend voor het studiejaar waarvoor het is vastgesteld. De cursussen zijn hieronder per opleidingsjaar aangegeven inclusief het aantal bijbehorende EC en de OSIRIS-code. De volledige cursusbeschrijvingen zijn te vinden in de bijlage Cursusbeschrijvingen en in OSIRIS (www.osiris.hu.nl). De propedeuse van de opleiding HBO-ICT is in twee delen opgesplitst. In het eerste semester, met periode 1 en 2 volgen alle eerstejaars de gedeelde propedeuse ter oriëntatie op de studie. Hierna stromen de eerstejaars studenten door naar een van de vier afstudeerrichtingen. In de tweede helft van de propedeuse volgen de eerstejaars studenten dus cursussen in de door hen gekozen afstudeerrichting. Leeswijzer In de volgende paragrafen staat per periode vermeld welke cursussen gevolgd moeten worden. Per cursus staan de volgende gegevens vermeld (elk in een eigen kolom): de cursusnaam, het aantal EC en de cursuscode. N.B. Een gedetailleerd overzicht en beschrijvingen van de cursussen vindt u in de bijlage Cursusbeschrijvingen en in OSIRIS (www.osiris.hu.nl). 2.4.1.1 Propedeuse HBO-ICT gemeenschappelijke periode A & B Jaar Semester Periode Onderwijsprogramma 2017-2018 EC Cursuscode Propedeuse 1 A Periode 1 Programming 5 TICT-V1PROG-15 Computer Systems and Networks 5 TICT-V1CSN-15 ICT and organizations 5 TICT-V1ICOR-16 Propedeuse 1 B Periode 2 Professional Development 5 TICT-V1PROF-15 Modelling 5 TICT-V1MOD-15 Intra Disciplinary Project 5 TICT-V1IDP-15 TOTAAL Aantal EC propedeuse sem 1 30 Na de eerste twee periodes van de HBO-ICT propedeuse volgt een keuze voor een afstudeerrichting. In de tabellen hieronder kunt u het programma vinden per afstudeerrichting. Hogeschool Utrecht, juli 2017 23/86

2.4.1.2 Propedeuse HBO-ICT afstudeerrichting BIM periode C & D Jaar Semester periode Onderwijsprogramma 2017-2018 EC Cursuscode Propedeuse 2 C Periode C Financieel & Logistiek Management 5 TCBI-V1FILO-16 Processen Analyseren 5 TCBI-V1PA-16 Group Project 5 TICT-V1GP-15 Propedeuse 2 D Periode D Marketing & Service Design 5 TCBI-V1MARS-13 Software Ontwikkel Cycle 5 TICT-V1SWOC-15 Individual Propedeuse Assessment 5 TICT-V1IPASS-15 TOTAAL Aantal EC propedeuse sem 2 30 2.4.1.3 Propedeuse HBO-ICT afstudeerrichting SIE periode C& D Jaar Semester Periode Onderwijsprogramma 2017-2018 EC Cursuscode Propedeuse 2 C Software engineering basics Group Project 5 TICT-V1GP-15 Analysis & User Interfacing 5 TCIF-V1AUI-17 OO Design & Construction 5 TICT-V1OODC-15 Propedeuse 2 D Web application basics Data Processing 5 TICT-V1DP-15 Web Application Construction 5 TICT-V1WAC-15 Individual Propedeuse Assessment 5 TICT-V1IPASS-15 TOTAAL Aantal EC propedeuse sem 2 30 2.4.1.4 Propedeuse HBO-ICT afstudeerrichting SNE periode C & D Jaar Semester Periode Onderwijsprogramma 2017-2018 EC Cursuscode Propedeuse 2 C Periode C Netwerken 1 5 TICT-V1NTW1-15 Inleiding ICT-Platformen 5 TICT-V1OSS1-15 Group Project 5 TICT-V1GP-15 Propedeuse 2 D Periode D IT Service Management 5 TICT-V1ITSM-15 Netwerken 2 5 TICT-V1NTW2-15 Individual Propedeuse Assessment 5 TICT-V1IPASS-15 TOTAAL Aantal EC propedeuse sem 2 30 2.4.1.5 Propedeuse HBO-ICT afstudeerrichting TI periode 3 & 4 Jaar Semester Periode Onderwijsprogramma 2017-2018 EC Cursuscode Propedeuse 2 C Periode C Computers & Embedded Operating Systems 5 TICT-V1CEOS-15 Procedural Programming in C++ 5 TICT-V1PPC-17 Group Project 5 TICT-V1GP-15 Propedeuse 2 D Periode D Applied Mathematics 5 TICT-V1APM-15 Object Oriented Programming in C++ 5 TICT-V1OOPC-15 Individual Propedeuse Assessment 5 TICT-V1IPASS-15 TOTAAL Aantal EC propedeuse sem 2 30 Hogeschool Utrecht, juli 2017 24/86

2.4.2 Studieadvies In de propedeuse wordt de balans opgemaakt met een studieadvies. U krijgt tijdens het eerste jaar van inschrijving twee keer een schriftelijk advies over de voortgang van uw studie. Uiterlijk aan het einde van het eerste jaar van inschrijving ontvangt u een definitief studieadvies. Hieronder staan de regels die daarvoor zijn vastgesteld. Tussentijds studieadvies Uiterlijk halverwege het eerste studiejaar ontvangt u van de examencommissie een schriftelijk tussentijds studieadvies over de voortzetting van uw studie. Dit tussentijds advies bevat tevens een toelichting op de behaalde studieresultaten en de studievoortgang. Het betreft: een positief tussentijds advies: bij 25 of meer EC; óf een waarschuwend tussentijds advies: bij minder dan 24 EC. Boekt u niet voldoende studievoortgang, dan krijgt u een waarschuwend advies van de examencommissie. We adviseren u in dat geval om contact op te nemen met uw studieloopbaanbegeleider / leerteambegeleider om een studieplan te maken. Met een studieplan kunt u ervoor zorgen dat u weer op schema komt. Als bijzondere omstandigheden de oorzaak zijn van uw studieachterstand, neem dan onmiddellijk contact op met de studentendecaan. Positief of negatief studieadvies Aan het einde van het eerste studiejaar krijgt u een definitief advies van de examencommissie. Dit studieadvies kan positief of negatief zijn. Aan een negatief studieadvies zit een afwijzing verbonden. Een negatief studieadvies met afwijzing is een bindend negatief studieadvies. Een bindend negatief studieadvies houdt in dat een student de opleiding HBO-ICT niet kan voortzetten bij Hogeschool Utrecht aan de HU. Een positief studieadvies krijgt u als u aan het eind van het eerste studiejaar: de propedeuse heeft gehaald, of minimaal 50 EC van het propedeuseprogramma heeft behaald, én 5 EC hebt behaald voor het Individual Propedeuse Assessment (cursus met code: TICT_V1IPASS-15) Voor de berekening of u het bovenstaande aantal van 50 EC heeft behaald, tellen niet mee: EC voor verleende vrijstellingen; EC behaald in een eerder jaar van inschrijving. Het moet dus gaan om EC die u daadwerkelijk dit studiejaar hebt behaald; resultaten behaald voor deeltentamens, als nog niet het volledige tentamen met goed gevolg is afgelegd. Kunt u door de hierboven uitgezonderde resultaten geen 50 EC meer in de propedeutische fase halen, dan zult u dus aan het eind van het studiejaar de volledige propedeuse behaald moeten hebben om een positief studieadvies te krijgen. Een negatief studieadvies (afwijzing) krijgt u als u niet aan de norm voor het positief studieadvies hebt voldaan. Gaat u al vakken uit de hoofdfase volgen terwijl u nog in aanmerking komt voor een studieadvies, let dan goed op. De norm voor het verkrijgen van een positief studieadvies heeft alleen betrekking op in de propedeuse behaalde vakken. Het aantal in de hoofdfase behaalde EC voor deze beoordeling telt niet mee. Geef daarom altijd prioriteit aan het behalen van de vakken uit de propedeuse. Hogeschool Utrecht, juli 2017 25/86

In geval van een bindend negatief studieadvies moet deze afwijzing zijn gemotiveerd. Daarnaast moeten de mogelijkheden van bezwaar en beroep voor u als student zijn opgenomen. Het studieadvies wordt ondertekend door of namens de examencommissie, en wordt binnen een week na ondertekening aangetekend aan u verzonden of persoonlijk uitgereikt. De examencommissie stelt u in de gelegenheid te worden gehoord voordat wordt besloten om een bindend negatief studieadvies af te geven. Opgeschort advies voor studenten in het eerste jaar van inschrijving wegens bijzondere omstandigheden De examencommissie dient bij het uitbrengen van het studieadvies rekening te houden met studievertraging door persoonlijke omstandigheden. Het betreft uitsluitend de volgende omstandigheden: ziekte; lichamelijke, zintuiglijke of andere functiestoornis; zwangerschap; bijzondere familieomstandigheden, waaronder tevens die van degene met wie u samenwoont of een LAT-relatie onderhoudt; het lidmaatschap van de Hogeschoolraad en/of een instituutsraad en/of een opleidingscommissie; andere omstandigheden waarin u als student activiteiten ontplooit in het kader van de organisatie en het bestuur van (een onderdeel van) de HU, ter beoordeling door de instituutsdirectie; het lidmaatschap van het bestuur van een door het College van Bestuur, krachtens de Profileringsfondsregeling HU, erkende studentenorganisatie of een daarmee vergelijkbare organisatie van enige omvang; een erkende topsportstatus als beschreven in artikel F1 van het Profileringsfonds; andere situaties waarin u als student door overmacht niet heeft deelgenomen aan tentamens dan wel het onderwijs, ter beoordeling door de examencommissie. Als de examencommissie bijzondere persoonlijke omstandigheden - waardoor u niet heeft kunnen voldoen aan de norm voor het studieadvies - aanwezig acht, dan wordt het studieadvies opgeschort tot uiterlijk het einde van het tweede studiejaar van uw inschrijving bij dezelfde opleiding. Aan het eind van het tweede studiejaar moet u aan de norm van een positief studieadvies voldoen, zoals die in dat volgende studiejaar geldt. Is uw advies vorig studiejaar (of een eerder jaar) opgeschort, dan ontvangt u dit jaar uw studieadvies. Voor een positief studieadvies geldt dan de norm van dit studiejaar, oftewel 50 EC en eventuele geoormerkte cursussen. Let hierbij wel op dat de EC die u in een eerder studiejaar heeft behaald, net als verkregen vrijstellingen, niet meetellen bij de berekening van uw aantal behaalde EC uit de propedeuse. Eerder in deze paragraaf vindt u uitgebreide informatie over de norm en wat wel en niet meetelt voor de berekening van uw aantal EC. Voor een opgeschort studieadvies geldt dezelfde procedure als voor het reguliere studieadvies. Is uw studievertraging ontstaan door een van bovengenoemde bijzondere omstandigheden? Meld dit dan zo spoedig mogelijk schriftelijk bij de examencommissie met het verzoek om deze omstandigheden te betrekken bij het afgeven van het studieadvies. Benader ook zo snel mogelijk de studentendecaan en/of de studieloopbaanbegeleider / leerteambegeleider. Zij adviseren de examencommissie. Voldoet u aan het eind van het tweede studiejaar niet aan de norm voor een positief studieadvies dan krijgt u dus een negatief studieadvies met een afwijzing en wordt u niet langer toegelaten tot dezelfde opleiding aan de HU. In het geval u ook in het tweede studiejaar vanwege bijzondere omstandigheden de norm niet kunt halen, kan de examencommissie een uitzondering maken en met in achtneming van de persoonlijke omstandigheden besluiten dat u een negatief studieadvies zonder afwijzing krijgt. Dit betekent dat u toch door mag met de opleiding. Het is aan de examencommissie om aan de hand van een advies van de studentendecaan en de studieloopbaanbegeleider te beoordelen of de bijzondere omstandigheden ertoe hebben geleid dat u ook in het tweede jaar van inschrijving de norm niet heeft kunnen halen (het zogenaamde causaal verband) en om zich een oordeel te vellen omtrent de geschiktheid van de student. Hogeschool Utrecht, juli 2017 26/86

Norm voor het studieadvies: Inschrijving Norm* Wat telt niet mee? 1 e jaar, 1 e keer 50 EC Vrijstellingen 2 e jaar (na opgeschort studieadvies) 50 EC Vrijstellingen Eerder behaalde resultaten *incl. geoormerkte vereisten Als het door verkregen vrijstellingen en eerder behaalde resultaten niet mogelijk is 50 EC uit de propedeuse te halen, dan moet de gehele propedeuse zijn behaald om aan de norm te voldoen. 2.4.3 Overstappen Als u tijdens het studiejaar wilt overstappen naar een andere opleiding binnen de hogeschool, dan moet u zich daarvoor volledig opnieuw inschrijven en dan moet de instituutsdirecteur van de (nieuwe) opleiding daarvoor toestemming geven. Stapt u over tijdens uw eerste studiejaar, houdt u dan goed de regels voor het studieadvies in de gaten. Vraag zo nodig advies hieromtrent aan de studentendecaan. De voltijdopleiding HBO-ICT start het eerste halfjaar met een programma waarin algemene ICT-kennis en vaardigheden centraal staan. Gedurende dit semester wordt u geïnformeerd over de vier verschillende afstudeerrichtingen en gestimuleerd om hier een weloverwogen keuze in te maken. In de loop van de tweede periode van semester 1 maakt u een keuze voor één van de vier afstudeerrichtingen. Mocht u gedurende semester 2 toch nog willen overstappen naar een andere afstudeerrichting, dan is dit slechts mogelijk met de volgende uitgangspunten: In alle gevallen moet 50 EC zijn behaald in de propedeuse, waaronder Individual Propedeuse Assessment (cursus met code: TICT_V1IPASS-15), en er moet een positief Bindend Studieadvies (BSA) zijn; Het kan zijn dat u niet beschikt over bepaalde voorkennis die voor latere cursussen bekend wordt verondersteld. U bent in dat geval zelf verantwoordelijk om deze kennis en vaardigheden alsnog eigen te maken. Vraag zo nodig advies hieromtrent aan uw slb er. Hogeschool Utrecht, juli 2017 27/86

2.5 Hoofdfase De hoofdfase is de studieperiode die volgt na de propedeuse en duurt tot en met de diplomering. De hoofdfase omvat nominaal drie studiejaren en bestaat uit: een major (hoofdprogramma) van 150 EC; een profileringsruimte (keuzeprogramma) van minimaal 30 EC. 2.5.1 Toelating hoofdfase Heeft u de propedeuse van de opleiding afgerond en het propedeutisch diploma van de opleiding behaald, dan wordt u toegelaten tot de hoofdfase van de opleiding. Heeft u bij een andere opleiding een propedeutisch diploma behaald, dan beoordeelt de opleiding of u met dat diploma kunt instromen in de hoofdfase. U moet dan om toelating tot de hoofdfase verzoeken op grond van uw elders behaalde propedeuse. Als u op deze wijze wordt toegelaten tot de hoofdfase, kunt u geen propedeutisch diploma van de HU krijgen. Zie AskHU - Vrijstellingen. Heeft u de propedeuse nog niet afgerond, dan is het toch mogelijk om al cursussen uit de hoofdfase te volgen en tentamens te doen, tenzij de examencommissie anders beslist. Gaat u al cursussen uit de hoofdfase volgen terwijl u nog in aanmerking komt voor een studieadvies, let dan goed op. De norm voor het verkrijgen van een positief studieadvies heeft alleen betrekking op in de propedeuse behaalde cursussen. Als u er dus voor kiest om al wel cursussen uit de hoofdfase te gaan volgen, maar op het moment dat het studieadvies wordt afgegeven nog niet voldoende EC uit de propedeuse heeft behaald, dan kunt u alsnog een bindend negatief studieadvies ontvangen. Dat betekent dat u alsnog met de opleiding moet stoppen. Het aantal EC dat u al in de hoofdfase heeft gehaald, speelt hierbij geen rol. Het is daarom belangrijk prioriteit te geven aan de cursussen uit de propedeuse. 2.5.2 Programma Per studiejaar stelt de opleiding het onderwijsprogramma (curriculum) van de hoofdfase vast. Dit studieprogramma geldt uitsluitend voor het studiejaar waarvoor het is vastgesteld. Thematieken In jaar 3 en 4 kunt u zelf de inhoud van uw semesters kiezen. U zit dus zelf aan het roer in het tweede deel van uw studie. In jaar 1 en 2 van uw studie heeft u al veel van uw eindniveaus uit uw beroepsprofiel behaald. In de keuzesemesters van jaar 3 en 4 moet u de resterende eindniveaus halen. U kunt voor deze drie semesters grotendeels zelf de volgorde van de thema s bepalen. Binnen elk thema zijn voor elke afstudeerrichting een aantal verplichte cursussen die u moet volgen. Studiepad voor het 3 e en 4 e jaar met overzicht van alle keuzemogelijkheden: Jaar Semester periode Onderwijsprogramma 2017-2018 EC Cursuscode 3 5 of 6 A-B / C-D Internship (stage) 30 verplicht 3 en 4 5, 6, 7 A-B / C-D Keuzesemester 20 5, 6, 7 A+B/ C+D Keuzecursussen (2 x 5 EC) 10 keuzemogelijkheden 5, 6, 7 A-B / C-D Minor 30 6 of 7 A-B / C-D Research (onderzoek) 30 8 C-D Afstuderen 30 verplicht Hogeschool Utrecht, juli 2017 28/86

Om te kunnen starten met semester 5 en in verband met uw keuzes moet u wel aan bepaalde voorwaarden, zoals ingangseisen voldoen. Deze kunt u vinden in HBO-ICT voorlichtingsbrochure kiezen voor jaar 3 en 4. Daarnaast moet u voordat u aan semester 5 begint toestemming van uw slb er krijgen. U kunt per semester kiezen uit: Internship (stage is een verplicht onderdeel van uw studie u kunt zelf bepalen in welk semester in het 3e jaar u de stage doet) Entrepreneurship Big Data/ Data Analytics Big Systems Security Devices GEO-ICT (in studiejaar 2017-2018 alleen voor afstudeerrichtingen SIE en TI) Creative Industries (in studiejaar 2017-2018 alleen voor afstudeerrichting SIE) Research Minor Voor studiejaar 2017-2018 ligt het aanbod in de semesters vast. U kunt als volgt uw keuze bepalen. Leeswijzer: Het programma van de hoofdfase is hieronder per afstudeerrichting weergegeven; eerst voor het 2 e studiejaar en vervolgens voor het 3 e en 4 e studiejaar; naast de keuze-eenheden zijn ook de bijbehorende EC en de OSIRIS-code van de cursussen vermeld. N.B. Een gedetailleerd overzicht en beschrijvingen van de cursussen vindt u in de bijlage Cursusbeschrijvingen en in OSIRIS (www.osiris.hu.nl). Hogeschool Utrecht, juli 2017 29/86