Cultuur Gemeente Den Haag Bestuursdienst Commissie RIS 010125-082843 Retouradres: Postbus 12 600, 2500 DJ Den Haag Uw brief van Aan de leden Onderwerp Eindrapportage Herkomst en Restitutie Uw kenmerk Ons kenmerk OCW/2001.487 Doorkiesnummer (070) 3532316 Aantal bijlagen 1 Datum 18 januari 2001 Geachte leden, Hierbij zend ik u de Eindrapportage van het onderzoek Herkomst en Restitutie, dat onder verantwoordelijkheid van de Gemeentearchivaris is verrricht door drs. D. Brongers van het HGA en mevrouw M. van Houten-de Kom van het Gemeentemuseum Den Haag. Deze Eindrapportage vormt de afsluiting van het onderzoek waarover u in eerdere tussenrapportages bent geïnformeerd en door u tussentijds conclusies zijn getrokken. Ik verwijs u naar het Eerste Rapport Herkomst en Restitutie (d.d. 27 april 1999, behandeld in uw vergadering van 27 mei en 17 juni1999), de Eerste rapportage van het Vervolgonderzoek (d.d. 20 december 1999, behandeld in uw vergadering maart 2000) en de Tweede Vervolgrapportage (d.d. 28 juni 2000, behandeld in uw vergadering van 31 augustus 2000). Ik leg u de Eindrapportage en conclusies voor ter bespreking in uw vergadering van 25 januari a.s. De bijlagen liggen ter inzage in de leeskamer. (leesmap nr. 5). Hierbij doe ik u het voorstel om in te stemmen met de conclusies en aanbevelingen van de Eindrapportage, die als volgt kunnen worden samengevat. Uit het onderzoek naar de verwervingen voor de collecties van het Gemeentemuseum Den Haag in de periode 1935-1956 blijkt dat de herkomst van het merendeel van de objecten niet problematisch is. Van de totaal 2759 onderzochte verwervingen zijn er slechts 62 administratieve probleemgevallen: 2,25 %. Deze verwervingen betreffen 13.013 objecten en de probleemgevallen betreffen 67 objecten: 0,51 %.De probleemgevallen varieren van onjuist verwerkte bruikleen-gegevens en het ontbreken van gegevens over verblijfplaats van bruikleengevers of hun erfgenamen. Bij een vijftal verwervingen blijft ook na dit onderzoek een aantal vragen open o.a. over de herkomstgeschiedenis. Ten aanzien van deze objecten neemt de gemeente Den Haag het standpunt in dat deze werken rechtens toebehoren aan de Inlichtingen bij: S.E. de Vries Postadres: Postbus 12 600, 2500 DJ Den Haag Telefoon 070-3532317 Bezoekadres: Spui 70, Den Haag Telefax 070-3533751
Gemeente Den Haag Bestuursdienst 2 Cultuur Commissie RIS 010125-082843 gemeentelijke collectie in beheer bij het Gemeentemuseum, tenzij nieuwe feiten bekend worden op grond waarvan het eigendom door anderen kan worden opgeëist. Dit standpunt kan ook worden ingenomen ten aanzien van de schenking van een achttal beelden van Mendes Da Costa en Van Zijl, die volgens de inventariskaarten van 1944 zijn geschonken uit de bruikleen van mw. D. Goldschmidt-Piccart, waarvan geen bewijs is gevonden in de bij het onderzoek geraadpleegde bronnen. Van 402 objecten is wel het verwervingsjaar bekend maar niet de eigenaar van wie ze zijn verworven. Zie hiervoor de Tweede Vervolgrapportage (bijlage 2). Van een groot aantal objecten is het jaar van verwerving onbekend: het betreft de z.j. (zonder jaar) nummers in de collectie. Zie hiervoor de bijlage bij deze eindrapportage "Objecten zonder jaar (zj) aanduiding". Van een substantieel deel van deze objecten is wel vastgesteld dat zij in ieder geval vóór 1935 zijn verworven. Ten aanzien van de onderzoeksuitkomsten op specifieke onderdelen stel ik u voor de volgende conclusies vast te stellen: 1. Uit het onderzoek naar de aankoop (in 1940) van de aqaurel "Heidelandschap te Zuid-Laren met schaapskudde" van J. Bosboom kan worden vastgesteld dat de herkomst niet problematisch is geweest. Het werk is in 1946 geheel volgens overeenkomst door het Gemeentemuseum aan de eigenaar en bruikleengever F.J. Tempel geretourneerd. 2. In de vorige rapportage is vastgesteld dat de herkomst van de volgende objecten problematisch is: een Albarello (verworven in 1936 op een veiling bij Julius Böhler te Munchen) uit de verzameling van Margarethe Oppenheim; een zilveren bekerschroef en een schaal van Islamitisch aardewerk (in 1937 verworven op een veiling bij Hans Lange te Berlijn) uit de collectie van Emma Budge. Mede op advies van het CIDI zal in het internationale joodse dagblad "The Jerusalem Post" door de gemeente Den Haag de volgende oproep worden geplaatst, gericht aan erfgenamen van Emma Budge en Margarethe Oppenheim: "The Municipality of The Hague (The Netherlands) has recently finished an investigation into the provenance of the art-collection of the Gemeentemuseum Den Haag. Some objects appear to be acquired from the collections of Emma Budge and Margarethe Oppenheim. The Deputy Mayor for Finance and Culture of the Municipality of The Hague invites heirs of both art-collectors to contact her. Address:... (post);...(e-mail)" 3. Uit het onderzoek naar het verlies van het cloisonné-vaasje, uit bezit van D. Tetterode, is vast komen te staan dat het object zich niet in de museumcollectie bevindt. Onderzoek in externe bronnen heeft ook niet geleid tot aanwijzingen die tot recuperatie van het object kunnen leiden. 4. De voorwerpen die begin september 1944 uit het pand aan de Tobias Asserlaan 4 zijn ontvreemd zijn aangemeld bij het Art Loss Register in Londen, samen met andere - tijdens de bezettingsjaren aan Duitse instanties uitgeleende - vermiste werken vermeld op de lijsten van directeur Balfoort (opgenomen in het eerste Vervolgonderzoek d.d. 20 december 1999, bijlage 1). Dit heeft tot dusver nog geen concreet resultaat opgeleverd. Inlichtingen bij: S.E. de Vries Postadres: Postbus 12 600, 2500 DJ Den Haag Telefoon 070-3532317 Bezoekadres: Spui 70, Den Haag Telefax 070-3533751
3 5. Drie zoekgeraakte schilderijen uit een bruikleen van Stokvis, voorkomend op de lijst van Balfoort, zijn eveneens aangemeld bij het Art Loss Register in Londen. Het betreft de werken: "Meisjeskopje" van M van den Berg, "Octoberdag" van A.M. Gorter en "Koemarkt" van W. De Zwart.Van het laatste werk is inmiddels vast komen te staan dat het op 1 oktober 1973 is geveild bij Mak van Waay te Amsterdam. Nader onderzoek zal worden gedaan naar de huidige verblijfplaats en eigenaar van het werk. De erven Stokvis zullen hierover worden geïnformeerd. 6. Het zoekgeraakte schilderij "Onweer" van E. Nolde is aangemeld bij het Art Loss Register in Londen. Tot dusver heeft dit geen resultaat opgeleverd. 7. Het onderzoek heeft uitgewezen dat er geen andere werken uit het oorspronkelijke bezit van Jacques Goudstikker in de collectie van het Gemeentemuseum aanwezig zijn, dan de, in de eerste rapportage vermelde, zes tekeningen van Jan Toorop en de, in de tweede rapportage vermelde, twee schilderijen van respectievelijk Breitner ("Dame ten voeten uit") en Sluyters ("Neger met gele lendendoek"). Voor deze werken, behorende tot collectie uit de z.g. Miedl-transactie, is na de oorlog rechtsherstel verkregen door de erven Goudstikker in de schikking met de Staat d.d. 1 augustus 1952. Afgewacht moet worden wat de uitkomst zal zijn van een eventuele voortzetting van het proces van de erven Goudstikker tegen de Staat, waarbij de rechtsgeldigheid wordt aangevochten van de schikking van 1952. 8. Nader onderzoek is gedaan naar de aankoop door het Gemeentemuseum van drie objecten uit bezit van wijlen Emanuel Vita Israël in 1940 (op een veiling bij Frederik Muller). Naar aanleiding van de tweede rapportage heeft de kleindochter van wijlen E. Vita Israël verzocht de omstandigheden na te gaan waaronder de veiling van de collectie heeft plaatsgevonden. Ook na nader onderzoek blijft het een open vraag of de veiling door de erven van Vita Israël indertijd als een "gedwongen verkoop" zijn beschouwd. Vast staat dat na de oorlog geen gebruik is gemaakt van de mogelijkheid om aangifte te doen van "gedwongen verkoop" bij de Stichting Nederlands Kunstbezit, een organisatie die speciaal was belast met de recuperatie en restitutie van kunstbezit. De kleindochter van E. Vita Israël zal over de uitkomst van het nadere onderzoek in deze eindrapportage worden geïnformeerd. 9. Bij nader onderzoek naar de herkomst van twee schilderijen (van M.A.J. Bauer en J.Toorop) en 4 borstelruggen uit bezit van mw. S.E.L. Larsen-Menzel is niet achterhaald of de familie ooit pogingen heeft ondernomen tot rechtsherstel. Bij de tweede tussenrapportage is reeds vastgesteld dat de executeurs testamentair van de nalatenschap van de familie Larsen in 1947 hebben meegedeeld dat zij, ten aanzien van objecten in bruikleen mij museum De Lakenhal in Leiden, "na herhaalde overweging tot de slotsom zijn gekomen, dat zij beter doen te berusten in de plaats gehad hebbende vervreemding van de schilderijen en derhalve af te zien van rechtsherstel". Hoewel hiermee niet sluitend is bewezen dat deze slotsom ook gold voor de objecten in het Gemeentemuseum, is dit wel aannemelijk gezien het feit dat in geen der geraadpleegde archieven een verwijzing is gevonden in de richting van pogingen tot rechtsherstel inzake deze objecten. 10. In 1944 werd door het Rijk (het departement van Opvoeding, Wetenschap en Kultuurbescherming)de collectie Hartog verworven van Lippmann Rosenthal en Co. (Liro)en in bruikleen verstrekt aan het Gemeentemuseum. Na de oorlog werd de collectie door het Rijk aan
4 de erven Hartog gerestitueerd. 11. De Tweede Vervolgrapportage maakte aannemelijk dat objecten uit voormalig joods bezit door het Gemeentemuseum zijn toegevoegd aan de veiling van bezittingen uit het legaat (aan het Gemeentemuseum) van mw. Van Dijk-Eussen in november 1963 door het Venduhuis der Notarissen in Pulchri Studio. Het ontbreekt aan gegevens om vast te stellen of en zo ja welke voorwerpen het Gemeentemuseum in de veiling heeft ingebracht uit zijn collectie van (tijdens de oorlog) in bewaring gegeven voorwerpen. Raadpleging van het archief van het Venduhuis blijkt niet meer mogelijk, omdat de relevante archivalia zijn vernietigd. De voorzitter, mw. drs Louise E.J. Engering-Aarts
5 afdruk aan - HGA - Gemeentemuseum Den Haag - Kleindochter van E. Vita Israël: mw A.L. Vita Israël, AB Sarphatikade 8 W, Woonark Anna Elisabeth, 1017 WV Den Haag - De erven Stokvis - CIDI - NIOD - Min. OCW, Bur. Herkomst Gezocht