DYSLEXIE Op een verantwoorde manier uitgelegd Drs. F. Cunha Child Support Publications 1
A. Emoties en gedachten bepalen wat wij doen Dyslexie is een psychische stoornis en een (specifieke)leerstoornis. Dyslexie is een emotionele stoornis. Dyslexie is een alternatieve term voor leerstoornis met beperkingen in het lezen. De diagnose leerstoornis met beperkingen in het lezen is eigenlijk eenvoudig te stellen. De klinische methode wordt hiervoor gebruikt. Diagnose vindt plaats op basis van het waarnemen van kenmerkende symptomen. Bij een leerstoornis met beperkingen in het lezen gaat het om moeite met het aanleren en gebruiken van schoolse vaardigheden, zoals blijkt uit de persisterende aanwezigheid van één van de volgende symptomen: - Onnauwkeurig of langzaam en moeizaam lezen van woorden (leest bijvoorbeeld losse woorden fout of langzaam en aarzelend hardop voor, raadt vaak woorden en heeft problemen met het goed uitspreken van woorden). - Moeite om de betekenis te begrijpen van wat wordt gelezen (kan bijvoorbeeld de tekst correct lezen, maar begrijpt de volgorde, relaties, gevolgtrekkingen of diepere betekenis van het gelezen niet). (1) Wanneer de alternatieve term dyslexie wordt gebruikt, dan ligt het accent op een patroon van leermoeilijkheden gekenmerkt door problemen met: - accurate of vloeiende woordherkenning - slecht decoderen en - slechte spellingsvaardigheden Bijkomende problemen kunnen zijn problemen met begrijpend lezen of met rekenkundig redeneren. (1) Om de diagnose leerstoornis met beperkingen in het lezen of dyslexie te stellen wordt tevens vereist dat: - de symptomen hebben een significant negatieve invloed op de schoolresultaten en werkprestaties, of op de alledaagse activiteiten, - de desbetreffende persoon lang genoeg onderwijs heeft gevolg van vergelijkbare kwaliteit, vergeleken met zijn leeftijdsgroep, - de symptomen moeten minstens zes maanden waarneembaar zijn, - de symptomen blijven ondanks interventies gericht op deze moeilijkheden en - de leerproblemen kunnen niet beter worden verklaard door andere psychische problemen. (1) 2
In het algemeen kan gezegd worden, dat een kind dat in het basisonderwijs op D en E niveau scoort, zes maanden lang, ondanks interventies gericht op deze leermoeilijkheden, waarschijnlijk last heeft van een leerstoornis. 1. Gaat het om lezen, dan komt in beeld een leerstoornis met beperkingen in het lezen of de alternatieve term dyslexie. 2. Gaat om rekenen, dan komt in beeld een leerstoornis met beperkingen in het rekenen of de alternatieve term dyscalculie. 3. Gaat het om schrijven, dan komt in beeld een leerstoornis met beperkingen in de schriftelijke uitdrukkingsvaardigheden. (1) Bij dyslexie (of leerstoornis met beperkingen in het lezen ) is dus de kern van het probleem nauwkeurig en snel ( vloeiend ) hardop lezen. In het basisonderwijs zien wij vaak kinderen, die op technisch lezen (= hardop lezen, correct en snel) jaren lang E scoren. Soms scoren zij ook laag bij begrijpend lezen, maar soms ook niet. Hoe kan dat? Dyslexie is een psychische stoornis, een emotionele stoornis. Per definitie is deze stressgerelateerd: tot stand gekomen door het beleven van (veel) stress. Dyslexie (of leerstoornis met beperkingen in het lezen ) is vaak niet zo erg, daar niemand door het leven gaat met het hardop lezen van teksten. Het niet of verkeerd lezen van de, het, een, en, een werkwoord of een zelfstandig naamwoord is meestal niet echt een probleem, maar op de basisschool wordt daar erg zwaar aan getild. Maar daarnaast kan het zo zijn, dat ook bijvoorbeeld begrijpend lezen en spelling een probleem zijn bij een bepaald kind. Dan hebben wij een breder en ernstiger probleem. De vraag die zich opdringt is: Hoe ontstaat een leerstoornis? (1) Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. Fifth Edition. DSM-5 3
B. Het beleven van veel stress Bij het hardop lezen van een tekst voor iemand, voor een groepje of een klas, voelen wij ons vaak wat gespannen. Wij denken aan de mogelijkheid, dat wij fouten zullen gaan maken en dat het een afgang zou kunnen worden. Wij maken ons zorgen en voelen ons steeds meer gespannen. Ook kinderen raken daardoor onder de stress. Ook (zeker) jonge kinderen kunnen dan veel stress ervaren. Het kan dan gebeuren, dat als een kind een beurt krijgt, deze zich erg gespannen of angstig voelt en heel langzaam en zacht gaat lezen. De kans is dan groot dat hij fouten maakt. Iedere keer dat het kind zich zorgen maakt en fouten leest, wordt hij nog meer gespannen en wordt de kans groter dat hij de volgende keer nog meer gespannen is en nog meer fouten maakt. Het kind gaat ook steeds meer lezen vermijden. Angst voelen en fouten maken, versterken elkaar. Je geeft het op, je wilt niet lezen of je zet de automatische piloot aan. C. Andere problemen Soms kijkt een kind niet goed door de angst en zegt (leest) hij niet wat er staat. Bij een ander kind gaan zijn ogen en hoofd te snel door de woorden heen. Het lukt hem dan niet zich lang genoeg te focussen op iedere letter en elk woord. Hij vergeet vaak de kleine woorden te lezen. Hij gaat ook raden en leest woorden die er niet staan. Het hoeft dus geen verassing te zijn, dat het feit dat dyslexie (een psychische stoornis) en leerstoornissen in het algemeen, vaak samen voorkomen met andere psychische stoornissen, zoals sociale-angststoornis en Aandachtsdeficiëntie -/hyperactiviteitstoornis (ADHD). Het hoeft ook geen verassing te zijn, dat het feit dat kinderen met dyslexie (leerstoornis) en/of een sociale-angststoornis en/of een Aandachtsdeficiëntie -/hyperactiviteitstoornis (ADHD) vaak ook veel moeite hebben met rekenen en spelling. Angst, onoplettendheid, moeite om zich te concentreren en motorische onrust, verstoren in ernstige mate het leerproces, de schoolresultaten en de werkprestaties. 4
D. Knippen en plakken Wat ook niet helpt bij het vlot, vloeiend lezen na groep 4, is dat het kind in groep 3 en 4 heeft leren lezen door letter voor letter te leren en woorden te lezen door delen daarvan te knippen en te plakken. Dat aangeleerde automatisme moet het kind afleren om in plaats daarvan iets anders te leren: globaal lezen. Woorden en zinnen dienen vanaf groep 4 achter elkaar gelezen te worden, net zoals wij praten. Als een kind een beetje onzeker is, om welke reden dan ook, kan het afleren van iets om iets anders in plaats daarvan te leren, best lastig (stressvol) zijn. Dyslexie is een psychische stoornis, een emotionele stoornis. Per definitie is die stressgerelateerd: tot stand gekomen door het beleven van stress en in stand gehouden door stress en aangeleerde, niet adequate, automatismen. Wij weten nu waar aan gewerkt moet worden. 5
E. Het kind helpen met beter lezen Kinderen die bij technisch lezen heel laag scoren, moeten van school meer lezen. Dat gebeurt op school in groepen van kinderen die niet goed lezen, maar die wel voor elkaar gaan lezen. Meestal worden deze kinderen ondersteund door een onderwijsassistent of een leesmoeder. De groep leest in de gang of in de klas als de andere kinderen iets anders aan het doen zijn. Wanneer extra hulp nodig is voor kinderen, die te kampen hebben met ernstig problemen (op onderwijs- of gezondheidsniveau), zou verwacht worden dat de beste specialisten zouden gaan helpen en de beste leeromgevingen gecreëerd zouden worden. Helaas gebeurt dat niet vaak. Meestal worden ook ouders door school gevraagd om thuis te lezen met het kind. Ook dat verloopt niet optimaal. Ouders hebben ondersteuning nodig om dat goed te kunnen doen. Bij het met een kind gaan lezen is het raadzaam rekening te houden met de mogelijkheid, dat het kind dat nu waarschijnlijk heel frustrerend vindt en niet weet wat het anders moet doen dan wat het altijd al doet. Door de jaren heen is lezen voor het kind stressvol en onaangenaam geworden. 6
1. Benaderen van het kind Wij creëren een heel ontspannen, vriendelijke en rustige sfeer. Wij benaderen het kind heel positief en motiveren hem permanent zonder dwingend te zijn. Ik ben er zeker van dat je heel goed kunt lezen. Wij praten met het kind en leggen uit dat lezen is zoals spreken en dat het goed is als wij lezen zoals wij praten. Verder moeten wij om iets goed te doen, dat veel oefenen. Dat is zo met voetballen, dansen, zingen, etc. Als wij het goed willen doen, moeten wij het goed leren en veel oefenen. Wij gaan lezen. 2. Zeker, je kunt goed lezen De eerste fase is het kind te laten ontdekken dat hij inderdaad goed kan lezen. Daarna treedt in werking de tweede fase: oefenen om al die angst en storende automatismen blijvend te verminderen. 7
3. Veel praten met het kind Wij blijven praten. Soms lukt niet zo goed lang naar de woorden te kijken, in het bijzonder naar de kleine woorden. Dat is heel lastig, omdat wij dan niet precies weten wat er staat en dan lezen wij wat er niet staat. Wij vragen vaak de mening van het kind en of hij wil vertellen wat hij voelt bij het lezen. Wat gebeurt er dan, wat voel je als het minder goed gaat? Wij zijn nieuwsgierig naar de belevingen van het kind, naar wat hij kan vertellen. Hoe beter wij weten hoe het kind omgaat met lezen en wat zijn gevoelens zijn, hoe beter wij hem kunnen helpen. Om goed te lezen is nodig dat wij (in het begin) onze ogen goed op de woorden concentreren. Wij moeten onszelf dwingen ons beter te concentreren. Wij laten ons dan ook niet afleiden. Wij zitten rustig en ontspannen. Indien nodig doen wij een ontspanningsoefening met het kind en laten hem voelen dat het dan beter gaat. 8
4. Methodiek De volwassene gaat naast het kind zitten. Wil je alsjeblieft dat kleine stukje hardop lezen? Maar eerst lees je het voor jezelf. Als je een woord niet kent, vraag je wat het betekent. Wij gaan kijken hoe het kind leest en hoe zijn gevoelens zijn bij het lezen. Ik vond dat het goed ging. Heel goed. Maar ik denk dat het je nog beter kan. Luister. Ik ga dat stukje voorlezen. Kijk dan goed naar de tekst en luister hoe ik het lees. U geeft het voorbeeld. U leest zoals u praat. U leest een aantal paragrafen en vraagt het kind of hij het goed vond. Nou, lees jij het nu op dezelfde manier, alsjeblieft. Mooi. Vond je ook niet dat het beter ging? Goed. Maar je kunt zeker nog beter. Ik ga dat stukje lezen en dan lees jij het op dezelfde manier. Vergeet niet, wij lezen zoals wij praten. Wij knippen het woord niet in stukjes. Afhankelijk van hoe het kind leest (hoe star zijn de storende automatismen en emoties) kiezen wij er voor om een paar woorden, een zin of een paragraaf voor te lezen. Soms lijkt het of een kind niet leest, maar herhaalt wat het ons net hoorde voorlezen. Dat is prima. Zo ervaart het kind hoe dicht bij elkaar lezen en praten liggen. Het is belangrijk dat het kind het gewone tempo en ritme oppakt. 9
Wij gaan door met lezen, eerst de volwassene, dan het kind, van korte zinnen, lange zinnen en een paragraaf. Wij gaan steeds verder, lezen samen met het kind tot hij steeds meer durft. Fouten worden niet altijd gecorrigeerd. Soms leren wij het kind extra op te letten door een geluid te maken met onze keel, duidend op een foutje. Wij doseren de correcties om het kind niet af te remmen. Ik vind dat je nu het veel beter doet. Vind je ook niet dat je nu veel beter leest? Het kind ervaart dat hij wel goed kan lezen. Hij maakt mee dat het mogelijk is. Wanneer alle stukjes geoefend zijn, dan lezen wij de drie of vier paragrafen achter elkaar. Ik ga nu alles achter elkaar lezen en dan lees jij dat ook achter elkaar. Als je leest, dan moet je tegelijkertijd ook begrijpen wat je leest. Dus mag je niet te langzaam of te snel lezen, anders weet je niet wat er staat. Luister nu goed en kijk naar de tekst. Let goed op of het kind ook naar de tekst kijkt en geconcentreerd is. De volwassene leest het als eerste achter elkaar, het kind daarna. 10
Op die manier gaat het meestal heel goed, verbazend goed zelfs. Dat is dan het begin van het ontmantelen van de storende automatismen, gevoelens en gedachten (ik kan niet lezen, ik durf het niet, ik schaam me er voor). Wij blijven lang, zo lang als nodig is, om de beurt heel kleine stukjes lezen, kleine stukjes die steeds groter worden. Wat de meeste aandacht vraagt is het veranderen van de gevoelens van het kind, het beleven dat hij het toch wel kan. Wat wij doen, wordt bepaald door wat wij denken, voelen en beleven. Wij oefenen dat (voorlezen, alleen lezen, samen lezen, alleen lezen) met allerlei variaties en suggestieve commentaren, afhankelijk van de vorderingen van het kind. Dyslexie is niet genetisch, nimmer erfelijk. Dyslexie kan niet door middel van een laboratoriumonderzoek (bijvoorbeeld naar het DNA) of een hersenscan gediagnosticeerd 11
5. Aanvulling Het zingen van de tekst van liedjes en het onthouden van de tekst bij toneelspelen kunnen een uitstekende leesoefening zijn. Ook het luisteren/meelezen naar voorgelezen verhaaltjes op een cd of internet helpen het kind aan een goed leesvoorbeeld. 6. Rekenen Bij langdurig heel laag scoren bij rekenen kan dezelfde benadering en aanpak toegepast worden. Overleg met de behandeld psycholoog is noodzakelijk. Het is niet verstandig om een kind in het basisonderwijs langer dan zes maanden lager dan een C-socre te laten presteren. 12
7. Sociale angst en ADHD Wanneer ernstige lees- en rekenproblemen zijn ontstaan en er tevens sprake is van sociale angst en ADHD, is de gecombineerde behandeling daarvan, tegelijkertijd, zeer aan te bevelen. 8. Slotopmerking Het uitvoeren van deze suggesties plaatst de volwassene altijd voor veel specifieke problemen, waarvoor snel een oplossing gevonden moet worden. Overleg met de behandeld psycholoog is dan zeer aan te bevelen. Wat wij denken, voelen en beleven, bepaalt wat wij doen. Veranderen wij onze belevingen, gedachten en gevoelens, dan zullen wij ons anders gedragen. 13
E. Dyslexie? Dyscalculie? Als het al een tijd absoluut niet goed gaat met lezen, spelling en rekenen, vragen ouders en leerkrachten zich af of er bij het kind geen sprake zou kunnen zijn van dyslexie of dyscalculie. Een van de vier classificatiecriteria voor dyslexie en dyscalculie is, dat de leerproblemen van het kind niet beter kunnen worden verklaard door verstandelijke beperkingen, niet-gecorrigeerde visus- of gehoorstoornissen, andere psychische of neurologische stoornissen, psychosociale tegenslagen, gebrekkige beheersing van de taal waarin het onderwijs gegeven wordt of inadequaat onderricht. Bron: DSM-5. Met andere woorden, wanneer er bijvoorbeeld sprake is van ADHD, dan is verder onderzoek naar mogelijke dyslexie of dyscalculie niet verstandig. Meestal belemmert en stoort ADHD het leren op school in ernstige mate. ADHD is dan een betere verklaring voor de leerproblemen van het kind en de diagnose dyslexie of dyscalculie mag dan niet gesteld worden. Dat laat onverlet dat lezen, spelling of rekenen al jaren een ernstig probleem kan zijn. Daarbij komt, dat het kind hier waarschijnlijk emotioneel sterk onder heeft geleden en dat zijn zelfvertrouwen en verwachtingen heel laag zijn. Bij behandeling van ADHD dient dan ook rekening gehouden te worden met de schoolachterstand en de mogelijk emotionele schade, die het kind hierdoor heeft ondervonden. Daarom wordt sterk geadviseerd de behandeling van ADHD, de daardoor ontstane emotionele problemen en het inhalen van schoolachterstanden geïntegreerd uit te voeren. Wanneer er naast ADHD ook sprake is van een andere psychische stoornis, zoals ODD (wat vaak voorkomt), dan ziet het behandelplan er nog complexer uit. We beginnen dan bij de ODD (oppositionele-opstandige stoornis) en, bij een positieve reactie op die behandeling, voegen wij hier steeds meer onderdelen van de behandeling van ADHD aan toe. 14
2016 Drs. F. Cunha Niets uit deze publicatie mag worden openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie of op welke andere wijze ook zonder voorafgaande schriftelijke toesteming van Child Support. Published by Child Support Publications CHILD SUPPORT Psychodiagnostisch en Behandelcentrum Amsterdam Tel: 06 33 86 36 57 Email: child-support@euronet.nl Site: www.child-support-europe.com Stichting Lunastella Postadres: Postbus 56893 1040 AW Amsterdam 15