Wereldwijde doorbraak uit Nederland

GEA nog veiliger door gasdetectie voorjaar 2014 Gas geven. In business, zorg, milieu en innovatie Dag diesel Verbod op vervuilende ontgassen van tankschepen Wereldwijde doorbraak uit Nederland Hallo LNG Sterker gras in grootste stadions Ziekenhuis verrast: eigen kamer, douche en toilet UGent: duurzamer wereld door research met isotopen A.Hak IS groeit maar door Blijven leren over gassen

Gas maakt de energietransitie mogelijk De combinatie van gas en hernieuwbare energiebronnen houdt onze energievoorziening stabiel en efficiënt 2

voorjaar 2014 Gas geven. In business, zorg, milieu en innovatie NieuwsFlow Doorbraak voor Nederlandse uitvinding: stadions als Wembley over op SeeGrow 10 LNG breekt nu echt door 4 Verbod op ontgassen van tankschepen 24 Achtergronden Bedrijfsmatiger ziekenhuis verrast: eenpersoonskamers, luxe en gezonde financiën 16 A.Hak IS groeit tegen de crisis in 28 GEA, marktleider in koudetechniek, geeft extra impuls aan veiligheid 7 UGent: isotopen maken veel mogelijk 22 Linde Cursussen en studiedagen over gassen 27 Lezers van Flow spreken zich uit 30 Mutatis Mutandis: nieuwe benoemingen 30 Algemene informatie over Linde 31 Colofon Internationale registratie door de Koninklijke Bibliotheek: ISSN 1872-2288. Jaargang 13 Papier: FSC 100% recycled. Inkt: gebaseerd op plantaardige technologie, vrij van minerale olie. Hoofdredactie Jurjen de Jong Communicatie, Amstelveen +31 (0)20 641 39 37 info@dejongcom.nl, www.dejongcom.nl Redactie Ir. Roos Wolfensberger Ing. Pieter Vogelaar Marjolein van Westrenen Vormgeving Jurjen de Jong Communicatie Cover: Rob Maan BNO Productie Jurjen de Jong Communicatie Opmaak/litho/druk Bek maakt communicatie, Veghel Secretariaat/abonnementen/informatie Linde Gas Benelux Afd. Communicatie, Postbus 78, 3100 AB Schiedam +31 (0)10 246 14 10 flow.lg.nl@linde.com Flow geeft individuen en organisaties de ruimte voor het delen van hun inzichten en visies. Die komen uiteraard voor rekening van de geinterviewde(n) en/of de auteur(s) zelf. Zij staan los van de eventuele mening van (onderdelen van) The Linde Group. We hebben geprobeerd houders van copyright op beeldmateriaal te achterhalen. Overname van artikelen en/of afbeeldingen uit Flow is uitsluitend toegestaan na toestemming. 3

In Nederland rijden zo n honderd trucks op LNG. Schoner en stiller dan op diesel. Voor internationale transportbedrijven is LNG pas interessant als in heel Europa voldoende tankstations staan. Daarom wil de Europese Commissie in 2020 om de vierhonderd kilometer een LNG-station zien. In Rotterdam wordt het dit jaar al geregeld. door Jurjen de Jong LNG tanken kan nu al in Engeland, Nederland, Scandinavië en Spanje, maar vrijwel alleen bij lokale initiatieven voor eigen gebruik. In de Botlek, vlak bij de hoofdverkeersader A15, komt nu een LNG-pomp aan de openbare weg. Die is medio dit jaar operationeel. Deze locatie is gekozen vanwege de Rotterdamse haven en de Maasvlakte, vertelt Pieter Declerck, general manager IDS. Wat hierbij hielp is de eis van de overheid dat je de Tweede Maasvlakte alleen op mag met de schoonste categorie trucks (Euro 6-norm). Dit eerste LNG-station is een vingeroefening. Daarna gaan we het aantal stations in Europa flink uitbreiden. 4 4

breekt nu door Feiten & cijfers LNG-tank bij pompstation Botlek: 80.000 liter. Groot genoeg om alle bestaande LNG-trucks van de Benelux te laten tanken gemiddelde LNG-tank van een truck: 500 liter (ongeveer 280 kg) actieradius op LNG: 1000 km (vergelijkbaar met diesel) tanksnelheid: enkele minuten voor volle tank (vergelijkbaar met diesel) FOTO s: HANS DE LIJSER Zo ziet het er binnenkort uit bij dit tankstation in de Botlek, vlakbij open afritten van de drukke A15. Ook andere partijen uit uiteenlopende sectoren hebben dergelijke plannen. Ballast Nedam en GdF Suez zijn al van start in respectievelijk Zwolle en Duiven (bij Arnhem). Shell levert nu LNG aan schepen en kondigde aan de komende jaren zeven LNG-tankstations te gaan openen voor het wegtransport. Vos Logistics heeft het zelf geregeld voor eigen gebruik. Koplopers in het gebruik van LNG zijn IDS, International Diesel Service onderdeel van Q8 moedermaatschappij: Kuwait Petroleum Corporation levert 24 uur/dag uitsluitend aan trucks producten: diesel, Adblue en straks ook LNG alle producten op de bestaande IDS-tankpas claimt best beveiligde tankpassysteem op de markt te hebben aantal landen: 21, allemaal in Europa aantal klanten: 16.000 aantal tankstations: 550 waarvan in de Benelux: bijna 100 5 5

Tankstations, transporteurs, truckbouwers en overheid in beweging onder meer transportbedrijven die de stad in moeten, bijvoorbeeld voor het beleveren van winkels. Dat mag maar een beperkt aantal uren vanwege scherpe milieunormen voor geluid of uitstoot. LNG-vrachtwagens leveren op dit punt minder problemen op. Vos Logistics: 22 LNG-trucks Declerck: Ook bedrijven die duurzaamheid hoog in het vaandel hebben, behoren tot de pioniers. Om de uitstoot te verminderen zijn ze de wagens efficiënter gaan laden en met grotere trucks gaan rijden. Maar op een bepaald moment valt daarmee geen winst meer te behalen. Daarom is Vos Logistics in 2005 begonnen met LNG, middels een eigen LNG-station. In 2007 hebben ze de eerste truck laten zien op een beurs, in 2012 hadden ze twaalf trucks op LNG, in 2013 tweeëntwintig. Veel efficiënter en sterker Aanvankelijk werden bestaande trucks voor LNG omgebouwd. Door de ombouwing verlies je pk s. Dat leidt soms tot problemen op lange afstanden of in de bergen. Inmiddels bestaan er ook trucks die echt ontwikkeld zijn om op LNG te rijden. Die zijn veel efficiënter en sterker dan de omgebouwde wagens. Dus de verwachting is dat we daar veel meer van gaan zien. Allemaal indicaties dat de overstap op Hoe schoon is rijden op LNG? Water uit de diepere lagen van een meer Liquid Natural Gas, vloeibaar aardgas, is veel milieuvriendelijker dan diesel: geen uitstoot van zwavel nauwelijks uitstoot van stikstofoxide minder CO 2 -uitstoot minder roetdeeltjes motor is stiller Allemaal voordelen bij de verbranding van LNG. Toch is LNG niet helemaal groen, want het is wel een fossiele brandstof. Bovendien kost het vloeibaar maken veel energie; waarschijnlijk zonder groene stroom. Pieter Declerck General manager bij IDS sinds juli 2013. Daarvoor diverse marketing- en salesfuncties bij Q8, Tango en ExxonMobil. Opleiding political and social sciences, international politics aan de universiteit van Antwerpen plus MBA. LNG een grote beweging gaat worden. De aanschaf van LNG-trucks vergt wel een forse investering. Ook al is LNG goedkoper dan diesel, die investering haal je er niet uit. De Nederlandse overheid komt ze enigszins tegemoet door subsidie te geven aan transportbedrijven die de omslag maken. Maar dat is geen garantie voor succes. Nederland en Spanje voorop Zo n innovatie breekt alleen door als er veel partijen bij betrokken zijn: fabrikanten van vrachtwagens, transporteurs, oliemaatschappijen... Zij moeten overleggen met elkaar in een nationaal platform, onder andere voor het bepalen van standaarden. De roemruchte Nederlandse overlegcultuur werkt hier in het voordeel: Nederland is koploper op LNGgebied. Duitsland is op dit vlak nog helemaal niet ver. Spanje wel, ondanks de crisis. Veel investeringen waren daar al eerder gestart. En Spanje heeft grote havens waar de mammoettankers hun LNG kunnen brengen. Het is efficiënt om LNG-tankstations vlak bij die havens te bouwen, zodat de transportkosten van LNG laag zijn. Declerck: Q8 komt uit Koeweit en heeft daar geen LNG. Dus we moeten het in- kopen en transporteren. Het gaat om een extreem koude vloeistof. Daar hebben wij geen ervaring mee. Dus zochten we een partner die daarin thuis is. Dat werd Linde. Partner met ervaring Zij zijn in andere landen betrokken bij de productie van LNG. Samen met hen bouwen we het tankstation in de Botlek. Linde zorgt straks ook voor het transport van LNG van de haven naar het gezamenlijke tankstation. Linde heeft geen tankstations aan de openbare weg, dus het is voor beide partijen een primeur. Grootste aardgasbron ter wereld De Europese vraag naar aardgas groeit. Dat heeft uiteenlopende oorzaken: het opraken van de gas- en oliereserves, de groeiende vraag naar minder vervuiling en de wens van diverse landen om minder afhankelijk te zijn van Russisch gas. Het grootste aardgasveld ter wereld ligt in de Arabische Golf, bij Qatar. Het heeft ongeveer tien keer de omvang van de oorspronkelijke voorraad in Groningen. In dit gebied is al een overvloed aan gas en olie, en er zijn weinig afnemers. Om dat te exporteren naar de hele wereld kun je het gas het beste vloeibaar maken via extreme koeling. Daardoor neemt de omvang ervan af met een factor 600 en kan het als Liquid Natural Gas op transport. En als aardgas dan toch al compact gemaakt is, kun je het ook vloeibaar houden tot in de tank van een auto of schip. Het wereldwijde transport vergt wel zeer speciale mammoettankers en LNG-terminals, maar die zie je in steeds meer havens, zoals die van Rotterdam en Zeebrugge. Op andere plaatsen in de wereld wordt aardgas uit de zee gehaald en direct vloeibaar gemaakt op drijvende fabrieken (FLNG s). In Europa staat een grote LNG-fabriek in het Noorse Hammerfest. Linde ontwerpt en bouwt dergelijke fabrieken voor zowel FLNG-projecten als Hammerfest. 6

Alle materialen en apparatuur controleren, repareren, kalibreren en certificeren. Dit is de jaarlijkse One Stop Shop van GEA Refrigeration. Marktleider in koudetechniek: Geef medewerkers zelf regie over veiligheid Hoe laat je monteurs veilig werken op uiteenlopende locaties als chemische bedrijven, vistrawlers en vrachtschepen? Door hen zelf de regie over hun eigen veiligheid te laten voeren, zegt veiligheidsmanager Henri Verbruggen van GEA Refrigeration. Bovendien hebben ze de jaarlijkse One Stop Shop en een veiligheidscampagne. door Jurjen de Jong, foto s Hans de Lijser Laat ik een stuk van de steiger afhalen zodat die onder de leiding door past, dacht de monteur die zelf boven op de steiger zat. Vervolgens verwijderde hij een steunbalk, waardoor het hele gevaarte in elkaar klapte Het is echt gebeurd helaas, vertelt Verbruggen. Vaak kun je de oorzaak van ongevallen bij de mens zelf leggen. Ik had het kunnen 7

weten, zeggen mensen dan. Inderdaad, achteraf. Vandaar dat GEA de zogeheten bronaanpak als speerpunt heeft: monteurs moeten vooraf zelf kunnen inschatten of ze veilig aan de slag kunnen. Dat zij op uiteenlopende locaties werken, maakt dat extra urgent. Verbruggen: Als management geven wij algemene veiligheidsregels, maar onze mensen werken nogal eens in bijzondere, afwijkende situaties. Vergeet ook niet dat zij vaak komen als er een storing is. Dus dan staat er al extra druk op. Daarbij heeft veiligheid ook een subjectieve kant, benadrukt Verbruggen. Het gaat erom dat je acceptabele risico s neemt. Maar wat acceptabel is, verschilt per persoon. Zo heeft iedereen last van hoogtevrees. Alleen vindt de een twee meter al hoog en wordt de ander pas bang op tien meter. Dat maakt nogal uit, want als iemand zich niet veilig voelt, verkrampt Gasdetectie, stationair en mobiel In diverse situaties is gasdetectie wettelijk verplicht. Steeds meer organisaties (zoals GEA) nemen sowieso het zekere voor het onzekere. Linde biedt gasdetectoren die tijdig waarschuwen: de stationaire Airmaster II en de mobiele G-Tecta. Nadere informatie: tel. +31(0) 40 282 58 58, info.lgc.nl@linde.com Zie ook de rubriek Blijven leren op pag. 27. hij. En dat komt de veiligheid zeker niet ten goede. One Stop Shop De tien dagen durende One Stop Shop is een van de manieren waarop GEA de monteurs bewust probeert te maken. In shifts komen zij dan met hun wagens naar Den Bosch. Zij parkeren in de eigen hal van GEA en halen gereedschappen en veiligheidsmiddelen uit hun bus. Specialisten van buiten, zoals leveranciers, gaan met al die voorwerpen aan de slag. Controleren, repareren, kalibreren en certificeren. Aan het eind van de dag is alles tiptop in orde. De monteurs zijn daar niet bij, die krijgen tegelijkertijd het periodiek medisch onderzoek en diverse trainingen. Tijdens de One Stop Shop gaat de veiligheidscampagne Safety First van start. De aftrap van de campagne doen managementteamleden met Verbruggen. Het doel is uiteraard om met de monteurs het veiligheids- 8

Specialisten van buiten, zoals leveranciers, aan de slag met de complete inhoud van de GEA-bussen. GEA Refrigeration Netherlands is... Marktleider industriële koudetechniek in de Benelux. Op de acht vestigingen werken 330 mensen. Onder hen 150 monteurs, van wie er 120 met een eigen bus rondrijden. In Nederland was GEA eerder bekend onder namen als Grasso en Grenco. Veiligheidsmanager Henri Verbruggen: We gingen op zoek naar een persoonlijke gasdetector die zuurstof, CO 2 en ammoniak meet. Koudetechniek is een van de zes segmenten van de Duitse GEA Group die met 18.000 mensen actief is in 50 landen, hoofdzakelijk in de voedingsindustrie. bewustzijn te vergroten. Gevaarlijke situaties en bronaanpak staan tijdens die dagen centraal. Veiligheid is een piramide, licht Verbruggen toe. Onderaan heb je alle gevaarlijke situaties. Daarvan mondt een aantal uit in een ongeval. Je moet dus die hele onderkant van de piramide aanpakken. Maar dan moet je die wel kennen! We vragen onze mensen daarom steeds weer om alle potentiële risico s te melden, liever te veel dan te weinig. Veiligheidscommissie: gasdetectie Enkele monteurs zijn lid van de VGWM-commissie en daardoor van begin af aan betrokken bij belangrijke beslissingen op dit terrein. Mede op hun aandringen heeft GEA een jaar geleden nieuwe persoonlijke gasdetectie geselecteerd en aangeschaft. Verbruggen: We hebben ons altijd hard gemaakt voor natuurlijke koudemiddelen, zoals ammoniak en CO 2. Voordeel daarvan is dat ze niet schadelijk zijn voor het milieu (in tegenstelling tot chemische koudemiddelen). Toch zijn natuurlijke koudemiddelen niet ongevaarlijk. CO 2 ruik je niet. Als je in een afgesloten ruimte bent waar het vrijkomt, kan het dodelijk zijn. En als je een volgelaatsmasker ophebt met een ammoniakfilter, kun je een omgeving ingaan waar ammoniak aanwezig is en ook niets ruiken. Je mag blootgesteld worden aan een bepaalde hoeveelheid, daarboven is het gevaarlijk. Daarom zijn we op zoek gegaan naar een persoonlijke gasdetector die zuurstof, CO 2 en ammoniak meet. Hij ziet eruit als een grote mobiele telefoon en je draagt hem op je kleding. Het apparaat begint te piepen als je omgeving gevaarlijk wordt. Wij hebben overleg gevoerd met de branchevereniging om hierover uniforme afspraken te maken. Dat is nog niet gelukt. Maar ik vind dat je hiermee niet voorzichtig genoeg kan zijn! Het allergrootste risico Dan de hamvraag: heeft al die aandacht voor veiligheid effect? We streven naar nul ongevallen, antwoordt Verbruggen, zover zijn we echter nog niet. Maar even afkloppen we hebben nog geen ernstige ongelukken gehad. Routine is en blijft een groot risico. Daarom moeten we het veiligheidsbewustzijn verder vergroten. Tijdens de start van de veiligheidscampagne gaven we alle monteurs een stootpet, een soort baseballpet met een harde schil erin die bescherming biedt. Zo blijven we op veiligheid hameren. Herhalen, blijven herhalen. Ik voel me soms een soort pastor. 9

Millennium, Wembley, Nog kort voor de finale van de Champions League 2013 waren de groundsmen van Wembley bezig met het SeeGrow-systeem om het veld in optimale conditie te krijgen. FOTO: SEEGROW Doorbraak voor Wembley zei ja. Daardoor hebben nu stadions uit de hele wereld grote belangstelling voor SeeGrow, de Nederlandse uitvinding die grasmatten sterk verbetert. Bovendien is het product milieuvriendelijker en goedkoper. De essentie komt uit de glastuinbouw: een tent met lampen en CO 2. door Jurjen de Jong Groundsmen weten allemaal dat planten groeien door water, voedsel, licht, warmte en CO 2. De vijf componenten van fotosynthese. Water en voedsel geven groundsmen zelf al. Wij komen met lampen. Die hadden ze vaak ook al. Onze tent houdt de warmte beter vast. Dat vinden ze logisch. Maar wat alsmaar ontbrak in de sportgraswereld was die laatste component: CO 2, vertelt Steve Noel, die de internationale verkoop van SeeGrow verzorgt. De groundsmen zoeken voortdurend de juiste balans tussen alle componenten. En die 10

rest van de wereld Nederlandse uitvinding FOTO: GETTY IMAGES/THE FA balans wisselt per seizoen en per dag. Dankzij SeeGrow hebben ze nu eindelijk enige controle over alle vijf componenten. Het verhaal kan helemaal kloppen, maar de voetbalwereld staat bekend als zeer conservatief. Hoe breek je die open? Ik had feiten en cijfers uit onze jarenlange ervaring bij FC Groningen. En ik had uitgezocht dat een van de donkerste stadions het Millennium in Wales is, met 74.500 zitplaatsen. Daar zijn veel rugbywedstrijden, wat natuurlijk zwaar is voor het gras. Dus zij hebben echt een probleem. In december 2012, in de winterstop, mochten we in het Millennium een test doen. Ze gaven ons het slechtste deel van het veld. Dat is de Dragons Mouth, de enige toegang naar het veld. Daar was helemaal geen gras meer over. Hier moest eerst nieuw zaad in de grond en daarna begon de SeeGrow-aanpak. Na drie dagen kwam dat zaad uit en heel snel daarna was het veld voor 100% bedekt met gras. In de winter! Dat was daar nog nooit gelukt. We moch- ten meteen blijven tot in maart. Intussen bleek het management te overwegen om in dit stadion over te stappen op een kunststof veld. Dat zou betekenen dat voor het eerst ter wereld een groot internationaal rugbystadion op kunstgras over zou gaan. Wij hadden intussen al maanden foto s van al onze resultaten uit het Millennium Stadium op Linkedin en Twitter laten zien. Daar kregen we een enorme respons op. Dat heeft er misschien wel toe bijgedragen dat dat plastic veld er nooit is gekomen. 11

Beter gras door CO 2 De belangstelling voor SeeGrow is groot en groeiend. Vanuit Frankrijk, Spanje, Nederland, Canada, Japan, Oost-Europa en Rusland. Deze foto toont een test in Ierland. Enig idee wat voor mensen dat waren, die die enorme respons gaven? Veel groundsmen van andere stadions. Dat zijn echt vakmensen, die zijn erg geïnteresseerd in nieuwe ontwikkelingen. Daar komt nog iets heel anders bij: in veel stadions hebben groundsmen een laag aanzien. Ze zijn die man met die grasmaaier. En als de club verliest, dan ligt het natuurlijk aan het veld, toch? Misschien wel mede daardoor hebben groundsmen vanouds des te meer contact met elkaar. Ze hebben een traditie van informatie met elkaar delen en die heeft een enorme boost gekregen door social media. Dus zodra een paar van hen eenmaal de foto s hadden gezien van het Millennium Stadium stuurden ze links naar elkaar door en was er heel snel een buzz ontstaan. Even later, in januari 2013, was ik op de jaarlijkse beurs voor groundsmen. Veel groundsmen wisten toen al via social media wie we waren en wat we konden. Nu zagen ze het voor het eerst in het echt. Ik werd daar door iemand voorgesteld aan de groundsmanager van Wembley Stadium, dat met 90.000 zitplaatsen het een na grootste stadion van Europa is. Die man was daar met een hele staf. Zij bleken precies te weten wat het Millennium in Wales voor problemen met gras heeft. Dus die snapten allang hoe bijzonder het is wat wij daar bereikten. Als je het donkerste stadion al met succes gehad hebt, is de rest van Engeland dus een inkopper. Nee, want met elk stadion is weer iets anders aan de hand. Wembley heeft als bijzonderheid roosterproblemen. Het is daar zo ontzettend druk met wedstrijden, concerten en evenementen. Daar kan het gras niet tegenop groeien. Eind maart zouden we er een proef doen. Wat bleek...? Het voorjaar van 2013 was het koudste in veertig jaar. Dat was voor ons fantastisch. Niets wilde groeien. Ze hebben er natuurlijk wel zo n rek met lampen boven het gras hangen, zoals alle grote stadions. Zo n duizend watt per lamp, dus dat geeft wel wat licht en warmte. Maar dat lampensysteem is niet overdekt. Warmte stijgt op; hoe kouder de lucht hoe sneller dat gaat. Dus die warmte woei daar grotendeels weg, zonder ooit het gras te bereiken. Dan ontbreekt meteen een basisvoorwaarde voor plantengroei. We gingen een vergelijkend onderzoek doen: een stuk gras voor ons, een stuk voor hun lampen. Nou... na twee weken waren ze over the moon. En toen gingen specialisten van Wembley ons helpen met verder verbeteren van het systeem. Vooral de mobiliteit van de tent. Zij willen heel snel het veld op en af kunnen rijden. Dus de wielen zijn flink aangepakt. Het zijn nu zwenkwielen geworden en ze zijn nog grasvriendelijker. Zij gaven kennis en ervaring en wij investeerden veel geld in deze nieuwe verbeteringen. Toen begonnen de voorbereidingen voor de Champions League-finale van 2013. Ze gebruikten SeeGrow om het gras te optimaliseren. Ja, een FOTO s: SEEGROW Extreem lage variant met een batterij LED s. De kleur van het licht is afgestemd op het optimum voor plantengroei, zo n 85 procent rood en 15 procent blauw. LED heeft normaliter als voordeel dat er vrijwel geen warmte bij vrij komt. Hier is dat een nadeel, dus moest er een kacheltje bij. Desondanks is deze variant energetisch gunstiger. Door het veel kleinere formaat is minder warmte nodig. En het matglas isoleert veel beter dan plastic tentzeil.

Hybride veld Millennium Stadium, Manchester City en Wembley hebben inmiddels een hybride veld. Dat is gemaakt door Desso, ook uit Nederland en bekend van de vloerbedekking. Zij leveren echte grasvelden met drie procent kunststof voor versteviging. Ondergronds slingeren de wortels zich rond het plastic, zodat het één geheel wordt. Steve Noel: Dat is nu nog heel kostbaar, maar die kant gaan we wel op. Want het gaat langer mee en in combinatie met SeeGrow kun je veel meer evenementen of wedstrijden per jaar toelaten. Dan verdien je het wel terug. Nederlandse uitvinding zorgde voor de mat waarop de Nederlander Arjan Robben even later het winnende doelpunt scoorde voor Bayern München. Ik verzin het niet, dat is hoe het ging. Ben je zelf ooit bij wedstrijden aanwezig? Ja, pfff, dat is een ervaring. Meteen in het eerste stadion, het Millennium. Halverwege een wedstrijd gaan de groundsmen altijd het veld bestuderen en repareren. Ik wilde alles leren en ging met ze mee. Als je er binnengaat, word je meteen overvallen door de immense omvang ervan. Maar als je het gras op gaat terwijl de tribunes vol zitten, is dat totaal anders. Opeens is die ontzettend grote ruimte veel kleiner geworden. Het voelt alsof je een kamer in loopt. Dat was angstaanjagend. Je bent je bewust dat alles wat je doet door bijna 85.000 mensen gezien wordt. Althans je denkt dat die allemaal naar jou zitten te kijken. Dus ik zei de hele tijd tegen mezelf: Kijk niemand in de ogen! Maak geen fouten. En struikel vooral niet! Het is een ongekende ervaring. Het bleef niet bij Wembley. Heel kort daarna kwam Real Madrid, dat 85.500 zitplaatsen heeft. Zij hadden ons ook ontdekt via Twitter en wilden met ons praten op de jaarlijkse beurs van het Institute of Groundsmanship. Wij waren daar inmiddels ook lid van. De Head Groundsman van Real Madrid is een Engelsman die hiervoor bij Arsenal werkte. Hij geeft leiding aan zo n Steve Noel (tweede van rechts) geeft dagelijks uitleg aan groundsmen en management van stadions. Ook tijdens deze sessie in Spanje gaat het over snellere groei van het gras en sterke verlaging van energiekosten. Steve Noel is luchtvaartingenieur. Ging ijs (bevroren water) en droogijs (bevroren CO 2 ) maken. Zowel voor de luchtvaartcatering als milieuvriendelijke reiniging (droogijsstralen) van de Londense metro. Breidde het bedrijf uit naar Qatar en Singapore. Kocht apparatuur bij Linde. Leerde zo ruim vijftien jaar geleden de uitvinder van SeeGrow kennen, Peter Krabbendam van Linde. vijftig mensen die de velden en de groenvoorziening verzorgen. Dat gesprek heeft drie uur geduurd en we hadden nog wel drie uur door kunnen gaan. Daaruit kwam onze eerste test in het stadion Bernabeu in Madrid voort. Ben je in Bernabeu vooral in Spanje, of vooral in de voetbalwereld? Dat laatste. Je denkt meteen: het is er warmer. Maar voetbal blijft een wintersport en rond Madrid is de winter kouder dan in Engeland. Daarom hebben ze bijvoorbeeld hetzelfde gras als in Noord-Europa. Maar dat gras heeft het daar wel lastiger door die enorme temperatuurverschillen tussen zomer en winter. En de schaduw geeft hetzelfde probleem daar als overal. Een stadion is gewoon een van de slechtste plekken

www.lindegasonline.nl Luchtiger kunnen we het niet maken Er zijn leveranciers van gassen die hun online-bestelsite de hemel in prijzen, hoewel die eigenlijk qua mogelijkheden gebakken lucht is... Bij Linde Gas Benelux kunt u méér doen dan alleen maar gascilinders en koudemiddelen bestellen. Want als u eenmaal een klantnummer bij ons hebt, kunt u ook terug in de tijd: de historie van al uw bestellingen, afleverdocumenten en facturen online inzien! Gewoon als service. Voor onze Healthcare-klanten Bestel uw medische gassen op www.linde-totalcareonline.nl Vraag dus vandaag nog uw eigen gebruikersnaam en wachtwoord aan, om uw cilindertransacties makkelijker én completer te beheren. En dat is géén luchtkasteel. Linde Gas ideas become solutions. Linde Gas Benelux B.V. Havenstraat 1, Postbus 78, 3100 AB Schiedam Telefoon 088 262 62 62, Fax 010 246 15 06 lindegasonline.lg.nl@linde.com www.linde-gas.nl 14

om gras te kweken. Ook in Singapore, waar ik laatst ging kijken. Daar is het wel echt warm, maar moet je toch met schaduwgras werken. Dus ze gebruiken allemaal dezelfde grassoort, raaigras. We blijven al onze stappen op social media zetten en hebben nu ook aanvragen uit Frankrijk, Spanje, Nederland, Canada, Japan, Oost-Europa en Rusland. Je bent nu een expert, maar je komt noch uit de hoek van de kwekers, noch van de sport. Hoe begon dit avontuur voor jou? Ik kende Peter Krabbendam, de uitvinder hiervan. Hij wilde Engeland veroveren, waar nu eenmaal meer kansen liggen dan in Nederland. Hij besefte dat een Engelsman dat zou moeten doen. Hij liet me kijken in het enige stadion waar hij toen actief was, bij FC Groningen. En het was inderdaad allemaal nieuw voor me. Ik liep daar het veld op. Keek naar links, keek naar rechts. Ook als leek zag je in een flits waar SeeGrow actief was. Maar door allerlei organisatorische kwesties kregen we het niet snel van de grond. Zodra het woord voetbal valt, duikt iedereen erbovenop. Iedereen vindt het sexy en denkt dat het makkelijk is. Maar ze vergeten: een voetbalveld is een factor in een spel rond vele miljoenen aan tv-reclameopbrengsten. En degene die waakt over de kwaliteit van dat veld is de groundsman. Die laat niemand een stap FOTO: HANS DE LIJSER op dat veld zetten. Het is een soort heilige grond. Met elke groundsman moet je een vertrouwensrelatie opbouwen. Dat is in het begin echt niet makkelijk. Sommige stadions doen tegenwoordig aan energiebesparing en vergroening. Hoe verhoudt zich dat tot SeeGrow? CO2 is een afvalproduct van de industrie. Dus dat wordt op deze manier hergebruikt. De tent houdt de warmte beter vast dan een kaal lampensysteem. Door onze warmte boven op het gras kan die veldverwarming een tandje lager of zelfs uit. Warme grond is sowieso niet zo n voordeel Peter Krabbendam Uitvinder van het inmiddels gepatenteerde SeeGrow. Manager bij Linde Gas Benelux, waar hij in 1988 in dienst trad. Hij leidt een afdeling die (innovatieve) gastoepassingen in alle mogelijke sectoren bedenkt en/of begeleidt. Zeven jaar geleden begon hij met grasverbetering. Hij heeft onder meer onafhankelijke tests laten uitvoeren in een Duits lab en gezorgd voor de samenwerking met FC Groningen. Sinds Steve Noel de verkoop op zich heeft genomen, kan Krabbendam zich weer toeleggen op verder verbeteren van SeeGrow, onder andere de automatisering ervan. voor de wortels. Dat scheelt alles bij elkaar heel veel energie. De operationele kosten van een SeeGrow-veld zijn een vijfde van die van een veld met het bestaande lampensysteem. Ja, we veranderen echt iets in de sportwereld. Beter gras. Meer duurzaamheid. Geen plastic veld. Wees eerlijk, er zal toch wel ooit iemand ontevreden zijn? O zeker, dat zijn die groundsmen die net meer dan een miljoen geïnvesteerd hebben in een lampensysteem en bij lange na niet de 10 mm per etmaal halen die wij leveren. FC Groningen blijft R&D-centrum Bij FC Groningen stonden in 2008 de eerste tenten op het veld. Hun stadion is nog steeds dé plek voor innovaties. Zo heeft SeeGrow er een bedrijf binnengehaald dat is gespecialiseerd in meet- en regeltechniek in de kassenbouw. Samen werken ze aan de optimalisering van de fotosynthese die planten doet groeien. Concreter: waarden invoeren voor de gewenste hoeveelheid licht, CO 2, warmte en water, en vervolgens de computer de uitvoering laten regelen. Groningen heeft nu ook een tent die een stuk lager is dan de eerste. Dat scheelt natuurlijk in CO 2 en warmte. Een andere belangrijke vernieuwing is de introductie van ledverlichting. Dat bespaart natuurlijk veel stroom, maar levert ook minder warmte op. Dus om toch warmte te krijgen, moest iets gevonden worden wat de energiekosten niet net zo hard weer doet stijgen. Want SeeGrow wil nadrukkelijk een milieuvriendelijk alternatief zijn. Dat was het overigens al, doordat het zorgt dat het gras het broeikasgas CO 2 eet. 400.000 kwh gedaald Daardoor past SeeGrow ook perfect in de policy van FC Groningen, vertelt André Snakenborg, hoofd Accommodatie Zaken van FC Groningen en afkomstig van BAM Techniek. SeeGrow is duurzaam en innovatief. Dat zijn twee van de vier kernwaarden van onze club. We waren ook de eerste met zonnepanelen. Het energieverbruik hadden we al met 400.000 kwh teruggebracht door gezond verstand en alertheid. Vandaar dat wij hier heel graag aan meewerken. Bovendien: traditionele systemen zijn duur in de aanschaf en hebben hoge operationele kosten. SeeGrow werkt op huurbasis. Allemaal prachtig, maar toch... FC Groningen staat toch helemaal niet bekend om het goede veld? Snakenborg: Dit seizoen was bijzonder lastig voor het hoofdveld door veel neerslag tijdens wedstrijden. Dankzij SeeGrow kunnen we het seizoen toch op deze grasmat afronden. Dan nog houden we het punt dat de ondergrond van het veld helaas te zanderig is. We zouden dat graag aanpakken met een renovatie, maar dat vraagt een zeer grote investering. 15 15

Bedrijfsmatiger ziekenhuis verrast Eenpersoonskamers, lu 16

Meander Medisch Centrum 200 medisch specialisten, 1000 verpleegkundigen en ruim 2000 overige professionals en medewerkers lid van de Samenwerkende Topklinische opleidingsziekenhuizen (STZ); voor veel medische specialismen heeft Meander MC opleidingen in huis in 2012 nummer 1 in de Ziekenhuis Top 100 van het Algemeen Dagblad 3500 ruimten in het gebouw vloeroppervlakte: zo n 100.000 vierkante meter warmtewisselaar met twee natuurlijke bronnen, 128 meter onder het maaiveld, naast reguliere verwarming en koeling ontwerp: architectenbureau Atelier PRO uit Den Haag rondom het ziekenhuis het Meanderpark 100 kastjes in de gevel voor bedreigde gierzwaluwen met: xe en gezonde financiën 17

ING, Rabobank en Bank Nederlandse Gemeenten hebben het hele bouwproces gevolgd Iedere patiënt een eenpersoonskamer met eigen badkamer en wc. Schitterende moderne architectuur. Waar doet het nieuwe Meander MC dat van? De kosten van de zorg staan toch zwaar onder druk? Ziekenhuizen moeten tegenwoordig toch aan de tucht van de markt gehoorzamen? In Amersfoort laten ze zien hoe je daar slim mee om kunt gaan. Deze ruimte zweeft in de centrale hal. Er komen allerlei functies samen. Mensen overleggen, wachten, lunchen, lezen, werken op de laptop... Ook in deze ruimte geldt: kijk je naar buiten, dan zie je groen. door Jurjen de Jong, foto s Hans de Lijser Het gebouw verraadt de hand van een vaardig architect. Het gebruikte materiaal is van topklasse. De omgeving is al net zo verzorgd: waar je ook kijkt, zie je bomen. Patiënten, bezoekers en medewerkers kunnen door het omliggende park naar de Oude Eem lopen, die vlakbij stroomt. Prachtig. In het collectieve geheugen van Nederland zit al een mooi en luxe ziekenhuis. Dat staat in Sittard en ging na de opening in 2006 binnen een jaar failliet. Daarna hadden nog allerlei andere ziekenhuizen grote financiële problemen. Dus nu krijgt ieder mooi nieuw ziekenhuis vroeg of laat vragen als: Wordt dit het nieuwe Sittard? Kapitaallasten driemaal zo hoog Ook bij Meander MC kwam tijdens de bouw de pers aan de deur. Het bestuur antwoordde met termen als kerngezond, meer dan voldoende reserves en Denk maar niet dat de banken anders met ons in zee waren gegaan. Belangrijker nog dan die stevige taal: er kwamen concrete cijfers op tafel. De totale kosten van de nieuwbouw bleken 340 miljoen euro te zijn. Waar men ook geen doekjes om wond: de jaarlijkse kapitaallasten zijn nu met 28 miljoen euro driemaal zo hoog als in de oude situatie, toen het ziekenhuis twee vestigingen in Amersfoort had. We praten over deze en andere cijfers met Hennie van Pinxteren, vijftien jaar werkzaam in de ziekenhuiswereld. Tegenwoordig als manager techniek bij Meander MC en dus heel nauw betrokken bij deze nieuwbouw. Hij kan complexe financiële plaatjes heel beeldend maken: Wij kunnen natuurlijk niet opeens zeggen: een hernia-operatie is nu anderhalf keer zo duur omdat die in een nieuw gebouw plaatsvindt. Immers de zorgverzekeraars hebben de touwtjes en daarmee de tarieven stevig in handen. Zij hebben ook al vanaf het begin mee om de tafel gezeten, toen we plannen maakten om naar hier te verhuizen. Als ondernemer de markt op Verwijzingen naar ziekenhuizen die in financiële problemen raakten, daar doet 18

Hennie van Pinxteren, manager techniek bij Meander Medisch Centrum: Wij moesten echt als ondernemer met marketingplannen de markt op. Van Pinxteren niet aan. Maar ook zonder die te noemen, legt hij wel overtuigend uit dat de situatie van een aantal jaren geleden niet te vergelijken is met die van nu: Tot 2008 moest je je elk halfjaar verantwoorden bij het Bouwcollege als je een nieuw ziekenhuis wilde bouwen. De overheid stond tot dat tijdstip garant voor de rente en afschrijvingslasten van het ziekenhuis. Voor ons geldt dat niet meer. Wij hebben de financiering helemaal in het nieuwe systeem rond moeten krijgen. De gebouwgebonden kosten dienen dan ook vanuit de omzet te worden gedekt. Wij moesten echt als ondernemer met marketingplannen de markt op. Gelukkig zijn er drie banken geweest die ons het vertrouwen hebben gegund: ING, Rabobank en de Bank Nederlandse Gemeenten. Zij hebben met ons het hele bouwproces gevolgd, uiteraard inclusief alle financiële stromen. Verder hadden we steeds goed overleg met de zorgverzekeraars. En dat is niet gestopt: verzekeraars, banken en Meander zitten nog steeds frequent om de tafel. Ondanks de verschillende insteken streven partijen hetzelfde doel na: het financieel gezond en kwalitatief goed exploiteren van het nieuwe ziekenhuis. Daarbij grijpt alles heel nauw in elkaar. 600 eenpersoonskamers De kwaliteit van de zorg zie je onder meer terug in de aantrekkelijke en bijzondere keuze van Meander voor zeshonderd eenpersoonskamers. Van Pinxteren: De patiënt heeft een eigen ruimte, met eigen douche, toilet, tv en telefoon. Hij voelt zich daardoor beter dan wanneer hij dat allemaal moet delen en geneest zo eerder. Bovendien: patiënten kunnen een bron van besmetting zijn. We doen er alles aan om het ziekenhuis brandschoon te houden, maar de mensen die hier binnenkomen dragen ziektes bij zich. Met eenpersoonskamers hopen wij besmetting beter onder controle te houden. Het concept heet healing environment, komt uit Amerika en is evidence based. Uiteraard vergt dit wel een grotere investering dan zalen voor vier of meer patiënten. 19

Word bedrijfsambassadeur en steun het Bio Vakantieoord Op het Bio Vakantieoord kan een gezin met een ernstig gehandicapt kind even samen zijn en geheel tot rust komen. Een uniek vakantiepark waar werkelijk alle kinderen onbeperkt kunnen genieten en veilig spelen. Meer informatie? www.stichtingbio.nl/bedrijven 20