traject naar een toekomstbestendige stad delft smart city Voortgaande verstedelijking accommoderen, de energiehuishouding verduurzamen, nieuwe vormen van zorg arrangeren, onderwijs en arbeid laten aansluiten, voorzieningen adequaat en voor iedereen toegankelijk houden, de gevolgen van klimaatverandering het hoofd bieden... Steden staan gesteld voor forse economische, sociale en ruimtelijke opgaven. Maar hoe loopt de weg naar een veilige, duurzame, inclusieve stad? De gemeente Delft en het ministerie van IenM ontwikkelde een methode om te werken aan een toekomstbestendige stad. In deze folder: stappenplan Doelen & werkwijze Systeemanalyse 3 What if -scenario s 4 Opgaven in beeld 5 Uitwerking op locaties 6 Impact in beeld 7 Aan de slag
De methode is hier weergegeven als een voor gemeenten bruikbaar stappenplan bij de aanpak van complexe stedelijke vraagstukken. De slimme gemeente Decentralisering van rijksoverheidstaken, de behoefte aan inniger samenwerking op regionaal niveau en verschuivende verhoudingen tussen overheden, marktpartijen en burgers brengen voor Nederlandse gemeenten nieuwe taken en rollen met zich mee en stellen andere eisen aan zowel het gemeentebestuur als het ambtelijk apparaat. Binnen deze toenemende complexiteit biedt Smart City de belofte van een stad waarin technologie en big data zorgen voor kostenbesparing en een optimaal functionerende stad. Maar voordat slimme technologie wordt toegepast, moet eerst de vraag zijn beantwoord: voor welk doel? De opgave centraal In het project Delft Smart City is niet vanuit de technologie gestart, maar staat de opgave centraal. Middels ontwerpend onderzoek en met behulp van een Smart City-instrumentarium zijn drie strategische beleidsdoelen van de gemeente Delft tegen het licht gehouden: energieneutraal Delft, klimaatbestendig Delft en ontwikkeling van de kenniseconomie (als motor van werkgelegenheid).. doelen & werkwijze opgaven benoemen ingrediënten De overheid heeft de taak om maatschappelijke opgaven te adresseren en inzichtelijk te maken. Dit stappenplan beschrijft hoe een gemeente een opgave op stedelijke schaal kan ontleden en afbakenen. Vervolgens creëert ze per opgave een dynamiek waarin drie pijlers met elkaar worden verbonden: systemen, mensen en middelen. Dit doet de gemeente door te denken in systemen, niet in sectoren (integraal), kennisdeling en samenwerking te organiseren (proces) en een gepaste vorm van sturing te hanteren (governance). Vertrekpunt Een circulaire economie, minder wateroverlast, een evenwichtige woningvoorraad... voor welke langetermijnopgaven staat mijn stad? De eerste stap in het traject naar een toekomstbestendige stad is: de langetermijndoelen bepalen. middelen big/open data meten en modelleren syteemoptimalisatie slimme apparaten en voertuigen slimme netwerken (online) communities regelgeving systeemoplossingen waarde in meerdere sectoren integraal proces samenbrengen, inzicht geven en samenwerken Smart City toekomstbestendige stad energieneutraal klimaatbestendig sterke economie bereikbaar gezond circulair systemen energie water biota afval voedsel goederen mensen data... mensen overheden burgers bedrijven kennisinstellingen maatschap. organisaties netbeheerders producenten adviseurs governance borgen, monitoren en bijstellen 9% 4% 0% auto s 3% CO-emissie (03) totaal: 389 Kton 3% vrachtverkeer % 4% 9%. systeemanalyse data verzamelen en verbeelden Ontwerpend onderzoek Hoe krijg je de voor een opgave relevante systemen scherp in beeld? In Delft is ontwerpend onderzoek toegepast. Met visuele technieken zijn ruimtelijke analyses gemaakt, belangen geïnventariseerd, verbanden onderzocht en scenario s ontwikkeld. Er is bewust gekozen voor ontwerpend onderzoek omdat hiermee zowel opgaven als oplossingsrichtingen kunnen worden verkend. Voor de drie langetermijndoelen zijn harde en zachte data van de relevante systemen in de stad verzameld en gevisualiseerd. Harde data Dit zijn kwantitatieve gegevens, van aantallen arbeidsplaatsen tot neerslagcijfers, voornamelijk afkomstig uit databases en statistische publicaties van de gemeente en andere overheden. Deze informatie wordt in kaarten en diagrammen weergegeven. Schalen en kaders Sommige opgaven op stedelijke schaal spelen ook op grotere schaal, regionaal dan wel (inter)nationaal. Uit de data-analyse komt naar voren hoe de lokale opgave zich verhoudt tot beleid en doelstellingen op een hoger niveau. Zo wordt duidelijk binnen welke kaders de opgave geadresseerd dient te worden en in hoeverre sprake is van bovengemeentelijke gesprekspartners. Dit kunnen overheden zijn, maar ook bedrijven en maatschappelijke instellingen. auto s 3% Energieverbruik (03) totaal: 5,3 PJ vrachtverkeer % 3% 0%
ovaties 3. what if-scenario s tekenen en rekenen Informatielagen Per (deel)opgave worden de verzamelde data over elkaar heen gelegd en samengebracht in kaarten. Met het oog op een duurzame energiehuishouding worden bijvoorbeeld alle bestaande vormen van voorziening in beeld gebracht. Zo wordt zichtbaar hoe verschillende onderdelen van de opgave zich tot elkaar verhouden. Zachte data Gesprekken met onder meer beleids- en projectmedewerkers van de gemeente leveren kwalitatieve informatie op. Een belangrijk onderdeel van ontwerpend onderzoek is een co-creatieproces, meestal in de vorm van een workshop, waarin partijen hun belangen en kennis met elkaar delen en gezamenlijk innovatieve oplossingen ontwikkelen. tekenen en rekenen De combinatie van kwantitatieve data en ruimtelijke informatie maakt het mogelijk om verschillende toekomstscenario s op te stellen. Wat betekent een bepaalde ontwikkeling of innovatie in kwantitatieve zin (rekenen) en wat is hier de ruimtelijke weerslag van (tekenen)? Voor Delft is bijvoorbeeld bepaald hoe het totale e energieverbruik onafhankelijk van fossiele brandstoffen kan worden gemaakt. Namelijk door gas te vervangen door, woningen te isoleren en zonnepanelen in te zetten. Totaalbeeld - ruimtelijk Per thema is een ruimtelijke weergave van de opgave gemaakt. Deze geeft inzicht in kansen en knelpunten op specifieke locaties in de stad. De ruimtelijke weergave verschaft vooral inzicht in de pijler systemen. Energieneutraal in 050 besparen (isoleren) net e oplossingen net en isoleren kansrijke partij exporteren en/of rotonde overal: zonnecellen op het dak 4. opgave in beeld locaties, mensen, middelen en systemen ONDERWERP OPGAVE INSPANNING parkeerbeleid op maat verkeer % besparen: verschuiven modal split naar lopen, fiets en ov informeren en bewustzijn gasverbruik (verwarming woningen) % elektraverbruik (apparaten in woningen) 6% verduurzamen mobiliteit (elektrisch rijden) PV-potentie Park&Charge: 7% besparen: minder gebruik, isoleren potentie isoleren: 7% vervangen gas door (net) cascaderen potentie net: 7% optimaliseren infra langz. verkeer / ov 3 0 7 stimuleren deelgebruik 6 5 stimuleren elektrisch rijden 5 8 6 9 elektrisch rijden opladen met PV 9 informeren en bewust maken van urgentie 7 verminderen gebruik isoleren bestaande woningen 4 7 8 9 Totaalbeeld - schema Door de opgave ook schematische weer te geven en verder uit te rafelen, ontstaat een totaalbeeld: van onderwerp naar opgave en inspanning en van stroom via infrastructuur naar benodigde (smart) middelen en mogelijke partners. Ook de andere pijlers, middelen en mensen, worden zo inzichtelijk. aanleg infrastructuur net gasverbruik (verwarming en productie) elektraverbruik (bedrijfsprocessen) 43% 9% elektrisch verwarmen (PV) potentie PV: 7% elektriciteit zelf opwekken (PV) potentie PV:5% besparen: minder gebruik, isoleren vervangen gas door (net) cascaderen biomassa realiseren en gebruik duurzame 4 5 bronnen (rest, geothermie) installeren zonnepanelen 6 informeren en bewust maken van urgentie 3 verminderen gebruik 0 4 isoleren bestaande gebouwen 0 4 8 aanleg infrastructuur net 6 0 4 realiseren en gebruik duurzame 4 3 bronnen (rest, geothermie) gebruik afval uit eigen regio importeren Brede blik Maatregelen, acties en afspraken kunnen sectoraal zijn, door het verkregen inzicht in het systeem blijft duidelijk hoe afzonderlijke maatregelen bijdragen aan het geheel (integraal). Deze brede blik garandeert dat partijen weten hoe de eigen rol en inzet zich verhouden tot de generieke opgave en doelstelling. Het werken aan systeemverandering (abstract) en het nemen van behapbare maatregelen (concreet) gaan samen, waardoor de ingezette verandering snel zichtbaar wordt. duurzaam opwekken (zon, wind, water) potentie PV: 5% hardware: zonnepanelen, windmolens
5. uitwerking op locaties integrale oplossingen en cross-overs Aanknopingspunten Na het uitdiepen en in beeld brengen van de opgaven op stedelijke schaal, is het zinvol te onderzoeken wat een opgave op de schaal van een wijk of buurt concreet inhoudt. Inzicht in verschillende opgaven tegelijk maakt het mogelijk om cross-overs (dwarsverbanden) tussen doelen en schaalniveaus te benoemen. Juist deze crossovers bieden handelingsperspectieven voor verschillende partijen in de stad én aanknopingspunten voor beleid. Uit de studie in Delft komen verschillende aanknopingspunten naar voren. Op stedelijke schaal schept zowel de energietransitie als klimaatadaptatie kansen voor werkgelegenheid. Door klimaatadaptatie verbetert het vestigingsklimaat en vermindert het energieverbruik. Een sterke economie biedt burgers en bedrijven de financiële ruimte om zelf de stad energieneutraal en klimaatbestendig te maken. beeld: Provincie Zuid-Holland 6. impact in beeld meten en monitoren governance Van de overheid als hoeder van het algemeen belang kan verwacht worden dat zij maatschappelijke opgaven adresseert en inzichtelijk maakt. De overheid draagt de verantwoordelijkheid voor het oplossen van deze opgaven echter niet alleen. Als hulpmiddel voor de gemeentelijke organisatie is een schema gemaakt waarin lopende initiatieven en projecten gepositioneerd zijn. Op de horizontale as is aangegeven wie de verantwoordelijkheid voor het initiatief draagt (overheid of samenleving) en op de verticale as of het een innovatief onderwerp betreft waarvoor geen (beleids-) instrumentarium ontwikkeld is, of een bekend onderwerp waarvoor technologie en regelgeving aanwezig zijn. OVERHEID 9 8 Warmterotonde cluster West Energiestrategie Delft Energieneutraal 050 3e fietsenstalling station Delft Gemeentelijke gebouwen klimaatneutraal 4 Smart Polder 3 Mobiliteitshuizen 6 NIEUW ONDERWERP BESTAAND ONDERWERP 6 Stadslogistiek Delft Publieke oplaadpunten elektrische auto s 6 Proeftuin The Green Village 3 5 WKO Coendersbuurt Delft Solar City 8 Laadstraat Proeftuin Smart Verlichting campus TU Delft 0 Duurzaamheidscans bedrijven BKS 4 3 5 Ekolectric Smart thermal grid campus TU Delft 9 (ondiepe) geothermie TUDelft 4 Growing Green Vergroenen en verdienen horeca E-deal verduurzaming in het onderwijs 5 7 Proeftuin Minivilla N470 energieneutrale weg 0 Cyclosense 7 Prêt-a-Loger SAMENLEVING 8 Delft E Design Delft City Shuttle Deelauto s en -fietsen 9 Reimarkt Delft
7. aan de slag proberen en leren foto Winst door Design!: jaxpix Jacqueline Louter Fotografie 3 5 De samenleving activeren Door het in beeld brengen van de opgave en benodigde inspanningen ontstaat een kader voor strategische besluitvorming én een verhaallijn voor de stad. De gemeente kan op basis van deze informatie duidelijke keuzes maken ten aanzien van de inzet van middelen en capaciteit op de onderzochte thema s en locaties en zo een goede invulling geven aan haar regierol. Het krachtenveld verschilt immers per opgave. Met de gedegen (systeem)analyse en verkenning van strategieën doet de gemeente een openingsbod aan alle partijen die de stad maken: overheden, burgers, bedrijven, maar ook scholen, kennisinstellingen, en culturele en maatschappelijke organisaties. Omdat geen blauwdruk van een oplossing wordt geboden, kunnen partijen vanuit hun eigen kracht en expertise bepalen welke prestatie zij kunnen en willen leveren. 4 Gemeente Delft Afdeling Programma s en Projecten Maartje Scholten (senior projectleider) Ministerie van Infrastructuur en Milieu Directie Ruimtelijke Ontwikkeling Hans ten Hoeve (senior programmanager) Delft Smart City Het volledige rapport Delft Smart City (05) is digitaal beschikbaar via: www.delft.nl/smartcity Concept en vormgeving: Heleen Bothof (LUZ architecten) Redactie: Eric Burgers (Eric Burgers tekst & redactie) Vormgeving: Lisa Dalhuijsen (Studio With) Niets uit deze uitgave mag zonder toestemming van de gemeente Delft worden openbaar gemaakt of verveelvoudigd. Delft, juli 07