BUILDING WITH NATURE PROGRAMMAVOORSTEL Versie 9.0 2 januari 2008 Programmavoorstel Building with Nature versie 9.0 2-1-2008, pagina 1 / 69
Inhoudsopgave Management samenvatting... 3 1 De ambitie van Building with Nature... 5 1.1 Het vraagstuk... 5 1.2 De missie en doelstelling van Building with Nature... 7 1.3 Opbouw en werkwijze van het programma... 8 1.4 Beoogde producten... 10 2 Building with Nature als publiek-privaat innovatieprogramma... 11 2.1 Inleiding... 11 2.2 Unieke aspecten BwN en succesfactoren... 11 2.3 Economisch belang en internationale dimensie van het programma... 12 2.4 Aansluiting bij de Watervisie van het kabinet... 15 2.5 Interdepartementale context... 16 2.6 Aansluiting bij de innovatieanalyse water... 17 3 Ecodynamisch ontwikkelen... 19 3.1 Belangrijke accenten voor ontwerpprocessen... 19 3.2 Aandachtspunten voor een specifiek BwN ontwerpproces... 20 3.3 Prototype BwN ontwerpproces... 21 4 Case beschrijvingen... 25 4.1 Duurzame ontwikkeling Hollandse Kust (Zandmotor)... 25 4.2 Zeeuwse Delta (zandhonger Oosterschelde)... 26 4.3 IJsselmeer... 28 4.4 Duurzame kustontwikkeling Singapore... 30 5 Onderzoeksagenda... 33 5.1 Thema 1. Interacties tussen abiotische en biotische systemen... 34 5.2 Thema 2. Schaalinteracties in ruimte en tijd... 38 5.3 Thema 3. Onzekerheden en risico s en hoe daarmee om te gaan... 39 5.4 Thema 4. Aspecten van ontwerp, engineering en uitvoering... 40 5.5 Thema 5. Innovaties in governance... 43 6 Activiteiten en producten BwN programma... 45 6.1 Generiek onderzoek... 46 6.2 Cases en pilot experimenten... 50 6.3 Ecodynamisch ontwikkelen: de producten... 57 7 Organisatieplan... 63 7.1 De partners... 63 7.2 7.3 Governance en toezichtstructuur... 63 Planning- en controlcyclus... 65 7.4 Kwaliteitsborging en verantwoording... 66 7.5 Meerjarenbegroting (indicatief)... 67 7.6 Samenvatting begroting 2008... 69 Programmavoorstel Building with Nature versie 9.0 2-1-2008, pagina 2 / 69
Management samenvatting Building with Nature is de naam van een kennisprogramma met als missie het ontwikkelen van nieuwe, wetenschappelijk onderbouwde kennis, expertise, hulpmiddelen en ontwerpconcepten voor de duurzame inrichting van kust-, delta- en riviergebieden. Deze kennis dient om, binnen gegeven infrastructurele, economische en maatschappelijke randvoorwaarden, de kansen die het natuurlijke systeem biedt optimaal te benutten: ecodynamische gebiedsontwikkeling. EcoShape, Building with Nature is de naam van de organisatie die dit programma gaat uitvoeren. In deze organisatie participeert, naast de initiatiefnemers Boskalis en Van Oord, een groot aantal andere partijen uit de Nederlandse watersector, waaronder universiteiten, kennisinstellingen, consultants en industriële bedrijven. Gezamenlijke strategische doelstellingen zijn snellere besluitvorming rond grote waterbouwkundige werken en vergroting van de toegevoegde waarde van de internationaal opererende Nederlandse waterbouwsector. Het programma heeft als doel: - het ontwikkelen van interdisciplinaire kennis op het grensvlak van aard- en levenswetenschappen en techniek, met aandacht voor de maatschappelijke dimensie; - vergroten inzicht in de biotische en de abiotische systemen waarin waterbouwkundige werken worden ingebed, alsmede in de interacties tussen deze systemen; - het verankeren van de verworven kennis in (geïntegreerde) modellen; - het beproeven en toetsen van deze modellen in praktijksituaties (via actuele cases); - het uitwerken van een conceptueel denk- en werkkader ten aanzien van de cyclus van visievorming, draagvlakverwerving, besluitvorming, ontwerp, realisatie, utilisatie en beheer rond grote waterbouwkundige werken; - het bieden van een afwegingskader ten aanzien van maatschappelijke, ecologische en economische kosten en baten als onderdeel van deze cyclus; - het borgen en verspreiden van de uit eigen onderzoek en uit samenwerking, nationaal en internationaal, verkregen kennis en producten; - profilering van de Nederlandse waterbouwsector in binnen- en buitenland als innovatief, geavanceerd en op duurzaamheid gericht, met Nederland als innovatieve thuismarkt (Nederland-Deltalab); - vergroting van de toegevoegde waarde van de producten die het Nederlandse bedrijfsleven in deze sector te bieden heeft, teneinde de internationale concurrentiepositie op het gebied van de natte waterbouw te behouden en verder uit te bouwen. Het programma is opgebouwd rond drie onderling samenhangende elementen: 1) Interactieve case-studies: ecologen en waterbouwers gaan samen in de praktijk kennis ontwikkelen, het maatschappelijke proces in actuele cases met kennis ondersteunen en de Building with Nature ontwerpfilosofie uitdiepen aan de hand van experimentele pilots. Mede met het oog op de Watervisie van het Kabinet, richt het programma zich vooralsnog op de cases Hollandse Kust (pilot Zandmotor), IJsselmeer (pilot IJsselmeer-Markermeer of Afsluitdijk) en de Zuidwestelijke Delta (pilot in overleg met de voornaamste stakeholders te bepalen). Daarnaast wordt een tropische case ontwikkeld rond landaanwinning en kustverdediging in Singapore, evenals een grootschalig monitoring experiment rond één van de actuele waterbouwkundige werken. 2) Ondersteunend generiek onderzoek: inventarisatie van leerpunten uit de praktijk, identificatie van naar case-overstijgende kennisvragen en invulling van kennisleemten via onderzoek, inclusief de analyse van de relevante maatschappelijke en bestuurlijke processen. Programmavoorstel Building with Nature versie 9.0 2-1-2008, pagina 3 / 69
Belangrijke onderzoeksthema s zijn: interacties tussen het abiotische en het biotische systeem; schaalinteracties, ruimtelijk en temporeel; aspecten van ontwerp, engineering en uitvoering; onzekerheden en risico s en hoe daarmee om te gaan; innovaties in governance. 3) Ecodynamisch ontwikkelen: het integreren van disciplines, kennis, informatie en methodieken in het groen-blauwe ontwikkelingsproces rond natte infrastructuur (besluitvorming, ontwerp, realisatie, gebruik, onderhoud). Hierbij wordt optimaal ingespeeld op de dynamiek van het natuurlijke systeem, waarbij de kosten en baten voor mens en maatschappij vanuit een duurzaamheidperspectief tegen elkaar worden afgewogen. Om dit te realiseren, zullen in de cases aspecten als besluitvorming, ontwerp, biotische, abiotische en socio-economische systeemkennis, uitvoering, monitoring en modellering als leidende onderzoeks- en toepassingsgebieden worden geïntegreerd. De uitvoerenden van dit onderzoek zullen, onder andere via de ontwerpateliers, nauw betrokken worden bij de interactieve cases en het proces van ecodynamisch ontwikkelen. In Hoofdstuk 6 worden deze elementen nader geconcretiseerd. Vanwege het interactieve karakter van het programma is er echter ruimte gelaten voor voortschrijdend inzicht en inspelen op nieuwe ontwikkelingen, ook in het generieke onderzoek. Daarom is alleen het programma voor 2008 nader uitgewerkt (zie bijlage Verkort Programmavoorstel Aanloopfase 2008 ) en wordt het programma voor de jaren daarna vooralsnog slechts op hoofdlijnen geschetst. De totale geraamde kosten voor het programma bedragen 27,5 miljoen euro (nader gespecificeerd in paragraaf 7.5). De partners in het consortium leveren hieraan een bijdrage van 13,25 miljoen euro, de Gemeente Dordrecht draagt voor 0,5 miljoen euro bij in de kosten van huisvesting en facilitering en het Ministerie van V&W verschaft 1,7 miljoen aanloopfinanciering voor 2008. De subsidievraag aan het Innovatiefonds bedraagt daarom 12 miljoen Euro Programmavoorstel Building with Nature versie 9.0 2-1-2008, pagina 4 / 69
1 De ambitie van Building with Nature 1.1 Het vraagstuk De Verenigde Naties verwachten dat in 2050 circa 80% van de wereldbevolking in stedelijke gebieden woont nu is dat al circa 50% - en dat een groot aantal van deze stedelijke agglomeraties in kust-, delta- en riviergebieden is gelegen. Juist in deze verstedelijkte delta's wordt het innoverende vermogen van waterbouw en waterbeheer voortdurend aangesproken, enerzijds omdat het intensieve land- en watergebruik in deze gebieden voortdurend vraagt om een maatschappelijke optimalisatie van de fysieke watercondities, anderzijds om te kunnen anticiperen op 'autonome' ontwikkelingen als klimaatverandering en zeespiegelrijzing. Kortom: de maatschappelijke behoefte aan veiligheid, leefbaarheid, welvaart en duurzaamheid neemt toe. Aan deze wensen kan niet worden voldaan zonder de uitvoering van grote infrastructurele projecten. Voor bovengenoemde regio s betekent dit, dat kusten moeten worden beschermd tegen voortgaande zeespiegelstijging, rivieren meer ruimte moeten krijgen, de capaciteit van havens en vaarwegen moet worden vergroot, de kwaliteit van water en bodem moet worden vastgehouden of hersteld, natuurlijke hulpbonnen optimaal en duurzaam moeten worden benut. In de afgelopen decennia is het realisatieproces van infrastructurele werken gekenmerkt door de volgende ontwikkelingen: We willen meer (multifunctionaliteit, aanpasbaarheid, meerdere functies meenemen, waaronder natuur); We kunnen meer (ontwikkelingen in de techniek maken nieuwe aanpakken mogelijk); We weten meer (kennis van systemen is enorm toegenomen). Meer functies mogelijkheden Technologische mogelijkheden Kennisontwikkeling Wet en regelgeving Anno nu Figuur 1-1 tijd Programmavoorstel Building with Nature versie 9.0 2-1-2008, pagina 5 / 69
Maar tegelijkertijd: We mogen minder (beperkingen regelgeving en voorzichtiger); Het blijkt moeilijk om kennis en kunde goed aan wensen te koppelen en zo daadwerkelijk te benutten. Deze ontwikkelingen leiden er thans toe dat er op het gebied van de waterbouw belangrijke maatschappelijke uitdagingen, maar ook kansen liggen, terwijl we het ons tegelijkertijd steeds moeilijker maken om die kansen te benutten en die uitdagingen aan te gaan. De trend in bovenstaande figuur moet worden gekeerd. Intermezzo: de evolutie van de waterbouw Building in Nature De eerste waterbouwkundige werken zijn zonder veel aandacht voor de effecten op de natuur ontworpen en aangelegd. Na ongeveer 1970 nam de interesse voor de effecten op natuur en milieu toe en is meer en meer natuurwetgeving ontworpen, die ervoor heeft gezorgd dat er steeds meer rekening werd gehouden met de natuur met een sterke nadruk op het minimaliseren van effecten. Deze fase in de ontwikkeling van de waterbouw kan worden gekenmerkt als Building in Nature. Voorbeelden van projecten uit de allereerste fase van deze periode zijn de Afsluitdijk en de aanleg van de Flevopolders. De Deltawerken markeren het einde van deze periode, met de aanleg van de Oosterscheldekering als voorlopig hoogtepunt van het minimaliseren van effecten op de natuur. Building of Nature Sinds de jaren 90 is er, althans binnen Europa, sprake van natuurwetgeving die volgens de trits voorkomen, mitigeren en compenseren van resteffecten werkt. Door natuur te compenseren wordt natuurneutraal gewerkt. De wet- en regelgeving benadrukt daarbij het behoud van de aanwezige natuur en legt veel nadruk op het voorzorgsbeginsel. Dit heeft geresulteerd in een situatie waarin projecten nog steeds worden gedomineerd door het minimaliseren van negatieve effecten (als gevolg van eerder geen rekening houden met de natuur): Een voorbeeld uit deze fase is het ontwerp van de 2 e Maasvlakte, die is zo is ontworpen dat de effecten op de natuur minimaal zijn, terwijl tegelijkertijd aanleg van natuur is voorzien ter compensatie van resteffecten. Building with Nature De volgende stap in de ontwikkeling van de waterbouw is een positievere benadering van natuur en gebruik van natuurlijke processen, die kan leiden tot een duurzamere ontwikkeling van gebieden met ook winst voor de natuur. Het credo is niet meer doing less bad, maar wordt doing good. Eerste voorbeelden hiervan zijn o.a. het project Grensmaas, waar hoogwaterbescherming en grindwinning worden gecombineerd met nieuwe kansen voor de natuur, en de versterking van de Delflandse kust, waarin natuurontwikkeling als uitgangspunt is genomen voor een duurzame versterking van de kust. Voorbeelden van projecten die kansen bieden, maar die nog verder moeten worden ontwikkeld, zijn de (her-) ontwikkeling van de zuidwestelijke delta, en de toekomstige inrichting van het IJsselmeergebied. Programmavoorstel Building with Nature versie 9.0 2-1-2008, pagina 6 / 69
1.2 De missie en doelstelling van Building with Nature Het innovatieprogramma Building with Nature is gericht op het maken van de volgende stap in de waterbouw: van defensieve ontwerpmethoden die gericht zijn op het minimaliseren van negatieve effecten naar ontwerpmethoden en ontwerpen die zich richten op het maximaliseren van systeempotenties (zie intermezzo: de evolutie van de waterbouw). Het gaat om planontwikkeling waarbij beleidsmakers, ontwerpers, uitvoerders en beheerders van projecten gezamenlijk oogmerken als veiligheid, natuurlijkheid, economisch potentieel, leefbaarheid en duurzaamheid met elkaar verenigen en elkaar laten versterken. We gaan leren bouwen met de natuur, in plaats van bouwen met beperking van de gevolgen voor de natuur. Om de stap naar bouwen met de natuur te kunnen maken, zal een aantal essentiële barrières moeten worden geslecht. We zullen moeten leren wat bouwen met de natuur betekent voor besluitvorming en samenwerking met partijen die bij de ontwikkeling van infrastructuur betrokken zijn. Er is meer kennis nodig over de impact die bouwen met de natuur heeft op de ontwerpprocessen van initiatief en ontwerp tot aan realisatie en beheer die rondom infrastructurele projecten een rol spelen. Kennishiaten (zowel disciplinair, interdisciplinair als transdisciplinair) rond bouwen met natuurlijke processen en het maximaliseren van systeempotenties zullen moeten worden weggenomen. Tools die de toepassing van het concept vergemakkelijken zullen moeten worden ontwikkeld. De missie van Building with Nature is het ontwikkelen van nieuwe, wetenschappelijk onderbouwde kennis, hulpmiddelen en ontwerpconcepten voor de duurzame inrichting van kust-, delta- en riviergebieden, zodanig dat, met instandhouding van de infrastructurele en economische randvoorwaarden, de kansen die het natuurlijke systeem biedt optimaal worden benut: ecodynamische gebiedsontwikkeling. Intermezzo: wat is ecodynamisch ontwerpen? Het vertrekpunt voor Building with Nature is dat er bij gebiedsontwikkeling integraal gedacht, gerekend, getekend, gebouwd en beheerd moet worden. Integratie begint dus al in de visie- en planvorming en gaat door na de uitvoering van een waterbouwkundig werk. Een werk wordt niet exclusief met de eis van een zo hoog mogelijk technische kwaliteit tegen zo laag mogelijk kosten ontworpen, maar speelt optimaal in op de dynamiek van het natuurlijke systeem, waarbij de kosten en baten voor mens en maatschappij tegen elkaar worden afgewogen. Ecodynamisch ontwerpen vraagt om functioneel specificeren van zowel de (technische) bouwvraag als de gewenste interactie met de natuurlijke omgeving: building with nature. Er wordt gewerkt met een integraal pakket van functionele eisen waar het ontwerp aan moet voldoen. Dus niet alleen aandacht voor technische aspecten als veiligheid of capaciteit van de te realiseren infrastructuur, maar ook voor natuurlijke aspecten, zoals de te realiseren, te behouden, te versterken en/of te benutten eigenschappen van het abiotische en biotische systeem waarin wordt gewerkt. Kortom: maximale (integrale) ruimtelijke kwaliteit tegen aanvaardbare maatschappelijke kosten. Ecodynamisch ontwerpen is een innovatie die vraagt om een andere manier van denken én doen. Het vraagt, naast het genereren van kennis en know how, ook om bewustwording en gedragsverandering. Dit is ingrijpend en vergt dan ook een stapsgewijze aanpak. Een goede start, zo snel mogelijk leidend tot voorbeelden die bewijzen dat het concept werkt, is essentieel. Programmavoorstel Building with Nature versie 9.0 2-1-2008, pagina 7 / 69
Het programma Building with Nature heeft als doel: - het ontwikkelen van interdisciplinaire kennis op het grensvlak van aard- en levenswetenschappen en techniek, met aandacht voor de maatschappelijke dimensie; - vergroten inzicht in het biotische en het abiotische systeem en de interacties daartussen; - het verankeren van deze kennis in (geïntegreerde) modellen; - het beproeven en toetsen van deze modellen in praktijksituaties (via actuele cases); - het uitwerken van een conceptueel denk- en werkkader ten aanzien van de cyclus van visievorming, draagvlakverwerving, besluitvorming, ontwerp, realisatie, utilisatie en beheer rond grote waterbouwkundige werken; - het bieden van een afwegingskader ten aanzien van maatschappelijke, ecologische en economische kosten en baten als onderdeel van deze cyclus; - het (inter-)actief delen en verspreiden van generieke en systeemkennis die is opgedaan; - profilering van de Nederlandse waterbouwsector in binnen- en buitenland als innovatief, geavanceerd en op duurzaamheid gericht, met Nederland als innovatieve thuismarkt (Nederland-Deltalab); - vergroting van de toegevoegde waarde van de producten die het Nederlandse bedrijfsleven in deze sector te bieden heeft, teneinde de internationale concurrentiepositie op het gebied van de natte waterbouw te behouden en verder uit te bouwen. 1.3 Opbouw en werkwijze van het programma Building with Nature is opgebouwd rond een drietal elementen: 1. Interactieve case-studies: ecologen en waterbouwers gaan samen in de praktijk kennis ontwikkelen, het maatschappelijke proces in actuele cases met kennis ondersteunen en de Building with Nature ontwerpfilosofie uitdiepen aan de hand van experimentele pilots. Mede met het oog op de Watervisie van het Kabinet, richt het programma zich vooralsnog op de cases Hollandse Kust (pilot Zandmotor), IJsselmeer (pilot IJsselmeer-Markermeer of Afsluitdijk) en de Zuidwestelijke Delta (pilot in overleg met de voornaamste stakeholders te bepalen). Daarnaast wordt een tropische case ontwikkeld rond landaanwinning en kustverdediging in Singapore, alsmede een grootschalig monitoring experiment rond één van de actuele waterbouwkundige werken. 2. Ondersteunend generiek onderzoek: inventarisatie van leerpunten uit de praktijk, identificatie van naar case-overstijgende kennisvragen en invulling van kennisleemten via onderzoek, inclusief de analyse van de relevante maatschappelijke en bestuurlijke processen. Belangrijke onderzoeksthema s zijn: - interacties tussen het abiotische en het biotische systeem; - schaalinteracties, ruimtelijk en temporeel; - aspecten van ontwerp, engineering en uitvoering; - onzekerheden en risico s en hoe daarmee om te gaan; - innovaties in governance. 3. Ecodynamisch ontwikkelen behelst het integreren van disciplines, kennis, informatie en methodieken in het groen-blauwe ontwikkelingsproces rond natte infrastructuur (besluitvorming, ontwerp, realisatie, gebruik, onderhoud). Hierbij wordt optimaal ingespeeld op de dynamiek van het natuurlijke systeem, waarbij de kosten en baten voor mens en maatschappij vanuit een duurzaamheidperspectief tegen elkaar worden afgewogen. Om dit te realiseren, zullen in de cases aspecten als besluitvorming, ontwerp, biotische, abiotische Programmavoorstel Building with Nature versie 9.0 2-1-2008, pagina 8 / 69
en socio-economische systeemkennis, uitvoering, monitoring en modellering als leidende onderzoeks- en toepassingsgebieden worden geïntegreerd. Productontwikkeling Het programma zal uiteindelijk een aantal producten opleveren die voortkomen uit deze geïntegreerde aanpak in de cases en uit het ondersteunende generieke onderzoek. Deze producten moeten zodanig worden doorontwikkeld, dat het mogelijk wordt om ecodynamisch ontwikkelen ook te gaan toepassen buiten het programma Building with Nature. De samenhang tussen deze elementen en de beoogde producten is weergegeven in de onderstaande figuur. Deze figuur vormt tevens een leeswijzer bij onderhavig document: het ontwerpproces is beschreven in hoofdstuk 3, de cases in hoofdstuk 4 en de onderzoeksagenda in hoofdstuk 5. De uitvoering van het programma en de beoogde producten zijn uitgewerkt hoofdstuk 6. De organisatie en financiering van het programma, tot slot, is opgenomen in hoofdstuk 7. Hypothesevorming Ecodynamisch ontwikkelen Interactieve cases Generiek onderzoek Besluitvorming Ontwerp Kennis Uitvoering Monitoren Modellen Hollandse Kust Zuidwestelijke Delta IJsselmeer Singapore Systeemkennis en technologie Analyse bestaande Cases Hogeresolutie monitoring site Producten Duurzame ontwikkelings strategieën Uitvoerbare pilots ToolBox (instrumentarium) Kennisproducten Figuur 1-2 Samenhang tussen programmaonderdelen en producten Programmavoorstel Building with Nature versie 9.0 2-1-2008, pagina 9 / 69
1.4 Beoogde producten De beoogde producten van het programma Building with Nature, zoals genoemd in figuur 1.2, worden nader uitgewerkt in paragraaf 6.3. Het gaat in dit programma om de volgende soorten producten: Het perspectief: ecodynamische ontwikkelingsstrategieën, - Duurzame ontwikkelingsstrategieën (de Building with Nature benadering) op basis van de resultaten van de case-studies, ontwikkelde gereedschappen en fundamentele kennis. Experimenteerruimte: - Voor de interactieve cases: concrete, realiseerbare pilots, ingebed in een duurzame ontwikkelingsstrategie; - Onderzoekpilots voor toekomstscenario s. Kennisproducten: - Een databank: - Een intervention database (zie ook paragraaf 6.3) ; - Building with Nature designs / best practices: een portfolio van BwN-oplossingen voor veelvoorkomende waterbouwkundige opgaven; - Wetenschappelijke artikelen; - Modelconcepten; - Workshops/congressen. Toolbox en instrumenten: - Voor de case studie gebieden zullen bruikbare modellen gereed zijn die als gereedschap inzetbaar zijn voor toekomstig ecodynamisch ontwerpen; - Guidance-documenten die ecodamische ontwikkelscenario s buiten het programma ondersteunen. Programmavoorstel Building with Nature versie 9.0 2-1-2008, pagina 10 / 69
2 Building with Nature als publiek-privaat innovatieprogramma 2.1 Inleiding Building with Nature geeft invulling aan de ambitie van zowel publieke als private partijen. BwN wordt dan ook breed gedragen binnen de Nederlandse waterbouwsector en wordt omarmd door een aantal overheidsinstellingen. Het is een publiek-privaat innovatieprogramma bij uitstek, met als uitdaging om een nieuwe manier van denken én doen te ontwikkelen die is gebaseerd op samenwerking met verschillende departementen, bedrijfsleven, kennisinstellingen en universiteiten. Het voorliggende programma is het resultaat van overwegingen en daarbij gesignaleerde knelpunten van de waterbouwsector en sluit aan bij de beleidsvoornemens van het Rijk. In onderstaande paragrafen wordt nader toegelicht hoe BwN invulling geeft aan deze aspecten, waarbij tevens wordt uitgewerkt hoe BwN aansluit bij de knelpuntenanalyse water, zoals opgesteld door de interdepartementale programmadirectie Kennis & Innovatie (K&I). 2.2 Unieke aspecten BwN en succesfactoren Boskalis en Van Oord hebben het initiatief genomen en een consortium geformeerd dat de veelzijdigheid van de Building with Nature opgave reflecteert. Dit consortium vormt een brede vertegenwoordiging van de Nederlandse waterbouwsector. Naast Boskalis en Van Oord nemen aan dit consortium deel de kennisinstellingen Deltares, Imares en Astro-Lofar, de universiteiten van Delft (TUD), Twente (UT) en Wageningen (WUR), de academische instituten NIOZ en NIOO- CEME, de adviesbureaus Witteveen + Bos, DHV en Royal Haskoning, de industriële partijen Shell Global Solutions, IHC Merwede en VBKO en de overheidsinstelling Rijkswaterstaat Bouwdienst. De gemeente Dordrecht steunt het programma met vergader- en kantoorfaciliteiten voor o.a. workshops en ontwerpateliers. Building with Nature onderscheidt zich van andere kennis- en innovatieprogramma s door de combinatie van de volgende factoren: de thematiek: synergie van blauw en groen in een maatschappelijke context: o over de grenzen van disciplines heen denken o werken met de meerschaligheid van systemen o betrokkenheid stakeholders de activiteiten: o werken aan concrete cases voor de (toekomstige) natte waterbouw o focus op innovaties in het ontwerpproces: iteratief en stap voor stap o focus op kust- delta en riviergebieden o exportgericht o aandacht voor data en monitoring met focus op ontwerp én uitvoering de organisatie: o nauwe samenwerking tussen publieke en private partijen, met de private partners als initiatiefnemer en trekker; o de samenwerkingsvorm: als een netwerkorganisatie met ontwerpateliers voor visieen ideeënvorming en workshops voor kennisuitwisseling. Programmavoorstel Building with Nature versie 9.0 2-1-2008, pagina 11 / 69
De kracht van het programma wordt bepaald door een drietal succesfactoren: 1. De deelnemende partijen. Zoals aangegeven, is ervaring en kennis aanwezig op het gebied van techniek, natuurwetenschappen, milieukunde, ontwerpprocessen, governance en uitvoering; de actieve deelname van de baggerwereld hierin is een pré, omdat er een directe toegang is tot praktijkinformatie en er een rechtstreekse relatie met toepassing van de ontwikkelde kennis kan worden gelegd; 2. De interactieve aanpak, opgehangen aan reële, actuele cases; 3. De aansturing, die ervoor zorgt dat de sterke interactie tussen kennis, ontwerp, governance en uitvoering ook daadwerkelijk tot stand komt. Deze sturing wordt ondermeer bereikt door het ontwerpproces als rode draad te nemen voor het onderzoek en krachten te bundelen rond de cases 2.3 Economisch belang en internationale dimensie van het programma De gehele Nederlandse waterbouwsector heeft internationale faam en is van oudsher sterk internationaal gepositioneerd. Deze faam en positionering zijn vooral gebaseerd op de aansprekende projecten die de sector in Nederland heeft gerealiseerd; denk daarbij aan de Zuiderzeewerken, polders en de Deltawerken. De internationale faam uit zich momenteel in de enorme waterbouwkundige projecten die in het buitenland zijn verworven en worden uitgevoerd, met als meest bekende voorbeeld de palmeilanden in het Midden-Oosten. Om de sterke positionering van de Nederlandse waterbouwsector vast te kunnen houden en verder uit te kunnen bouwen, is een sterke thuismarkt van groot belang. Om die reden zet het programma stevig in op drie Nederlandse cases. Building with Nature omvat daarnaast ook een sterke internationale dimensie: ondermeer in de vorm van de case in Singapore. In deze case wordt nauw samengewerkt met lokale partners, zoals de National Universitiy of Singapore. Daarnaast zijn alle participerende kennisinstituten, universiteiten en academische onderzoeksinstituten ingebed in internationale onderzoeksnetwerken en betrokken bij tal van internationale onderzoeksprogramma s, Europees en mondiaal. Daardoor heeft BwN optimaal toegang tot in het buitenland aanwezige relevante kennis. De combinatie van ontwikkelen van ontwerpconcepten waar wereldwijd vraag naar is, uitvoering van gerichte projecten in het buitenland, een al aanwezige sterke internationale positionering van de Nederlandse waterbouwsector en de betrokkenheid van de consortiumpartners bij internationale onderzoeksnetwerken en programma s maken dat het programma Building with Nature een sterke internationale verankering heeft. Het programma Building with Nature draagt bij aan de Nederlandse economie door een snellere realisatie van duurzame (natte) infrastructuur. Het programma helpt vertragingen als gevolg van conflicten met regelgeving op het gebied van natuur en milieu te verminderen. Dergelijke vertragingen zijn thans eerder regel dan uitzondering bij grote infrastructurele werken en worden algemeen aangemerkt als een belangrijke schadepost voor de economie. Als voorbeeld van dergelijke economische schade (of gederfde inkomsten) kan genoemd worden de aanleg van een containerterminal. Bij een dergelijke terminal begint de positieve cashflow, en dus de bijdrage aan de Nederlandse economie, pas indien containerschepen daadwerkelijk kunnen aanmeren, laden en lossen. Alles bij elkaar zorgt dit programma dat Nederland als waterbouwnatie weer aanzienlijk sterker op de kaart gezet wordt. Building with Nature zal als innovatieprogramma de internationale innovatiekracht van Nederland als Deltaland versterken (zie ook navolgend intermezzo). Dit is Programmavoorstel Building with Nature versie 9.0 2-1-2008, pagina 12 / 69
van belang, aangezien er wereldwijd een stijgende behoefte is aan duurzaam ontworpen en aangelegde (natte) infrastructuur. Deze trend zal naar verwachting in de toekomst alleen maar toenemen. Het programma Building with Nature stelt alle partners in het consortium in staat hun leidende positie in de wereld op het gebied van de waterbouw te behouden en verder te versterken. Het NWP steunt de visie en opzet van BwN en heeft via de Stuurgroep Deltatechnologie haar steun betuigd aan dit programma. NWP ziet BwN als een belangrijk potentieel exportproduct voor de sector. Vanuit deze stuurgroep steunt het Ministerie van Verkeer en Waterstaat het programma via de Directoraten Generaal Water en Rijkswaterstaat. Intermezzo: economische en ecologische waardecreatie van Building with Nature Marktanalyse De EIM Water Export Index (Ref. 1) schat de totale omzet van de watersector in 2000 op 11,5 mld verdeeld over de volgende deelsectoren: Waterbouw 3,5 mld (30%), Water en Groen 0,8 mld (7%), Waterbeheer 1,4 mld (12%). Samen 5,7 mld, zo'n kleine 50% van de totale omzet in deelsectoren die zullen profiteren van de resultaten die het programma Building with Nature gaat opleveren. Van de totale exportwaarde van de watersector in 2000 ( 3,9 mld) zit een groot deel (63%, 2,5 mld) in deelsectoren die zullen profiteren van de resultaten die het programma Building with Nature gaat opleveren: Waterbouw 1,8 mld (45%), Water en Groen 0,4 mld (10%), Waterbeheer 0,3 mld (8%). De prognose van de totale omzet van de watersector voor 2006 bedroeg 14,2 mld, de exportwaarde voor 2006 4,9 mld. Deze trend doorzettend naar 2008, worden deze getallen respectievelijk 16 mld en 5,5 mld met respectievelijk 8 mld en 3,5 mld aandeel voor de deelsectoren die profiteren van de resultaten die het programma Building with Nature gaat opleveren. Het programma Building with Nature draagt op verschillende manieren bij aan de Nederlandse economie: 1) behouden c.q. vergroten van marktaandeel van Nederlandse bedrijven in de omzet in de watersector, vooral in moeilijke uitvoerbare, complexe werken. 2) creëren van nieuwe markten door projecten mogelijk te maken met behulp van een vernieuwende en duurzame ontwerpbenadering. 3) voorkomen van vertragingen in de voorbereidende en uitvoerende fase, zodat investeringen sneller tot rendement komen. Economische waardecreatie Concurrentie in de deelsectoren uit opkomende markten (bijvoorbeeld China, India en Brazilië) ligt op de loer. Marktverlies aan de onderkant van de markt is op termijn onvermijdelijk. Het groeipotentieel voor Nederlandse bedrijven zit vooral aan de bovenkant van de markt. Hier kan het marktaandeel worden vergroot door slimmer in te spelen op milieuvraagstukken. Daarnaast kan ook de markt zelf worden vergroot door nieuwe projecten mogelijk te maken met behulp van de kennis en expertise die in dit programma wordt verworven. Ecodynamisch ontwerpen is een vooruitstrevende, op nieuwe kennis en know-how gebaseerde, benadering, die de concurrentie op enige afstand moet houden. Zelfs een kleine procentuele bijdrage aan de totale omzet in de watersector is al een rechtvaardiging voor het investeren in kennis die de concurrentiepositie van deelnemende partijen verbetert en de waarde van ons belangrijke exportproduct Waterbouw verhoogt. Programmavoorstel Building with Nature versie 9.0 2-1-2008, pagina 13 / 69
Het programma helpt verder vertragingen als gevolg van conflicten met regelgeving op het gebied van natuur en milieu te verminderen. Dergelijke vertragingen zijn thans eerder regel dan uitzondering bij grote infrastructurele werken en worden algemeen aangemerkt als een belangrijke schadepost voor de economie en kunnen een bedreiging betekenen voor werkgelegenheid en welzijn. Zo heeft de vertraging van de aanleg van Maasvlakte 2 een nadelige invloed op de concurrentiepositie van en de werkgelegenheid in de Rotterdamse haven (Ref. 2). Een jaar vertraging in de aanleg van de tweede Maasvlakte wordt geschat op een schadepost tussen 50 mln en 100 mln (Ref. 3). Door dergelijke vertragingen te beperken, levert Building with Nature een directe bijdrage aan de Nederlandse economie. In dit licht bezien, levert investeren in Building with Nature ook direct economische rendementen op die het bedrag van de investering naar verwachting ruimschoots zullen overstijgen. Ecologische waardecreatie De ecosystemen in de wereld zijn kritiek voor het goed functioneren van onze earth support systems. De diensten die ecosystemen leveren zijn essentieel voor bijvoorbeeld onze voedselvoorziening, beschikbaarheid van zoet en schoon (drink-) water en zuurstofproductie door fotosynthese. Ecosystemen dragen dus direct en indirect bij aan ons welzijn en onze welvaart. De ecosystemen vertegenwoordigen daarom een deel van de totale waarde van onze planeet. De wereldeconomie zou zelfs niet kunnen functioneren zonder goed werkende ecosystemen. In die zin is de waarde van ecosystemen onbeperkt. Tot op heden wordt de waarde van ecosystemen nauwelijks meegewogen in de verschillende stadia van projectontwikkeling. Dit wordt mogelijk veroorzaakt door beperkte kennis van hoe ecosystemen zijn verbonden met economische systemen. Constanza en anderen (Ref. 4) hebben geprobeerd de toegevoegde of marginale waarde van ecosysteem diensten te schatten. Ecosysteemdiensten die werden beschouwd door Constanza et al. waren onder andere waterregulatie en voorziening, nutriëntenrecycling, voedselproductie en recreatie. Mariene ecosysteemdiensten leveren een belangrijke bijdrage aan dergelijke ecosysteemdiensten. In hun studie concludeerden Constanza et al. dat de totale waarde per hectare voor alle kustgerelateerde ecosystemen ongeveer 4.000 US$/ha/jaar bedraagt. Binnen dit gemiddelde van 4.000 US$/ha/jaar treden grote verschillen op. Zo wordt de totale waarde van bijvoorbeeld zeegrasgebieden geschat op 19.000 US$/ha/jaar (wereldgemiddelden, prijsniveau 1997, Ref. 4 en 5). De kennis en expertise die BwN oplevert, maakt het mogelijk om gerichte en inhoudelijk onderbouwde bijdragen te leveren aan de verbetering van ecosystemen en de daaraan gerelateerde ecosysteemdiensten met bijbehorende ecologische waardecreatie. Referenties 1) NWP, EIM Water Export Index, Prognose 2006. 2) Brief br.35047 Project Mainportontwikkeling Rotterdam: kamervragen Kamerstuk 2007-04-13. 3) Van Kalles B., Angst voor vertraging Maasvlakte 2, Het Financieele Dagblad, 2007-11-23.. 4) Constanza R., Arge d R., Groot de R., Farber S., Grasso M., Hannon B., Limburg K., Naeem S., O Neill R. V., Paruelo J., Raskin R.G., Sutton P., van den Belt M. The value of the world s ecosystem services and natural capital. Nature Vol 387, 15 May 1997. 5) Marine Coastal Systems and Human Well Being, United Nations Environment Programme, Millenium Ecosystem Assessment, UNEP Nairobi 2006. Programmavoorstel Building with Nature versie 9.0 2-1-2008, pagina 14 / 69
2.4 Aansluiting bij de Watervisie van het kabinet Het BwN programma sluit op een aantal fronten nauw aan op de door kabinet vastgestelde Watervisie. Deze Watervisie geeft aan dat er een nieuwe impuls nodig is voor waterbeleid en geeft hiervoor een drietal redenen: - Klimaatverandering vereist dat we opnieuw naar de wateropgave kijken. - Er is behoefte aan integrale samenwerking waarbij inhoudelijke samenhang en samenwerking tussen betrokken partijen van belang is. - Er is vanuit duurzaamheid niet alleen de behoefte aan technische, maar ook bestuurlijke en financiële oplossingen voor lange termijn duurzame concepten. De Watervisie geeft de noodzaak aan voor een fundamentele verandering in onze manier van denken en doen en voor het toepassen van innovatieve concepten rond watervraagstukken: we moeten beter anticiperen op de natuurlijke kwaliteiten van het systeem, de economische ontwikkeling bevorderen en de kwaliteit van de leefomgeving vergroten. BwN sluit nauw aan bij deze visie door te werken mét de mogelijkheden die het natuurlijke systeem biedt en het combineren van waterbouwopgaven met het verbeteren van veiligheid, leefomgeving en natuurlijke kwaliteiten. Daarnaast vereist de aanpak volgens BwN innovatie op het gebied van governance, regelgeving en financiering om zo mogelijkheden te creëren en te ontwerpen vanuit de kansen en experimenteerruimte te creëren. In haar keuze voor case studies sluit het BwN programma nauw aan bij een aantal specifieke aandachtsgebieden uit de Watervisie. In de case studie rond de (her)- inrichting van het IJsselen Markermeer richt BwN zich onder meer op het ontwikkelen van kennis om te komen tot innovaties in het bestuurlijke systeem. Zandmotor wordt genoemd in de Watervisie als een grootschalige proef om innovatieve concepten te ontwikkelen en in de praktijk te beproeven. BwN sluit zich aan bij dit initiatief en ontwikkelt kennis die enerzijds leidt tot optimalisatie van de huidige zandmotor en verricht onderzoek naar mogelijkheden voor meer generieke toepassing van dit principe voor innovatieve kustverdediging: BwN als onderdeel van (fysieke) experimenteerruimte. In de case studie Zuidwestelijke Delta draagt BwN bij aan de integrale ontwerpuitdaging om te komen tot echte synergie tussen groen en blauw. Hoe kunnen de ecologische waarden in dit gebied die onder druk zijn komen te staan door de uitvoering van de Deltawerken hersteld worden gecombineerd met eisen op het gebied van veiligheid en toegankelijkheid? Verder richt BwN zich op het ontwikkelen en in de praktijk testen van innovatieve concepten ter versterking van de thuismarkt. Het programma draagt bij aan de kracht van de Nederlandse waterbouwsector en versterkt diens internationale positie als de leverancier van innovatieve kennis op het gebied van deltatechnologie. Tevens biedt het onderzoek verricht als onderdeel van BwN een mogelijkheid om jong talent aan te trekken en daarmee bij te dragen aan het ontwikkelen van de volgende generatie watermanagers. Programmavoorstel Building with Nature versie 9.0 2-1-2008, pagina 15 / 69
Intermezzo: de kracht van de Nederlandse waterbouw De waterbouw en het waterbeheer in Nederland omvatten zowel de uitvoerende kant (baggerbedrijf, natte waterbouw), de ontwerpende en adviserende kant (ingenieurs- en adviesbureaus), de kennisontwikkelende kant (universiteiten en GTI s), de opdrachtgevende kant (Rijkswaterstaat, waterschappen, havenbeheerders en private opdrachtgevers) als ook de beleidsbepalende kant (Rijksoverheid en Provincies, Waterschappen, Natuurmonumenten). Er is een sterke samenhang tussen de bovengeschetste partijen. Deze samenhang komt tot uitdrukking in een aantal verschillende aspecten: - samenwerking op het gebied van ontwikkeling van kennis, vakmanschap en kunde; - vakbekwame en technisch goed toegeruste afnemers (Rijkswaterstaat, waterschappen); - een economische orde die een goede balans kent tussen rivaliteit, concurrentie en samenwerking in de relaties tussen opdrachtnemers onderling en tussen opdrachtgever en opdrachtnemer. Samen met een innovatie stimulerend overheidsbeleid vormen dit noodzakelijke voorwaarden voor een succesvolle sector (Porter, 1990 The competitive advantage of nations). Om succesvol te blijven, is het dus noodzakelijk dat de overheid nadrukkelijk haar rol in de sector blijft spelen, onder meer door innovaties te stimuleren en thuismarkten te creëren. 2.5 Interdepartementale context Building with Nature raakt aan meer dan aan waterbeleid, dat primair vanuit V&W wordt ontwikkeld en uitgevoerd: BwN werkt vanuit een integrale afweging van de inrichting van (natte) gebieden en streeft tegelijkertijd naar het verhogen van de ruimtelijke kwaliteit. Zowel het beleid van VROM, en op decentraal niveau dat van de provincies en gemeenten, als dat van LNV is daarbij van belang. Voor LNV is het allereerst van belang dat innovatie zich richt op de kennis over systeemveerkracht en hoe die optimaal benut kan worden. Feitelijk is dat het gedachtegoed waar BwN op gebouwd is: werken met de kracht van de natuur in plaats van er tegen. Meer specifiek zijn voor LNV vragen met betrekking tot ecologie en natuur in combinatie met de visserij- en landbouwfunctie van specifieke gebieden belangrijk. VROM staat voor een duurzame ontwikkeling van gebieden, wat juist het product is van de ecodynamische ontwerpstrategie zoals BwN die ontwikkelt. VROM kijkt daarbij zowel naar de strategische ontwikkeling van (natte) gebieden, als naar milieukundige aspecten daarvan. Waterbouwkundige ontwerpen worden dan in relatie gezien met de kwaliteit van waterbodems en baggerwerkzaamheden. VROM vindt hierbij de multidisciplinaire aspecten (economiemaatschappij-milieu) van het proces uitermate belangrijk. VROM benadrukt het belang van een integrale afweging van deze aspecten bij waterbouwkundige ontwerpen: meer aandacht voor bouwen met de natuur, zou weerstanden weg kunnen nemen en kansen kunnen creëren. Hiernaast is voor VROM de procedurele kant van de zaak belangrijk. Zo is het belangrijk om bijvoorbeeld de opstellers van een MER te helpen het proces beter te doorlopen. BwN geeft meer inzicht in dat proces, zowel inhoudelijk als procedureel. Bij de uitvoering van het programma beoogt BwN de drie departementen VenW, VROM als LNV direct te betrekken in de uitvoering van één of een aantal cases. Dit houdt in dat vertegenwoordigers van VenW, VROM en LNV, worden uitgenodigd voor de workshops en ontwerpateliers, met de verwachting dat van hen een actieve bijdrage wordt geleverd in de verdere uitwerking van deze cases. Programmavoorstel Building with Nature versie 9.0 2-1-2008, pagina 16 / 69
Het contact met LNV verloopt momenteel via Imares 1, maar ook op interdepartementaal niveau via de programmadirectie K&I 2. Er is al in een vroeg stadium contact geweest met VROM 3. Kort voor het verzenden van het definitieve programmaboek is wederom afstemming gezocht met VROM. Uit de contacten blijkt dat beide departementen belang van BwN en onderschrijven en dat zij bereid zijn om op nader te bepalen wijze een bijdrage te leveren aan de inhoud en uitvoering van delen van het programma. 2.6 Aansluiting bij de innovatieanalyse water De programmadirectie KenI heeft een knelpuntenanalyse innovatie Water uitgevoerd. Daarin agendeert zij een aantal zaken die remmend of beperkend zijn voor de totstandkoming van werkelijke innovaties in de watersector. Building with Nature geeft invulling aan een aantal van de genoemde knelpunten als onderstaand beschreven: Belemmeringen in het watersysteem Het watersysteem, ons gebruik ervan en de toekomstige ontwikkelingen heeft dringend behoefte aan innovaties. Immers klimaatbestendig inrichten van de ruimte, duurzame oplossingen voor veiligheid en verdergaande stapeling van functies vraagt om steeds slimmere oplossingen. Ook in de waterbouw. Slimme (ontwerp)oplossingen zijn nodig die rekening houden met de toenemende druk op de ruimte en met de duurzaamheid en integraliteit van die oplossing. BwN geeft hier invulling aan door het realiseren van synergie tussen groen en blauw. BwN werkt vanuit de kracht van de natuur in plaats van er tegen, zoals thans vaak het geval is. BwN ontwikkelt de benodigde disciplineoverstijgende kennis en past deze kennis in de praktijk toe. Gebrek aan urgentiegevoel Gebrek aan urgentiegevoel, onvoldoende bestuurlijke daadkracht en omgaan met tijd- en ruimteschalen: BwN agendeert deze thema s in zowel het specifieke gedeelte (interactieve cases) als in het generieke kennisdeel. Zo richt de BwN-case IJsselmeer zich niet alleen op de blauw-groen integratie, maar ook (in eerste instantie vooral) op de bestuurlijke complexiteit in het gebied en het effect daarvan op de ontwikkeling van een goede, duurzame waterbouwkundige oplossing voor dit bestuurlijk complexe gebied. Mogelijke bestuurlijke innovaties kunnen een onderdeel van de oplossing zijn (bouten, moeren én mensen). Zowel in deze case als in die voor de Zeeuwse Delta en in het generieke kennisprogramma behandelt BwN het vraagstuk van tijd en ruimteschalen: lossen we een deelprobleem op (slib in Markermeer, zandhonger Oosterschelde) of komen we met een integraal ontwerp voor het geheel? Niet kiezen lijkt te leiden tot niets doen, kennis over dit vraagstuk is nodig om onderbouwd te kunnen kiezen. BwN genereert die kennis. Gebrek aan experimenteerruimte Door aan te sluiten bij levensechte praktijk-cases en daarin pilot-projecten te helpen ontwikkelen, 1 Nauw betrokken bij de totstandkoming van dit voorstel zijn Martin Scholten, Martin Baptist en Jan van Dalfsen. Afstemming is gezocht met de WUR (Leerstoelgroep ESS-CC, Annemarie Groot, Judith Klöstermann, Erik van Slobbe en Joop Harmsen) 2 Jeanine Elbersen is lid van het projectteam namens de directie Kennis van LNV 3 Gesproken is met Jan van Vliet, hoofd afdeling bodembescherming VROM en Onno van Sandick, coördinator sustainable development Programmavoorstel Building with Nature versie 9.0 2-1-2008, pagina 17 / 69
uitvoeren en monitoren en alternatieven te verkennen creëert BwN experimenteerruimte. BwN ontwikkelt nieuwe kennis en experimenteert daarmee. BwN experimenteert ook met innovaties in het ontwerpproces en laat zien hoe wet- en regelgeving als belemmering geslecht kunnen worden. Het werk in en geïnspireerd door de cases leidt niet alleen tot bruikbare kennis, maar draagt ook bij tot de ontwikkeling van realistische pilots, die op een BwN-wijze (ecodynamisch ontwerpen) oplossingen willen bieden voor werkelijke problemen. De know-how die wordt ontwikkeld tijdens deze ontwerptrajecten is uiteraard ook toepasbaar voor nieuwe ontwerpopgaven en vormt daarmee een belangrijke generieke spin-off van het programma. Publiek privaat samen: omgaan met verschillende belangen BwN wordt uitgevoerd door een consortium van onder andere private partijen en kennisinstellingen. Er wordt kennis ontwikkeld die van waarde zal zijn voor de gehele Nederlandse waterbouwsector. BwN laat zien dat de combinatie verschillende belangen meerwaarde kan hebben. Immers juist doordat in Building with Nature alle belangrijke spelers uit de Nederlandse waterbouwsector vertegenwoordigd zijn en samenwerken, komen de ontwikkelde kennis en know-how weer ter beschikking van de gehele sector en dus de Nederlandse samenleving. Building with Nature richt zich op een aantal Nederlandse cases, omdat de consortiumpartners Nederland nadrukkelijk meer willen profileren als Deltalab, thuismarkt en experimenteerruimte. Dat is nodig om de positie van de Nederlandse waterbouwsector op de wereldmarkt te behouden en uit te breiden. Daarom wordt ook de internationale context niet uit het oog verloren met o.a. Singapore als case binnen het programma. De kennis die BwN genereert, gecombineerd met de internationale focus van de sector, maakt dat de nieuwe kennis internationaal wordt toegepast. Nederland kan zich zo ook blijvend over de grenzen profileren als Nederland Waterland. Het bladgouden imago waar de Innovatieanalyse Water van spreekt, wordt hierdoor weer een beetje meer echt goud. Programmavoorstel Building with Nature versie 9.0 2-1-2008, pagina 18 / 69
3 Ecodynamisch ontwikkelen Het programma Building with Nature richt zich op ecodynamisch ontwikkelen, een benadering waarbij optimaal wordt ingespeeld op de dynamiek van het natuurlijke systeem bij visie- en planvorming, ontwerp, aanleg, beheer en onderhoud van water-gerelateerde infrastructuur. Het ontwerpproces vormt daarin een belangrijk onderdeel. Zonder een goed ontwerpproces kan de dimensie Building with Nature niet tot bloei komen en worden kansen op een goede toepassing van het concept gemist. Een goed ontwerpproces voor Building with Nature legt vanwege de nadruk op de omgang met natuur en natuurlijke processen duidelijke accenten (zie ook 3.2). In het ontwerpproces worden wensen omgezet in ontwerpen, waarbij breed rekening wordt gehouden met het ecosysteem (Planet), maatschappelijke belangen (People) en kosten/baten (Profit). Het ontwerpproces verbindt de elementen governance en systeemkennis in dit programma, maar ook de aanleg met de aansluitende beheers- en onderhoudsfasen. Het ontwerpproces als zodanig heeft eigen vragen en uitdagingen in methodiekontwikkeling. 3.1 Belangrijke accenten voor ontwerpprocessen Het ontwerpproces dat volgt uit de missie van Building with Nature kent een integrale benadering en is onderdeel van het streven naar duurzame ontwikkeling en een brede Planet, Profit en People benadering in alle fasen van het planproces. Het gaat daarbij om de wijze waarop natuur, in zijn verschillende hoedanigheden van functioneren en (economische en emotionele) waarde die hieraan wordt gegeven, volwaardig kan meewegen in de beoordeling en besluitvorming. Het gaat daarbij ook om de functionele relaties die tussen natuur en People en Profit bestaan en die tot win-win ontwerpen kunnen leiden. Het ontwerpproces dat ons voor ogen staat heeft daarnaast de volgende accenten: 1. Benutten van kansen. In de huidige praktijk is er aandacht voor de effecten van een werk op de natuur, maar komen de kansen amper aan bod. Het onderkennen van kansen voor natuur op basis van systeemkennis begint idealiter zo vroeg mogelijk in het planproces, bij het initiëren en definiëren van een project. De aandacht gaat uit naar het werken met en afstemmen op de natuurlijke dynamiek en het ruimte geven aan natuurlijke processen. 2. Waarderen van natuurlijke processen en waarden. Natuur en natuurlijke processen vervullen functies die vaak over het hoofd worden gezien. Het onderkennen en duiden van functies vormt meestal geen probleem. Het waarderen ervan wel. Zo zijn estuaria kraamkamers voor vis, maar het waarderen van deze functie via de visserij is geen sinecure. Er wordt hiernaar al veel onderzoek gedaan, maar er is zeker nog sprake van kennislacunes met betrekking tot veel regulatie- en productiefuncties van ecosystemen. Een betere kennis van het ecosysteem en de interactie ervan met het (lokale dan wel regionale) sociaal-economische systeem kan hier meer uitsluitsel geven. Toch worden enkele essentiële kenmerken (o.a. draagkracht, veerkracht, aanpassingsvermogen, faseerbaarheid) nog niet gewaardeerd. Deze kenmerken zijn relevant voor de bestendigheid tegen allerlei veranderende omgevingsfactoren, zoals het klimaat, niet alleen uit een oogpunt van veiligheid tegen overstroming en wateroverlast, maar ook uit dat van droogte en verzilting. 3. Afstemmen tussen systeemniveaus. We zien in verschillende cases dat bij building with nature afstemming nodig is tussen het locale niveau van individuele projecten, zoals de Zandmotor, en een regionaal niveau, waarbij gekeken wordt naar de toepassing van zandmotoren langs een groot deel van de Nederlandse kust. Deze afstemming is van Programmavoorstel Building with Nature versie 9.0 2-1-2008, pagina 19 / 69