PROVINCIALE VERKIEZINGEN 2015 AANDACHT VOOR VITALE KLEINE KERNEN IN TOEKOMSTIG GEMEENTELIJK BELEID In maart 2015 zijn er provinciale verkiezingen. In de provinciale verkiezingsprogramma s mogen de speerpunten voor kleine kernen en het platteland in Limburg niet ontbreken. In dit document staan aandachtspunten die van groot belang zijn voor de leefbaarheid in Limburg. De Vereniging Kleine Kernen Limburg en Spirato, de Limburgse ondersteuningsorganisatie voor dorps- en buurthuizen, bieden u deze handreiking voor vitale kleine kernen aan.
Horst aan de Maas, oktober 2014 LEEFBAARHEID WORDT GEMAAKT DOOR DE DORPSBEWONERS Veel initiatieven ter verbetering van de leefbaarheid en het versterken van gemeenschapsvoorzieningen komen van de dorpsbewoners zelf. Daar ligt ook de basis voor de noodzakelijke sociale innovatie. De komende jaren zal de betrokkenheid bij de eigen omgeving van bewoners van de kleine kernen nog meer aangesproken worden. Er liggen grote kansen voor versterking van gemeenschapszin. Dat vraagt wel om een overheid die stimuleert en faciliteert. In deze handreiking staan aandachtspunten voor leefbaarheid van kleine kernen ten behoeve van de provinciale verkiezingsprogramma s. Op 22 november organiseert de VKKL het 5 e Plattelandsparlement waar we graag met de provinciale politiek in gesprek gaan over de toekomst van het platteland en de kleine kernen in Limburg. Energie in het dorp Dorpsbewoners willen energie steken in de verbetering van hun leefomgeving en gemeenschapsvoorzieningen als ze daarvoor de ruimte krijgen. Bewoners mogelijkheden bieden voor eigen initiatief biedt veel kansen. Actieve inwoners en de overheid hebben een gezamenlijk belang: het in stand houden en vergroten van de leefbaarheid van de kleine kernen. Basis voor samenwerking is wederzijds vertrouwen, ruimte bieden en heldere communicatie. Regie van onderaf Welke onderwerpen uit deze handreiking vormen de speerpunten voor de kleine kernen? Het antwoord op die vraag komt van de bewoners zelf. Met behulp van dorpsgesprekken komen veel zaken aan bod. Inwoners geven zelf aan welke onderwerpen in hun dorp prioriteit hebben en waar volgens hun de accenten liggen. Daarbij zijn er altijd ook unieke aandachtspunten voor een specifiek dorp. Het is noodzakelijk te erkennen dat het eigenaarschap van veel vraagstukken bij de (dorps-) gemeenschap zelf ligt. Top 12 De provinciale overheid vervult een cruciale rol ten aanzien van kleine kernen en het platteland. Tegen de achtergrond van de demografische verandering en de groei van de steden is een nieuwe (provinciale) visie op de leefbaarheid van het platteland hard nodig. Wij verzamelden de 12 belangrijkste speerpunten voor de dorpen en buurten in Limburg. We vragen u daarmee rekening te houden in het verkiezingsprogramma.
1. SPEEL ACTIEF IN OP DEMOGRAFISCHE ONTWIKKELING (MEER OUDEREN, MINDER JEUGD EN KRIMP) Limburg is koploper ten aanzien van de demografische verandering. Die verandering concentreert zich vooral op het platteland. Mede daarom zal in alle kleine kernen door de inwoners de leefbaarheid opnieuw gedefinieerd moeten worden. Hierbij wordt samen met de bewoners binnen en tussen de kernen gezocht naar nieuwe kansen, slimme combinaties en optimale verdelingen. Ontgroening, vergrijzing en een dalende bevolking hebben grote invloed op de leefbaarheid. De provincie zou rechtstreeks of via intermediaire organisaties zoals de VKKL, bewoners moeten ondersteunen om zelf in beeld te brengen welke behoeftes ontstaan in hun dorp, rekening houdend met de prognoses. Daarbij gaat het om harde aspecten zoals nieuwe functies voor vrijkomende gebouwen, veranderende behoefte aan woonruimte, bereikbaarheid van voorzieningen. Maar ook om zachte aspecten: activiteiten met, door en voor doelgroepen zoals ouderen, die steeds belangrijker worden en slimme samenwerkingsverbanden met buurdorpen als het gaat om voorzieningen. 2. PASSENDE WOONRUIMTE, MET NAME VOOR JONGEREN EN OUDEREN De provincie kijkt samen met de gemeenten, de bewoners, corporaties en projectontwikkelaars naar een passende invulling van de woonbehoefte. Hierbij wordt ruimte gegeven aan nieuwe mogelijkheden. Creëer ruimte voor alternatieve woonvormen in relatie met de behoefte. Bijvoorbeeld kangoeroe-woningen, woningsplitsing of transformatie van gebouwen. Het uitgangspunt moet zijn dat mensen zo lang mogelijk in hun eigen omgeving zelfstandig kunnen blijven wonen en zorg en ondersteuning kunnen ontvangen. Een mogelijkheid om aan de behoefte te voldoen is CPO (collectief particulier opdrachtgeverschap). Daarbij zit de toekomstige bewoner vanaf het begin zelf aan het 3
stuur. Kijk ook naar inbreidingslocaties waar gebouwen in onbruik zijn geraakt of in de toekomst in onbruik geraken. In leegstaande kerken of kloosters zijn nieuwe woonvormen mogelijk. 3. BEVORDER WERKGELEGENHEID EN SOCAAL- ECONOMISCHE VITALITEIT IN EN RONDOM HET DORP Economische dragers zijn van belang voor werkgelegenheid en de sociaaleconomische vitaliteit van kleine kernen. De gemeenschap versterkt zichzelf door in de lokale economie te investeren. De overheid geeft hiervoor de ruimte Bestaande en nieuwe economische dragers zoals dagrecreatie, streekproducten, kleinschalige industrie, duurzame energie en ZZP ers dragen bij aan de sociaaleconomische vitaliteit van de kleine kernen. De provincie zou mee moeten investeren in goede ICT-voorzieningen (glasvezel, ook in het buitengebied). Winkels in de kleine kernen staan onder grote druk. De problematiek van leegstaande agrarische gebouwen neemt sterk toe. De provincie kan (regel-)ruimte creëren voor lokaal ondernemerschap, bijvoorbeeld voor een gezamenlijk winkelpand of een bedrijfs-verzamelgebouw. Beschikbare ruimte in een gemeenschapsvoorziening, lege klaslokalen of een VAB (Vrijkomende Agrarische Bedrijfslocatie) zijn mogelijk nieuwe plekken voor economische dragers. 4. HEB SPECIALE AANDACHT VOOR DE ZORG Er liggen kansen in vernieuwende oplossingen voor toekomstbestendige zorg die aansluiten bij de behoefte in de kleine kern. Bewoners brengen samen met de overheid in beeld welke voorzieningen en faciliteiten er beschikbaar zijn of komen voor de zorg. Geef ruimte aan nieuwe ideeën ten aanzien van het betrekken van inwoners bij zorg en de relatie tussen vrijwilligerswerk en professionele ondersteuning. De behoefte aan zorg zal de komende jaren sterk stijgen doordat de vergrijzing met name op het platteland snel toeneemt. Bovendien krijgen gemeenten per 1-1-2015 veel AWBZ taken overgedragen en moeten daar invulling aan geven met minder geld. Deze 4
ontwikkelingen raken iedereen die op de één of andere manier zorg nodig heeft en geeft. Het gaat niet alleen om onze alleroudsten maar ook over mensen met een beperking die aangewezen zijn op voorzieningen in hun eigen omgeving. Actieve betrokkenheid van bewoners en dorpshuizen is daarbij noodzakelijk. Er zal een groter beroep worden gedaan op vrijwilligers, waarbij ook de grenzen van zelfredzaamheid bewaakt moeten worden. Passende ondersteuning van professionals blijft nodig. Met de functie dorpsondersteuner, een professionele vrijwilliger uit het dorp met een breed netwerk, zijn goede ervaringen opgedaan de afgelopen jaren. De provincie kan met een eigen zorg-agenda de noodzakelijke innovatie ondersteunen. 5. ZONDER VOLDOENDE ACTIEVE VRIJWILLIGERS STAAT HET DORPSLEVEN STIL Het ondersteunen, faciliteren en stimuleren van vrijwilligerswerk is een vanzelfsprekende taak voor de overheid. Een slimme overheid investeert in vrijwilligerswerk. Een bruisende gemeenschap kent veel vrijwilligers. Denk hierbij aan vrijwilligers die actief zijn in verenigingen, in de zorg en ondersteuning van ouderen, voor beheer en onderhoud van het landschap en de organisatie van jaarlijkse evenementen. Ook vrijwilligersgroepen rondom de kerkgemeenschap zijn actief op diverse terreinen, zoals het voorkomen van eenzaamheid of het omgaan met de dood. Het faciliteren en ondersteunen van vrijwilligersgroepen zorgt voor continuïteit en sociale samenhang. De provincie vervult een belangrijke rol door het ondersteunen van een provinciale infrastructuur voor vrijwilligersorganisaties. Het belang van een krachtige, professionele ondersteuningsfunctie van de Maatschappelijke Organisaties zal in de komende jaren alleen maar toenemen. 6. DORPSHUIS; HUIS VAN HET DORP Elk dorp heeft een laagdrempelige ontmoetingsplek nodig, waar het bruist van de activiteiten: de gemeenschapsvoorziening. Dit kan een multifunctionele accommodatie (MFA) of een dorpshuis zijn. Hier moet een goede visie en goed plan aan ten grondslag liggen. In steeds meer dorpen zijn slimme combinaties in het dorpshuis te vinden met de school, het kinderdagverblijf, de buitenschoolse opvang, ondernemers, een zorginstelling of andere organisaties die overdag actief zijn in het dorp. Ook 5
krijgen bestaande gebouwen nieuwe functies zodat een duurzame exploitatie mogelijk is zonder overheidssubsidie. In een aantal situaties zal nieuwbouw van een gemeenschapsvoorziening nodig zijn. Limburg kent zo n 260 gemeenschapshuizen/mfa s, die bijna allemaal door vrijwilligers geleid worden. Uit een onderzoek door de provincie Limburg (2007) is gebleken dat die vrijwilligers dringend behoefte hebben aan allerlei vormen van ondersteuning. Met ondersteuning van de provincie is daarvoor in 2012 Spirato opgericht. Spirato ontvangt daarvoor een projectsubsidie die in 2015 afloopt. Voortzetting van provinciale (deel-)financiering is juist nu dringend gewenst, zodat inwoners met ondersteuning van procesbegeleiders vanuit VKKL-Spirato, een krachtige visie en een onderbouwd plan kunnen ontwikkelen voor de toekomst van hun huis van het dorp. 7. SPEEL TIJDIG IN OP LEEGSTAND Door de combinatie van de demografische verandering, de afname van het kerkbezoek en andere trends ontstaat leegstand van scholen, kerken verenigingsgebouwen etc. Door nauw samen te werken met de betrokken gemeenschappen kan tijdig ingespeeld worden op deze veranderingen In Limburg ontstaat over een breed spectrum leegstand van maatschappelijke en economische voorzieningen. De betrokkenen (gemeenten, schoolbesturen, kerkbesturen..) moeten die ontwikkeling tijdig signaleren, bijvoorbeeld middels een onderzoek naar de toekomstverwachting voor de verschillende accommodaties. Vervolgens is het zaak om in nauwe samenspraak met bewoners oplossingen te zoeken. Door clustering van voorzieningen en door het ontwikkelen van nieuwe initiatieven ten aanzien van bijvoorbeeld de zorg, kleine bedrijvigheid etc. kunnen nieuwe kansen benut worden. De provincie kan een belangrijke rol vervullen in het zichtbaar maken van de vraagstukken (en oplossingen), door het creëren van regelruimte en door het ondersteunen en verspreiden van experimenten. 8. GEEF BETROKKEN BEWONERS DE RUIMTE Zelfsturing van de bewoners van dorp of buurt is essentieel bij de onderwerpen die direct invloed hebben op hun gemeenschap. Zelfsturing betekent; dorpsgenoten stimuleren om zelf vraagstukken op te pakken en niet meteen klaar staan met oplossingen. Dat vraagt een overheid die niet 6
meer denkt voor de burger, maar uitgaat van de burger. Daarom investeert Limburg in zelfsturing. Buurtbewoners willen niet alleen maar aangeven wat hun wensen en ideeën zijn, maar zelf ook invulling geven aan hun wens en droom voor de gemeenschap. Het accent van de toekomstige dorpsraad verschuift daarom steeds meer naar het maken van zinvolle verbindingen in het dorp. Dorpsraden kunnen een belangrijke rol vervullen door het creëren van broedplaatsen in het dorp via buurtgesprekken en het elkaar activeren. Een dorpsraad kan, al of niet met hulp van de VKKL, initiatieven ondersteunen met kennis over netwerken en financiering van ontwikkelingskosten. De overheid kan dit proces stimuleren door te faciliteren. Belangrijke aspecten hierbij zijn goede communicatie, heldere afspraken en vaste contactpersonen. 9. BEREIKBAARHEID VAN ONS PLATTELAND Digitale en fysieke bereikbaarheid, ook in het buitengebied, is essentieel voor de leefbare in kleine kernen. Bereikbaarheid door middel van een goede infrastructuur, openbare vervoersmiddelen (wensbus) en digitale bereikbaarheid, zoals breedband is nodig om kleine kernen vitaal en leefbaar te houden. Breedband (glasvezel) is een onmisbare basisvoorziening die niet langer mag ontbreken in de dorpen inclusief het buitengebied. Wanneer voorzieningen niet meer aanwezig zijn in de eigen kern, is het belangrijk dat die voorzieningen in buurdorpen of in de stad wel goed bereikbaar zijn. Met de nieuwe Openbaar Vervoer-concessie heeft de provincie een grote verantwoordelijkheid voor de bereikbaarheid van het platteland. Daar waar het draagvlak voor regulier openbaar vervoer te gering wordt, kan de provincie ruimte maken voor vormen van vervoer door bewoners zelf. Daarbij zou samenwerking tussen dorpen gestimuleerd moeten worden. Met een bovendorpse visie t.a.v. leefbaarheid kunnen grotere netwerken ontstaan. Een bovendorpse visie stimuleert eveneens de samenwerking tussen dorpen. Laat dit proces van onderop ontstaan. 10. DE KLEINE COÖPERATIES VAN NU Voor het in stand houden of realiseren van diensten en voorzieningen wordt steeds vaker het beproefde coöperatieve model gebruikt. In de vorm van een coöperatie blijken kwijnende voorzieningen vaker wél 7
haalbaar te zijn. De overheid zou daarom het ontstaan van coöperaties moeten stimuleren en ondersteunen. Enthousiaste en betrokken inwoners kunnen vanuit eigen kracht en inzet voorzieningen realiseren die breed gedragen worden. Coöperaties zijn een middel om een gemeenschappelijk doel te bereiken, zoals het oprichten van een dorpswinkel of zelf huishoudelijke en medische zorg leveren. Een ander voorbeeld is collectieve inkoop van duurzame energie of aanleg van een glasvezelnetwerk. Biedt als overheid ruimte aan deze initiatieven en stimuleer de dorpskracht van onderop. In een tijd waarin de overheid taken moet loslaten, zijn de coöperaties een belangrijk middel om kleine kernen vitaal te houden. 11. MAAK SAMEN EEN DORPSVISIE/DORPSPLAN De overheid zou kleine kernen moeten ondersteunen om een dorpsplan te maken. Met een dorpsplan worden de speerpunten voor de toekomst van het dorp duidelijk. Inwoners geven zelf aan waar de prioriteiten liggen. Daarbij leidt het dorpsplan-proces tot slimme combinaties, zelfwerkzaamheid en het aangaan van nieuwe samenwerkingsverbanden met lokale organisaties. In een dorpsplan of dorpsvisie bepalen de inwoners zelf de visie op de toekomst van hun dorp of buurt. De VKKL heeft al op veel plaatsen dit bottom-up proces begeleid. Bij de totstandkoming en uitvoering van een dorpsplan blijft de ondersteuning vanuit de overheid van belang. Voorop staat dat een dorpsplan leidt tot meer saamhorigheid en concrete speerpunten waaraan de dorpsgemeenschap zelf kan werken met inwoners, buurdorpen, lokale organisaties, enzovoorts. 12. GOED ONDERWIJS OP HET LIMBURGSE PLATTELAND De basisschool is een essentieel onderdeel van de leefbaarheid van kleine kernen. Veel scholen worden echter bedreigd omdat het aantal kinderen in Limburg al sterk gedaald is. De komende jaren zullen alle partners zich samen met de bewoners in moeten zetten om een goede spreiding van basisscholen met kwaliteit in stand te houden. 8
Voor het behoud van de basisschool moet samen met alle betrokkenen gezocht worden naar creatieve mogelijkheden zoals samenwerking tussen scholen. Ouders en dorpsbewoners moeten betrokken worden bij de discussie over de toekomstige spreiding van basisscholen op het platteland, waarbij onderwijskwaliteit, leefbaarheid en bereikbaarheid de uitgangspunten zijn. De bereikbaarheid van goede onderwijsvoorzieningen beperkt zich echter niet tot de basisschool. Ook het Voortgezet Onderwijs krijgt met een toenemende daling te maken. Voor de kinderen van het platteland is het essentieel dat kwaliteit en bereikbaarheid van onderwijs gegarandeerd wordt. Voor vragen of meer informatie neem contact met ons op via: E-mail: vkkl@synthese.nl Telefoon: 077 3978503 Bemmelstraat 2 5961 HN Horst aan de Maas www.vkkl.nl 9