In de loop van 2016 is er een project van start gegaan om een boek te maken over Wilgo Baarn. Chandra van Binnendijk en Marieke Visser zijn op verzoek van NAKS-voorzitter Siegmien Staphorst begonnen met het verzamelen van informatie, het maken van een indeling, het afnemen en uitwerken van interviews. In de komende maanden zal dit uiteindelijk resulteren in een mooie publicatie over deze bijzondere man. Nu, op zijn verjaardag, willen we alvast een kleine tesi geven van wat men over Wilgo te zeggen heeft Een ding is duidelijk: Wilgo valt niet onder een noemer te vangen. Theaterman, leraar, vader, echtgenoot, mati, dronman, regisseur, zanger, dansiman, broer, acteur, NAKSstonfutu, famiriman, volkshogeschoolman, Surinamer, politieagent, broeder Alida Neslo vat het goed samen in het woord alakondreman. Wilgo Baarn is een veelzijdig mens wiens leven in het teken van de Surinaamse cultuur staat. Als geen ander heeft hij onze cultuur uitgedragen: in eigen land, in de regio en in de gehele wereld. En dat alles op die enige echte Wilgo-fasi: alakondrefasi! Rest ons nu om hem daarvoor te bedanken: Wilgo, Oom Wil, gran tangi! En natuurlijk: fersteri nanga yu feryari dei! Soso lobi, mijn waarde! Lobi nanga lespeki, met een diepe buiging! ik zat en dacht is het waar of is het slechts een droom ik boog en bad maak het waar wat ik van jou verwacht ik keek en zag zo teder en broos het ontsproot kalm en zacht plots en heel onverwachts vurig en zo groot werd de liefde waar ik voor koos Uit: Jenge (pseudoniem Elfriede Baarn-Dijksteel), son ten na mi. Paramaribo, NAKS, 2010.
Heb je het gehoord? Ik ben man, dus ik ben rivier. En rivieren stromen natuurlijk naar de zee. Hoopt mevrouw... Wel, ik stroom van ergens naar nergens, ik ben ongrijpbaar. Yu no man grabu mi! Uit: DORO. De prijs van Vrijheid, een operavoorstelling t.g.v. 175 jaar Theater Thalia, met als thema: vrijheid. Het libretto van deze opera fatu in veertien bewegingen is geschreven door Alida Neslo. De première van deze bijzondere voorstelling waarin Wilgo Baarn de doroman speelde, de deurman, was op 27 april 2012. Mijn eerste tournee met de Vlaamse theatergroep T-3 vond plaats net na mijn afstuderen aan de theateracademie van Antwerpen. Na zo n jarenlange onderdompeling in de Europese cultuur vond ik het geweldig dat de groep ook Suriname aandeed. Tone Brulin, onze regisseur en vader van het moderne internationale toneel in Vlaanderen, kende mensen als Henk Tjon en Thea Doelwijt, lang voordat vele anderen in Europa van hen gehoord hadden. Hij wou absoluut met zijn groep naar plaatsen waar authentieke Surinaamse cultuur te zien en te horen was. Henk bracht ons toen naar NAKS. Ik kende de naam NAKS wel, van mijn vroege jeugd, maar echt alleen de naam. Ik was nooit 4
binnen die muren geweest, dat mocht niet van mijn familie want daar dansten ze winti. Ik was altijd gefascineerd door het geluid van trommels, dat je hoorde als je daar langsliep, maar naar binnen gaan...? Nee, dat kon niet. Nu wel dus. Mijn Europese collega s van toen hebben nooit geweten dat ik even verwonderd rondkeek als zij... Tussen de dronman, de singi uma en den dansi sma liep een grote, goed uitziende zwarte man met een loei van een stem en een brede lach, die instructies gaf aan zijn medespelers: Wilgo Baarn! Vanaf het moment dat ik hem voor het eerst zag, wist ik: waar deze man komt, gebeurt iets. Ik zette dus meteen mijn cassetterecorder (!) aan, ik wilde alles registreren...: Moi moi moi moi pitani da libaaaa! mm, a no dati no?. Het lied is, misschien onder invloed van die recorder, verkeerd ingezet, maar Wilgo laat zich niet uit het veld slaan. Onmiddellijk begint hij, een octaaf lager soepele stem! opnieuw: T a dei opo / da w e g wa liba / da w e syi den pitani wasi den doo-doo. Hij zingt het laatste woord met overdreven vooruitgestoken lippen en het gezelschap barst in lachen uit. Het ene lied volgt na het andere, van de gran srika die het op granma s tinini had voorzien tot aan het plechtige Heer wees hun gids ; een heel scala aan krioro repertoire trekt aan ons voorbij, en, wat de toneelspelers uit het stijve Vlaanderen zo mooi vinden: elk lied is een minitheaterstuk op zich. Voornamelijk een verdienste van de goedlachse voorzanger met de grote stem en ik moet bekennen: we bedienen ons nu van computers, cassetterecorders zijn in geen velden of wegen meer te bekennen, maar... ik heb de bewuste cassette nog altijd in mijn bezit! Men bleek te repeteren voor een spektakel dat een paar maanden later plaats zou moeten vinden tijdens Carifesta IV. Ik had nog nooit van Carifesta gehoord, maar toen Henk Tjon me later vroeg of ik mee wilde werken aan de voorstelling, bij wijze van nascholingsstage, zei ik meteen ja, naar aanleiding van wat ik
gezien had bij NAKS, en binnen 20 dagen na de tournee was ik terug in Suriname voor een half jaar. Zo begon mijn eerste samenwerking met Wilgo Baarn, meteen in het diepe, werken aan een voorstelling, die voor het eerst gebaseerd moest zijn op alle tradities van Suriname tegelijk. Henk regisseerde, Wilgo repeteerde en adviseerde, Thea Doelwijt schreef de tekst, het was één groot creatief proces, een feest voor mij. Een zeer bijzonder feest, met weinig nyan en dringi maar met heel veel prisiri. En leri natuurlijk. Eigenlijk begon ik toen een gesprek met Wilgo, en een vragenronde, die nooit meer opgehouden is. Ik was teruggekomen om te leren wat ik op alle scholen die ik had bezocht niet geleerd had: onze eigen kulturu. En ik had het geluk dat ik een meester had ontmoet. Een breeddenkende leraar die zijn kennis niet beperkt had tot die ene groep waar hij toe behoorde. Een ware alakondreman, ik kan geen beter woord bedenken. Wilgo was niet gierig op zijn kunde, om het op z n Surinaams te zeggen. Hij heeft altijd zijn sabi s gedeeld, doorgegeven, vooral aan jongeren. Nooit heeft hij mij laten voelen dat ik niks wist (en geloof me, ik wist niks!). Lang voordat hij Oom Wil werd, besefte hij dat sabi s van vroeger zouden verwateren als men ze niet correct doorgaf, niet geheim hield onder ouderen, en... dat vond ik het mooiste, hij vond dat je ook van jongeren kon leren, als oudere. Bijzonder voor die tijd. Hij bracht me in contact met mensen als Elly Purperhart, Awagi, Max van van der Bosch, Ursie Nijman, Johan Zebeda, meneer Plet en zoveel anderen die hebben bijgedragen aan de kennis waar ik nu nog mee werk. Men kan niet alles weten natuurlijk, maar wat later heel waardevol bleek te zijn, was dat ik via Wilgo erachter kwam waar ik moest zoeken als ik met een vraag over volkswetenschap zat. In die zin kan je hem ook echt een leraar noemen, een soort gids die je kon aantonen welk pad je zou kunnen bewandelen indien je achter iets wilde komen. En altijd, onder alle omstandigheden, op een groot podium of in een bakadyari, behield hij zijn waardigheid. Als een koning in zijn eigen rijk. Geen complexen. Totaal niet, mijn waarde. Kort na mijn vertrek naar Afrika mede door de inspiratie die ik bij NAKS opdeed brak er een moeilijke periode voor Suriname aan (jaren 80). Velen uit de theaterwereld die ik had leren kennen tijdens mijn stageperiode vertrokken naar Nederland, waaronder Henk Tjon en Thea Doelwijt. Maar Wilgo bleef, ook al was de exodus bij NAKS, net zoals elders, vernietigend. Het is de verdienste van hem en zijn onnavolgbare steunpilaar, rechterhand en drager Elfriede Baarn (wijlen zijn vrouw) geweest dat NAKS, ondanks die zware aderlating, toch niet ophield te bestaan en zelfs weer opleefde in het nieuwe millennium. Toen ik een jaar of tien geleden na al mijn zwerftochten voorgoed terugkeerde naar Suriname om er te wonen en te werken viel het mij op dat NAKS als vanouds onder-
dak verschafte aan groepen en groepjes van naam en faam wat betreft muziek en dans. Maar er was één groot verschil: op de NAKS-volksmuziekschool zaten kinderen uit alle lagen van de bevolking (óók die van de nette mensen!) om te leren spelen op de voorheen verboden apintie- en andere drons. Voor mij ongelooflijk, voor hen, heel gewoon. Ik beken dat ik hen (een klein beetje) benijdde... Ik loop iets te ver vooruit. Er vond in de jaren 90 toen ik uiteindelijk bij theatergroep DNA (gesticht door Henk Tjon en Rufus Collins) terecht kwam als artistiek leider een cyclische gebeurtenis plaats. Ik was uitsluitend om het experiment DNA naar Amsterdam getogen. Uit de folder: DNA is een theatergezelschap [...] dat wil komen tot een ontmoeting, botsing en samensmelting van verschillende culturen. DNA koestert een stevig respect voor rites en rituelen van andere landen, met een duidelijke wens en een groot verlangen ze binnen te halen in de Nederlandse cultuur en het theater. Klonk als muziek in de oren van een alakondreman Dus Wilgo kwam naar Amsterdam, hoewel hij geen fan van Holland was, om stage te lopen. Merkwaardig genoeg ook voor de duur van zes maanden! De rollen leken zoveel jaren later omgekeerd. Leken, inderdaad, want ik vroeg me steeds af wie nu eigenlijk stage liep. De studenten kregen wijze lessen in de vorm van liederen en agersi tori s. Ze hingen aan Wilgo s lippen en konden zijn humor zeer waarderen. Hij sloot naadloos aan bij het programma van DNA, omdat hij allang begrepen had dat een traditionele ritus, een oude mythe als een deur fungeerde. Niet een deur om tegenaan te kijken, maar een deur die in zichzelf geopend moest worden. Zo vindt men directe, intuïtieve antwoorden, die men niet verkrijgt door het te snel stellen van (pseudo)intellectuele vragen (een Nederlandse kwaal ), of door te handelen zonder respect. Alleen zo kunnen we het verleden en het andere effectief op een nieuwe manier gebruiken. Ook op dit niveau bleek Wilgo dus een uitstekende leraar te zijn, en ik vroeg me serieus af of hij zelf half zo veel had geleerd bij DNA, als de studenten van hem Terug naar mijn remigratie naar Suriname. Na een jaar werken in de jeugdgevangenis schreef ik in samenwerking met enkele Surinaamse componisten een experimentele opera een opera fatu gebaseerd op het leven van een van de delinquenten. In DORO speelde Wilgo bij mijn weten zijn laatste grote rol op het
Marcel Pinas, Bindi, mixed media op canvas, 2008 toneel. Hij heeft nooit geweten dat zijn personage de deurman mijn alter ego was, een samenvatting van de diverse wijsheden, die ik onder andere van hem geleerd had. Ik was zo blij en vereerd dat hij onder mijn supervisie wilde spelen, hoewel hij eerst tegenstribbelde, maar ik wist hem te verleiden om mee te doen, door samen een grote pot zelfgemaakte alakondre supu te nuttigen vóór ons gesprek. Soep, ja! Zijn zwakke plek, voor iedereen die dat nog niet wist! Het was ook niet niks wat ik hem vroeg. Maar hij deed het toch. De man van de volksstukken van NAKS rondde zijn toneelcarrière af in een opera, die hij een eigen, unieke flavor gaf door zijn welkome adviezen en zijn eigen heroïsche inspanning. Dat laatste bleek, toen ik, naast de bekende zanger Clinton Kaersenhout, genoodzaakt was om tevens een professionele gastzanger uit Nederland te halen, vanwege zijn specifieke stem. Wilgo was de derde musketier, als een brug tussen de twee anderen. Vol aarzeling in het begin. Zeker. Het was voor hem onbekende materie en toen hij de stem van de buitenlandse zanger hoorde op de repetitie zuchtte hij vertwijfeld: Mi no man singi so mang! Ik heb jou ook niet gevraagd om zo te zingen, antwoordde ik hem. Wat hij kan en doet is Europees: a e SINGI wan singi. Ik wil van jou de Surinaamse flavor van opera: yu musu BARI wan singi. Dat komt van heel ergens anders. Dat kan die ander niet, dat begrijpt hij niet. Zo kwamen ze samen, die witte stem, die zwarte stem, nanga na Ingi na mindrisei. Het Surinaamse publiek keek ernaar, begreep het maar half en precies daar was ik trots op: die volksjongen uit Bigi Dorsi. Net als toen, met Henk Tjon, was hij niet bang voor het experiment, bleef hij niet hangen in zijn eigen traditie. En hij deed het uit noodzaak, in alle eenvoud, niet om popi te zijn : hét kenmerk van de ware artiest. Dat is mijn mening, maar de man zelf heeft het jaren geleden, na afloop van onze eerste samenwerking voor Carifesta IV zelf zo uitgedrukt: Als artiest heb ik veel gemist die ontmoeting die er zou moeten zijn op Carifesta ik ben steeds met mijn eigen dingen, voorstellingen, bezig geweest. Ik geloof dat er een ander systeem moet worden uitgevonden, waarbij je meer wordt betrokken bij het gebeuren van de andere landen, waardoor je anderen beter leert kennen en misschien wat meer geïnteresseerd raakt in wat de anderen doen. Ik kan misschien mijzelf terugvinden in de dingen van de anderen of opeens zien: hé, dat kan ik ook gebruiken, technieken of noem maar op. De social meetings, zoals wij die in de districten van Barbados hebben gehad, die hebben voor mij veel meer betekend dan alle andere dingen, het optreden in een zaal, het applaus, dat is één maar dáár heb ik de mensen echt ontmoet: de mensen waren om je heen, je speelde tussen de mensen in, je had een gesprek met ze, je ging met ze mee naar huis. (Citaat uit het Ooggetuigeverslag Carifesta 1981) Wilgo vertegenwoordigt voor mij de plantage, het onbekende, misschien een mystificatie van een plek waar je tijdens de koloniale jaren als nette stadsmens niets van moest of hoefde te kennen. Toch bleek precies daar een onmisbare bron van inspiratie voor mij te liggen, een wetenschap die ik koester en waar ik zonder deze meester misschien niet ontdekt zou hebben. Ik gebruik het woord meester in deze als
een speciale onvertaalbare titel, naast master en meester (in juridische zin). Het gaat echt om wetenschap het deelwoord lore uit folklore is de Oudengelse term voor wetenschap volkswetenschap, die je niet uit de boeken leert, maar door ondrofeni, in de school van het leven. Sinds mijn dagen als directeur van DNA waar ik de zoektocht naar een nieuwe theatrale intelligentie begon, word ik her en der gevraagd om een lezing te geven, of een workshop. Mijn inleiding begint steevast met een grani naar degenen die belangrijk voor me waren: In mijn woorden zullen echo s weerklinken van Herman Teirlinck (Vlaamse theaterfilosoof en schrijver), Maurice Béjart (beroemde Franse choreograaf), Germaine Acogny (pionier van de moderne Afrikaanse dans), Tone Brulin, Peter Brook (beroemde Engelse regisseur en theatervernieuwer), Henk Tjon, Rufus Collins en... Wilgo Baarn. Behalve een kind van mijn ouders ben ik namelijk ook een product van deze verlichte geesten. (Uit een lezing voor de VSCD uit 1995) Inderdaad, tussen deze verlichte geesten hoort Wilgo thuis. Beseft men dat hier te lande? Onder invloed van die vraag denk ik weleens: Europa loopt (soms) achter zonder het te erkennen, Suriname loopt (soms) voor zonder het te herkennen Kwet kweti, zou Wilgo zeggen. En hartelijk beginnen te lachen.
Voor Oom Wil: ik zat te mijmeren waar te beginnen juist omdat er zoveel over U te zeggen valt ik loop droog juist daardoor ineens zie ik Uw scherpe ogen achter de brillenglazen script in Uw handen Uw voeten in sandalen de brandende zon dagen en uren met U en Oom Henk in André Kamperveenstadion een kans van mijn leven als nieuwkomer Suriname zal het maken! moet het maken! we maken sfeer zegt U wij bepalen de sfeer ik achter U aan bij de sfeermakerij rennend als stier achter karren daarna ziet U nog kans te rijden naar Clevia voor aanpassingen aan het spel Caribbean Centre voor broer James en die avond nog te schitteren met Alakondre Prisiri in deze minder drukke dagen kijkend naar wat komt en gaat zullen naast lavendel en jasmijn de mooie verstilde verhalen in Uw hoofd rust en een voldaan gevoel geven Suriname heeft met U naam gemaakt!
Beste vriend, Je bent ernstig ziek geweest, en er was bijna geen hoop meer. Maar zie, de goede God heeft je een hand gereikt en je knapte zienderogen op. Geestelijk geef ik je een injectie die jij jezelf moet toedienen. Je mag nooit een dag overslaan of vergeten. Luister naar de tekst: O God van mijn hart, ik dank u voor de terugkeer van mijn bewustzijn. Voor het genoegen om nog een dag te mogen dienen in de volharding van uw wet. Hou mij steeds afgestemd op uw denkvermogen opdat ik rijkelijk geïnspireerd mag worden om uw wil te volvoeren, in dienst van de mensheid. Zeg aan Anjoekoe dat hij je verder met rust moet laten om je werk te klaren in dit leven. Zo moge het zijn. Deze injectie komt uit geheel mijn hart. Niet vergeten hoor! Tekst: Tolin ALexander, Elfriede Baarn-Dijksteel, Alida Neslo, Elly Purperhart & Marieke Visser Fotografie: Collectie NAKS, Carla Schoo & Marieke Visser Layout: ID Graphics, Claudett de Bruin Druk: Suriprint Uitgever: NAKS i.s.m. Chandra van Binnendijk & Marieke Visser