/ Memo Marktkansen, werkgelegenheid en benodigde ruimte voor luchtvaartgerelateerde bedrijvigheid De resultaten van een aantal recente marktstudies. Inleiding Op 30 oktober 2014 heeft de Commissie van Wijzen in haar rapport: Technology Base Twente een toekomstvisie geschetst voor de economische ontwikkeling van Twente. Daarbij is een belangrijke rol weggelegd voor een van de sterke punten van Twente: het gebied van het voormalige vliegveld Twenthe. In een reeks elkaar opvolgende marktstudies heeft ADT 1 in kaart laten brengen en laten valideren wat de marktkansen zijn voor Twente in verschillende luchthaven gebonden markten. Welke nieuwe werkgelegenheid deze markten Twente kan opleveren. En welke vliegtuigbewegingen en ruimte de luchthaven daarvoor moet kunnen accommoderen. Dit stuk geeft een integraal, zelfstandig te lezen, overzicht van de bevindingen van de marktstudies die ADT heeft laten uitvoeren. Het gaat om de volgende marktstudies: 30 April 2015, M3 Consultancy: Kansen voor luchthavengebonden activiteiten op Twente Airport. 30 April 2015, M3 Consultancy: Luchtverkeerscenario s voor Twente Airport. November 2015, I&O Research: Marktverkenning Business Aviation Twente, doelgroepbepaling zakelijk vliegen in Oost-Nederland. 15 Januari 2016, M3 Consultancy: Duiding Business Aviation markt in Twente. 19 Februari 2016, Buck Consultants International: 2 nd opinion op kansen voor luchthaven gebonden activiteiten op Twente Airport. 25 Februari 2016, M3 Consultancy: Marktverkenning ten behoeve van de ruimtereservering van luchtvaart gebonden activiteiten op luchthaven Twente. De opbouw van dit document is eerst een beschrijving van de scope van de marktstudies, dan de bevindingen over alle onderzochte markten heen, en vervolgens de bevindingen over elk van de zes onderzochte markten. Leeswijzer 1: onder de kop van elke sectie wordt de hoofdconclusie van die sectie beschreven in dit lettertype. De hoofdconclusie betreft de marktverwachting en het perspectief op werkgelegenheid voor Twente. Leeswijzer 2: De 2 nd opinion is in opdracht van ADT door Buck Consultants International (BCI) uitgevoerd op alle eerdere marktstudies. De kern van de 2 nd opinion is onder iedere paragraaf letterlijk overgenomen in dit lettertype. 1 Area Development Twente, het publieke ontwikkelbedrijf van de terreinen van het voormalige vliegveld Twente
Scope van de onderzochte luchthaven gebonden markten In opdracht van ADT zijn zes product-markt combinaties (PMC s) onderzocht: 1. Ontmanteling van end-of-life toestellen uit de grote luchtvaart 2 2. Test- en trainingcentrum voor onbemand vliegen 3. Business aviation, ofwel zakelijk vliegen, inclusief business aviation onderhoud 4. General aviation, ofwel kleine luchtvaart, inclusief general aviation onderhoud 5. Base maintenance 3 (groot onderhoud) in de grote luchtvaart 6. Helikopters, inclusief helikopter onderhoud Per markt is in kaart gebracht wat de kans van Twente is op vestiging van de activiteit en welke directe en indirecte werkgelegenheid de activiteit de regio kan opleveren. Vervolgens is de optimale mix van de activiteiten op Twente Airport uitgewerkt. Dit laatste in relatie tot de economische structuur van Twente als high-tech zakenregio en als regio voor toerisme en recreatie. De uitkomsten van de studies vormen nadrukkelijk niet de business case voor een investeringsbeslissing. Ze vormen de marktanalyse die de basis legt onder de door ADT uitgewerkte business case. Bevindingen over alle onderzochte markten heen Vier van de zes onderzochte markten bieden kansen voor Twente. Vliegtuigontmanteling en onbemand vliegen zijn groeimarkten, met kansen voor Twente om daarop mee te liften. Voor business aviation en general aviation bestaat een regionale markt in Twente. De combinatie van deze activiteiten kan bij gunstige ontwikkeling van elk van deze activiteiten de regio 220 tot 460 arbeidsplaatsen opleveren. Alle vier de activiteiten zijn op de luchthaven van Twente tegelijk mogelijk. Onbemand en bemand combineren op de airport kan, mits onbemand de eerste periode beperkt blijft tot (Extended) Visual Line of Sight ofwel vliegen met drones op zicht 4. 2 Toestellen die aan het einde van de economische levensduur zijn maar wel onderdelenwaarde hebben 3 De onderhoudsmarkt in de grote luchtvaart is verdeeld in Line maintenance, wat klein onderhoud is binnen het vluchtschema, en Base maintenance wat groot onderhoud is waarvoor toestellen een aantal dagen uit het schema gaan. 4 Visual Line of Sight (VLOS) betekent vliegen met zicht op het onbemande toestel door de piloot tot maximaal 500 meter, Extended (E)-VLOS betekent vliegen met zicht op het onbemande toestel door de piloot of de observer tot voorbij 500 meter. 2
Een regelvrije Beyond Visual Line of Sight zone (B-VLOS, ofwel vliegen met drones buiten zicht) 5 is de marktwens, maar is op dit moment nog niet te combineren met business aviation en kleine bemande luchtvaart op dezelfde locatie. De ontwikkelingen gaan echter snel en worden op de voet gevolgd. Het combineren van de activiteiten zorgt voor kansen op weer nieuwe activiteiten en draagt zo bij aan Twente s economische structuur. De combinatie van vliegtuigontmanteling, business aviation, general aviation en een (E)-VLOS onbemand test- en trainingcenter kan bij gunstige ontwikkeling van elk van deze activiteiten de regio 145-280 directe en 75-180 indirecte arbeidsplaatsen opleveren. Op de kleinste schaal, zonder een gunstige doorontwikkeling van de verschillende activiteiten in Twente, gaat het om 75 tot 150 directe arbeidsplaatsen. Om deze activiteiten en bijbehorende werkgelegenheid mogelijk te maken is een gebruik van 3,3 hectare bruto vloeroppervlak en 33 hectare nodig. Onderdeel van de 33 hectare is een indicatief gebied van 500m x 500m (25 hectare) als test- en trainingfaciliteit voor onbemand vliegen. In de marktstudie van 25 februari 2016 is dit op basis van marktonderzoek onderbouwd. ADT voorziet op deze manier tot 20.240 bemande vliegtuigbewegingen per jaar te accommoderen tot 2026. Dit aantal sluit conservatief aan op de marktkansen van Twente. Zie ook luchtverkeersscenarios voor Twente Airport van 30 April 2015. 2 nd opinion BCI: M3 Consultancy heeft een gedegen marktonderzoek gedaan naar de ontwikkelingen en kansen van Twente Airport in verschillende marktsegmenten. De studie naar de kansen voor luchthavengebonden activiteiten geeft een zuiver beeld van de marktperspectieven voor Twente. De stap naar het verzilveren van de kansen met een toegesneden propositie richting de markt is door ADT niet aan M3 Consultancy gevraagd. De luchthaven (ADT) ziet de propositie als een taak voor zichzelf. Haar pragmatische aanpak heeft ertoe geleid dat de proposities nu concreet zijn, en dat er binnen de vier kansrijke PMC s leads en aanknopingspunten zijn. 5 B-VLOS, ofwel Beyond Visual Line of Sight betekent vliegen met een onbemand toestel op sensoren, waarbij het toestel buiten zicht kan zijn van de piloot en de eventuele observer 3
Bevindingen markt 1. Ontmanteling van end-of-life toestellen De wereldwijde markt voor ontmanteling van toestellen uit de grote luchtvaart gaat binnen 10 jaar verdubbelen naar meer dan 600 ontmantelingen per jaar. Intrede in deze markt is voor Twente kansrijk en betekenisvol. Europa is in deze wereldmarkt concurrerend. Een speler in Twente moet op termijn 3% - 4% van de markt bedienen om levensvatbaar te zijn. Wat neerkomt op 18-24 ontmantelingen per jaar. Het biedt Twente zicht op 75-110 nieuwe regionale arbeidsplaatsen. Het verhoogt voor Twente de kans op de komst van MRO 6 en van componenten refit: het gecertificeerd klaarmaken van motoren en andere onderdelen voor hergebruik. Markttoetreders in de afgelopen 10 jaar bevestigen de marktwaarde van deze markt. Europa is voldoende concurrerend vanwege kennis, nabijheid van de onderdelenmarkt en een op circulaire economie gericht beleid. Verschillen in ontmantelingskosten ten opzichte van Azië zijn overbrugbaar. De fysieke infrastructuur voor ontmanteling staat in Europa nog aan de beginfase. Er is ruimte voor nieuwkomers. Twente heeft met een combinatie van hoogwaardige kennis van materialen en techniek en de beschikbaarheid van MBO technici twee gunstige vestigingsfactoren. 2 nd opinion BCI: De end-of-life markt is kansrijk voor Twente Airport. Twente kan gezien worden als één van de mogelijke luchthavens waar een deel van de (wereldwijde) groei kan landen via de vestiging van een end-of-life marktpartij. Dit blijkt ook inmiddels uit de intentie van een partij in deze markt die zich graag wil vestigen op Twente Airport. De argumentatie achter de directe werkgelegenheid is helder en er is een realistische inschatting gemaakt van indirecte effecten. Bevindingen markt 2. Onbemand vliegen Een E-VLOS test- en trainingsfaciliteit in Twente is kansrijk, door met name de rol die de hulpdiensten op dit vlak in Twente vervullen en door de OEM 7 ClearFlightSolutions uit Twente. Het biedt zicht op 45-70 directe en 45-80 indirecte regionale arbeidsplaatsen op termijn, waarvan 25-50 in de aanvangfase. Het draagt bij aan Twente s rol als safety & security expertise centrum. De testing-, training- en toepassingenmarkt ontwikkelt zich wereldwijd in hoog tempo. In Nederland is die ontwikkeling geografisch versnipperd zolang sprake is van alleen (Extended) Visual Line of Sight vliegen ((E)-VLOS). Twente heeft een natuurlijk bereik van 5-20% van de Nederlandse (E)-VLOS testing- en trainingsmarkt. 6 Maintenance, Repair, Overhaul: onderhoudsactiviteiten 7 Original Equipment Manufacturer: producent (van in dit geval onbemande toestellen) 4
Allerlei locaties, ook andere locaties dan airports, zijn voor (E)-VLOS geschikt vanwege de beperking van 500 meter straal grondoppervlak en 120 meter hoogte van het luchtruim voor VLOS. Alleen als Twente exclusief landelijk B-VLOS testcentrum is, dan is een groter marktaandeel in Twente denkbaar. De meeste OEMs en professionele gebruikers zitten in de Randstad en komen alleen naar Twente bij een B-VLOS uitzonderingspositie binnen Nederland. Exclusiviteit en timing zijn politieke keuzes. Die keuzes liggen niet (alleen) in Twente. Nederland geeft aan het EU stappenplan te volgen: volledige integratie van onbemand vliegen in het luchtruim na 2028 en Beyond Visual Line of Sight opstart in 2019. Het effect van B-VLOS is dus niet eerder dan in 2019. De ontwikkelingen en de ervaringen elders in Europa zullen tot die periode worden gevolgd, zodat parallel aan de invoering van nieuwe technieken en regelgeving in Nederland mogelijke toepassingen in Twente benut kunnen worden. Het initiatief van een aantal marktpartijen geeft Twente hierin een voorsprong. Welke werkgelegenheid dat op zou kunnen leveren is nog niet onderzocht. De marktpotentie en de daarbij behorende kansen voor de werkgelegenheid zullen de komende periode door gemeente, provincie, ADT en de marktpartijen gezamenlijk in beeld worden gebracht. De hobbymarkt voor drones leidt vooralsnog niet tot werkgelegenheid. De modelvliegregeling blijft daar van kracht. Tenzij als gevolg van incidenten er eisen gesteld gaan worden aan training en certificering voor hobbyvliegers. 2 nd opinion BCI: Er liggen kansen voor test- en trainingsfaciliteiten voor E-VLOS. Dergelijke activiteiten zijn lokaal aanwezig en Twente Airport kan deze faciliteren. Dit wordt bevestigd door de concrete interesse van 5-6 partijen die gezamenlijk een test- en trainingscentrum willen exploiteren op de luchthaven. De E-VLOS activiteiten kunnen in combinatie met general en business aviation plaatsvinden. De ontwikkeling van het safety & security cluster (TSC) en de ontwikkeling van het test- en trainingscentrum kunnen elkaar versterken. Dat Twente Airport als interessante locatie wordt gezien blijkt uit de interesse van verschillende marktpartijen. Er is een goed en realistisch beeld gegeven van de werkgelegenheid. Er dient tot slot rekening gehouden worden met het feit dat E-VLOS niet luchthavengebonden is, waardoor ook andere locaties in aanmerking komen. 5
Bevindingen markt 3. Business aviation Regionaal gewortelde toestelhouders (directeur-grootaandeelhouders) zijn dé drijver die Twente in staat stelt om business aviation te ontwikkelen. Twente heeft met zeven toestelhouders in de brede re gio een bovenmatig aandeel business aviation in relatie tot het inwonertal en de omvang van het verzorgingsgebied. Een initiële basis van 3-5 toestellen en 1.000 vliegtuigbewegingen in Twente is te verwachten op basis van de behoefte die deze regionale houders aangeven. Met een upside tot 8 toestellen en 1.800 bewegingen. Ieder toestel genereert in de regio 4-14 arbeidsplaatsen, waarvan 3-10 directe banen. Bij vijf toestellen betekent dat 20 tot 70 arbeidsplaatsen. Business aviation betreft zakelijke luchtvaart waarbij toestellen voor exclusief gebruik zakelijk gevlogen worden. Zowel vliegen met een eigen toestel, in de regel in beheer bij een jet operator, als gecharterd zakelijk vliegen voor exclusief gebruik vallen onder de definitie. De business aviation vraag kan verdeeld worden in herkomstverkeer van directeurgrootaandeelhouders (DGAs), van corporates (ondernemingen) en van overheden, en in bestemmingsverkeer. De Twentse corporate markt voegt 80-400 vliegtuigbewegingen per jaar toe aan de regionale behoefte van toestelhoudende DGA s. Er is geen Twentse overheidsmarkt. Business aviation met bestemming Twente is op basis van vergelijk met luchthavens Teuge, Eindhoven en Rotterdam-Den Haag geraamd op tot 150 bewegingen per jaar. Business aviation onderhoud in Twente is niet vanzelfsprekend. De West-Europese infrastructuur voor business aviation onderhoud is erg stabiel. Die markt heeft zich gezet 2 nd opinion BCI: De marktkansen voor business aviation zijn aanwezig. De markt is echter van beperkte omvang en is hoofdzakelijk regionaal georiënteerd. Het aantal vliegtuigbewegingen is ons inziens een juiste vertaling van het marktperspectief voor business aviation in Twente. Er zijn nu al drie partijen geïnteresseerd om zich op Twente te vestigen. Er zijn bij verdere groei wel efficiency-effecten bij jet operators te verwachten. Waardoor het aantal banen minder hard groeit dan het aantal toestellen of vluchten. 6
Bevindingen markt 4. General aviation (kleine bemande luchtvaart) Bij een gelijkwaardige marktpropositie vergeleken met andere luchthavens is het natuurlijke verzorgingsgebied van Twente ca. 4% van de Nederlandse markt. Met een overloopeffect uit Lelystad op termijn en een stukje Duitse markt erbij resulteert dit in circa 10.000 jaarlijkse bewegingen initieel tot maximaal 30.000 op termijn. General aviation kan Twente 15 tot 120 arbeidsplaatsen opleveren. General aviation, ofwel kleine luchtvaart, is een regionale, of zelfs lokale markt. De general aviation vloot staat verspreid door Nederland en dat blijft zo. De Nederlandse general aviation markt kromp de afgelopen jaren met 2-4% per jaar. Over een langere periode is de markt stabiel. Er is geen aanleiding voor een trendbreuk over langere tijd. De gebruikersmarkt bestaat uit recreatieve vliegers en professionele vliegers, zoals luchtfotografie en rondvluchten. Als Twente haar natuurlijke markt bedient dan betreft dit circa 10.000 bewegingen exclusief lesverkeer. Vliegscholen volgen de gebruikersmarkt. Dit mag ook verwacht worden in Twente en levert op basis van cijfers van andere luchthavens nog eens tot 10.000 vluchten op. Opgeteld komen deze 20.000 bewegingen overeen met 4% van de Nederlandse markt en een klein stukje Duitse markt. Uit Lelystad, de grootste general aviation luchthaven van Nederland, moet general aviation (deels) wijken vanwege de komst van grote luchtvaart. Twente kan daar een stukje van meepakken. Dat kan omdat Teuge de overloop niet volledig kan accommoderen. Het kan Twente tot 2% extra marktaandeel in Nederland opleveren. General aviation onderhoudsbedrijven zoeken de gebruikers op. Maar onderhoud in general aviation is ondanks het grote aantal toestellen een uiterst kleine markt met landelijk < 100 banen door het relatief lage toestelgebruik en de skills van houders zelf. Het totaal aantal aan general aviation gerelateerde arbeidsplaatsen per 1.000 vliegtuigbewegingen ligt tussen 1,3 en 3,7 laat analyse van alle Nederlandse general aviation luchthavens zien. Deze bandbreedte en de bandbreedte aan vliegtuigbewegingen in Twente vertaalt zich door naar 15 tot 120 banen voor de regio. 2 nd opinion BCI: Voor general aviation is er vooral een lokale markt. De kans dat general aviation zich ontwikkelt op de luchthaven is zeker aanwezig. Er ligt immers een lokaal/regionaal marktpotentieel van 4%. Verder wordt er terecht op gewezen dat Twente niet te veel moet verwachten van extra groei door overloop uit Lelystad Airport. Circa 2% lijkt ons realistisch. Afhankelijk van de propositie van Twente Airport moet blijken of zij daadwerkelijk haar deel (of meer) van de markt naar zich toe weet te trekken. De werkgelegenheid is bepaald op basis van een benchmarkanalyse van andere Nederlandse regionale luchthavens. Het daaruit volgend aantal banen lijkt ons een goede inschatting, met mogelijk nog wat extra footloose aan general aviation gerelateerde werkgelegenheid. 7
Bevindingen markt 5. Base Maintenance in de grote luchtvaart De luchtvaart onderhoudsmarkt groeit voornamelijk in het Midden - Oosten en Azië waar vloten hard groeien. Een deel van het werk heeft zich al verplaatst naar diezelfde regio s vanwege lagere arbeidskosten. Intrede in base maintenance in de grote luchtvaart is voor Twente nu niet kansrijk. Maar vliegtuigontmanteling en componenten refit kunnen een springplank zijn naar deze markt. Ondanks de kleine kans is het zinvol Twente als optie te presenteren zodra end-of-life en refit in Twente gevestigd zit. Er zijn als gevolg van slecht renderende kleine luchthavens mogelijk footloose MRO partijen die nu daar opereren. En base maintenance levert minimaal 150 250 arbeidsplaatsen op. Door loonkostenverschillen zijn de meest arbeidsintensieve checks, met name in de wide body markt, verplaatst naar Azië. Er is in Noord-West Europa voldoende capaciteit. Er zijn in de laatste 10 jaar nauwelijks toetreders geweest. Europese marktleiders zoeken hun netwerkuitbreiding buiten Europa in de continenten waar de markt groeit. Onderhoudsprogramma s van nieuwe wide body toestellen (Boeing 787, Airbus 350) verlagen de onderhoudskosten per toestel met tot 30%. Ze verbeteren wel de Europese positie, omdat voortgebouwd kan worden op aanwezige kennis en competenties. En omdat de mix opschuift naar een groter deel van het onderhoud op het vluchtschema. Twente kan, als er eenmaal een goede end-of-life en refit infrastructuur is, azen op footloose MRO spelers. Er zijn slecht renderende kleine Europese luchthavens met MRO activiteiten. De kans is niet groot, maar base maintenance levert veel werkgelegenheid. Case voorbeelden, zoals Haitec op Frankfurt Hahn, laten een minimale schaalgrootte van 150-250 FTE zien. 2 nd opinion BCI: Base maintenance in de grote luchtvaart wordt voor Twente Airport niet kansrijk geacht. Wij delen deze conclusie. De werkgelegenheidseffecten zijn op basis van enkele cases uitgewerkt en geven een goed beeld van het potentieel. 8
Bevindingen markt 6. Helikopters inclusief helikopter onderhoud Vestiging van een helikopter basis en helikopter MRO activiteiten op Twente Airport ligt niet voor de hand. De Nederlandse markt wor dt gedomineerd door een paar spelers. Deze spelers geven aan dat zij aan uitbreiding naar luchthavens in het algemeen en Twente in het bijzonder geen behoefte hebben De helikoptervloot in Nederland was 2011-2014 stabiel op ca. 80 toestellen, en is in 2015 gekrompen naar 71. De helikoptermarkt in Nederland is sterk geconsolideerd. De meeste helikopters zijn gevestigd bij een paar grote spelers: offshore in Den Helder, met name bij CHC. Hulpdiensten verspreid door het land bij NPLE en ANWB. En commercieel voor 2/3 bij Heli Holland. De grotere gebruikers verzorgen ook zelf onderhoud. Zowel helikopter vliegen als helikoper MRO staan los van een luchthaven met start- en landingsbaan. Spelers geven aan dat dit zo zal blijven en tonen geen interesse in Twente. 2 nd opinion BCI: Wij delen de conclusie dat helikopters voor Twente Airport onvoldoende marktperspectief bieden. De markt consolideert en wordt gedomineerd door een aantal grote spelers. Daarnaast zijn helikopters niet gebonden aan een start- en landingsbaan. maart 2016 9
10