LES 2 KLINKERS Kelley lesson II: 2 Vowels, p. 6 3 Half-Vowels, p. 8 Doel van deze les: het kunnen herkennen en benoemen van de Hebreeuwse klinkers en het kunnen uitspreken van eenvoudige Hebreeuwse woorden. Bij deze les horen: Hebreeuwse-consonanten- en -vocalenkaart en Kaartjes Hebreeuwse vocalen. Het Hebreeuwse alfabet kent geen klinkers; het heeft alleen medeklinkers, consonanten genaamd. Van de vijfde tot de tiende eeuw van onze jaartelling waren er allerlei systemen om de uitspraak van Bijbelteksten vast te leggen. De rabbijnen waren waarschijnlijk bang dat door de onderdrukking en verspreiding van de Joden de uitspraak verloren zou gaan. Het v astleggen van de uitspraak gebeurde door bij de tekst tekens te zetten voor de uit te spreken klinkers. Die tekens noemen we klinkertekens of vocalen. Zoals we uit de vorige les weten, is het systeem van de Masoreten uit Tiberias tot op de huidige dag blijven bestaan. In dit systeem zitten behalve de klinkers ook andere tekens zoals de accent- en zangtekens, die we in les 4 behandelen. Maar voordat we het over de klinkertekens hebben, eerst nog even terug naar de consonanten. Door de taalontwikkeling was een aantal consonanten op bepaalde plekken in een woord overbodig geworden; die werden daar niet meer uitgesproken. Ze bleven echter wel in de spelling van die woorden staan en werden daarmee beschouwd als uitdrukking voor de voorafgaande klinker. Deze consonanten dragen nu als het ware de klank van de voorgaande klinker en worden zelf niet meer als consonant uitgesproken. We noemen ze leesmoeders of in het Latijn matres lectionis. Ze ontstonden trouwens al lang geleden, zo'n 1000 tot 750 jaar v. Chr. In eerste instantie functioneerden de h (hé), w (waaw) en y (jod) als leesmoeders, later kwam daar de a (alef) bij (die trouwens ook niet wordt uitgesproken als hij géén leesmoeder is). Maar niet altijd zijn deze consonanten leesmoeder. Voorlopig houden we de eenvoudige regel aan dat ze leesmoeder zijn als er geen klinkerteken bij staat (en ook geen sj e wá, zie verderop); in les 3 verfijnen we deze regel. matres lectionis (leesmoeders) y w h a CURSUS BIJBELS HEBREEUWS PAGINA 1 VAN 6
Het Masoretisch systeem kent de onderstaande zeven klinkertekens. De betekenis van de namen die aan deze vocalen zijn gegeven, zouden de klank of vorm van de mond en lippen bij het uitspreken ervan aangeven. Maar de betekenis is niet altijd even duidelijk en door de veranderde uitspraak is de relatie tussen betekenis en uitspraak er nu ook niet altijd meer. Voor deze cursus is de betekenis niet van belang maar slechts ter informatie gegeven. klinkerteken naam betekenis uitspraak ' qámets dichtknijpen aa ; páttach opening a, s e kóól ovaal e e tséree spleet ee i chíreq gepiep i { chólem ronding oo u qibbóéts samentrekken oe geeft de plaats van een consonant weer Er is ook een teken om aan te geven dat een consonant geen klinkerteken bij zich draagt: teken naam betekenis. hw"v. (sj e wá) gelijk, zelfde In de Sefardische uitspraak kan deze sj e wá ook staan voor een vervluchtigde vocaal waarbij hij als een vluchtige e wordt uitgesproken, zoals in de. Die vluchtige e wordt in deze cursus fonetisch weergegeven als e. Op het onderscheid tussen een stille sj e wá en een sj e wá die je wel hoort, een zogenaamde bewegende sj e wá, komen we in les 3 terug. Met een combinatie van leesmoeders, klinkertekens en de sj e wá is de volgende lijst met vocalen samengesteld. Hierbij spelen alleen de meest gebruikte leesmoeders w en y een rol. We maken in die lijst met vocalen onderscheid tussen volle klinkers en halve (of toonarme) klinkers, waarbij de volle klinkers bestaan uit lange en korte klinkers. Dit onderscheid tussen lange en korte klinkers wordt gemaakt vanwege de grammatica en wordt later duidelijk wanneer de zelfstandige naamwoorden en de werkwoorden ter sprake komen; de begrippen lang en kort slaan hierbij niet op de uitspraak. De halve klinkers zijn naast de bewegende sj e wá, samenstellingen van een bewegende sj e wá met een korte klinker (samengestelde sj e wá). Deze halve klinkers hebben in hun naam de toevoeging @jex' (chatééf) dat vluchtig betekent omdat ze vluchtig (toonarm) uitgesproken worden. CURSUS BIJBELS HEBREEUWS PAGINA 2 VAN 6
volle klinkers onveranderlijk LES 2 KLINKERS vocaal lange klinkers naam fonetisch Hebr. transliteratie uitspraak lang transliteratie ' qámets #m,q"å ṣ aa e tséree yreceä ṣ ee ē { chólem ~l,aæx ḥ oo ō A cholem-wááw ww" ~l,ax ḥôlem w w oo ô W sjóéreq qr,wæv oe û y i chireq-jód day qr,yxi ḥîreq yôḏ ie î y e tseree-jód day yrece ṣērê yôḏ ee ê korte klinkers ; páttach xt;p;ä ṯaḥ a a, s e kóól lags. s e ḡôl e e ' qamets-chatóéf @Wjx' #m,q' meṣ ḥ ṭ p o o u qibbóéts #WBqi qibûṣ oe u i chíreq qr,yxäi ḥ i i halve (of toonarme) klinkers kort vluchtig. sj e wá hw"v. e w h e e ] chateef-páttach xt;p;ä @jex' ḥ ṭē ṯaḥ a ă / chateef-s e kóól lags. @jex' ḥ ṭē s e ḡôl e ĕ \ chateef-qámets #m,q"å @jex' ḥ ṭē ṣ o ŏ De vocalen zijn zo bedacht dat ze de originele Hebreeuwse consonanten-tekst niet veranderen. Een Masoretische of gevocaliseerde tekst is dus net zo lang, bestaat uit evenveel consonanten, als een niet-gevocaliseerde tekst. Dat betekent dat de leesmoeders van de lange klinkers y e y i W A al in de Hebreeuwse tekst stonden voordat ze werden aangewezen als (deel van) een klinker. De vocalen worden geschreven onder een consonant en na die consonant uitgesproken. Eén klinkerteken - dat voor de o-klank - wordt linksboven de consonant geschreven waarná het wordt uitgesproken. Schrijven we bijvoorbeeld Hilversum en Helmond volgens deze methode dan ziet dat er zo uit: m s r v l h u e i o d n m l h e CURSUS BIJBELS HEBREEUWS PAGINA 3 VAN 6
Twee klinkers worden niet onder of boven een consonant geschreven, maar naast een consonant. Het zijn die met de leesmoeder w (waaw), namelijk de A (cholem-wááw) en de W (sjóéreq). De klemtoon van een Hebreeuws woord ligt gewoonlijk op de laatste lettergreep. Voor dit cursusmateriaal geldt dat in de fonetische weergave van een Hebreeuws woord de klemtoon altijd wordt weergegeven. In de Hebreeuwse weergave en de transliteratie wordt de klemtoon alleen weergegeven als die niet op de laatste lettergreep valt. In het Hebreeuws wordt die klemtoon weergegeven met een klein haakje å zoals bijvoorbeeld onder #m,q"å (qámets). Het haakje is geplaatst onder de eerste consonant van de beklemtoonde lettergreep. Het haakje is een accentteken dat in les 4 nog ter sprake komt. In de transliteratie wordt de klemtoon weergegeven met een accent aigu, zoals bijvoorbeeld in ṣ. In latere lessen zullen we zien dat klinkers veranderingen kunnen ondergaan, bijvoorbeeld als aan het woord waarin ze staan een prefix of suffix (voor- of achtervoegsel) wordt toegevoegd. De vier lange klinkers met leesmoeder worden onveranderlijke lange klinkers genoemd omdat ze in zulke gevallen nooit veranderen (niet verkort worden). onveranderlijke lange klinkers y e y i W A Een { (chólem) die volgt op een f (sien) of voorafgaat aan een v (sjien) valt, in jongere handschriften, samen met de diakritische punt boven deze consonant. Voorbeelden: anef (soné; hatend), hv,m (moosjè; Mozes). Let op: fpot. (t e fóós; grijpen), vr<väo (sjóóresj; wortel) Er bestaat verschil tussen de qámets en de qamets-chatóéf, die beide worden weergegeven met het klinkerteken '. Oorspronkelijk gaf dit teken een klank weer die lag tussen een korte o en een korte a. In de Sefardische uitspraak wordt er echter onderscheid gemaakt in een lange a-klank en een korte o-klank. Hierop komen we in les 3 terug. Bij de $ (sluit-kaf) wordt in een gevocaliseerde tekst altijd een teken geplaatst om deze te onderscheiden van de! (sluit-noen). Het teken staat hoger, in de letter en is vaak een stille sj e wá % en soms een klinker ^. CURSUS BIJBELS HEBREEUWS PAGINA 4 VAN 6
Opgaven bij les 2 1. Oefen het schrijven en benoemen van de klinkertekens van het Masoretische systeem: schrijf elke consonant op, gecombineerd met elk van de volle-klinkertekens en benoem de klinkertekens. Dus: yae yai Wa Aa a{ ae a' ai au a' a, a; nz b' b, b; Gebruik hiervoor eventueel de Kaartjes Hebreeuwse vocalen; door de kaarten te schudden, kun je de namen van de vocalen ook in willekeurige volgorde memoriseren. 2. Oefen de uitspraak van consonanten met de klinkertekens uit de vorige opgave. Dus: aa a' è a, à a; nz vaa b' vè b, và b; Gebruik hierbij eventueel de Hebreeuwse-consonanten- en -vocalenkaart als naslag voor de uitspraak van de afzonderlijke consonanten en vocalen. 3. De volgende combinaties van consonanten en vocalen klinken als Engelse woorden. Die woorden hebben overigens voor het grootste deel geen betekenis in het Hebreeuws. Probeer de woorden uit te spreken en kijk of je het Engelse woord kunt ontdekken dat er wordt bedoeld. Dus: ga, èg (vgl. het Engelse egg) ra' aar (vgl. het Engelse are) tybe beyt (vgl. het Engelse bait) nz 4. Spreek de onderstaande woorden uit en geef voor elk woord aan wat de leesmoeders (matres lectionis) zijn. Dus:!Wl loen leesmoeder: w nz 5. In welk van de volgende woorden is de y (jod) leesmoeder? Spreek de woorden uit. CURSUS BIJBELS HEBREEUWS PAGINA 5 VAN 6
6. Hieronder staan de gevocaliseerde Hebreeuwse namen van de consonanten. Geef de transliteratie ervan en oefen de uitspraak. Dus: @l,a'ä a álef tybe bêt beyt nz Met deze informatie is het overzicht van het alfabet, dat in les 1 is gegeven, uitgebreid: de Hebreeuwse namen van de consonanten zijn nu mét klinkertekens geschreven en ook is de transliteratie uitgebreid met die van de vocalen. Het volledige overzicht is weergegeven op de Hebreeuwse-consonanten- en -vocalenkaart. 7. Hieronder staan de gevocaliseerde Hebreeuwse namen van de vocalen. Geef de transliteratie ervan en oefen de uitspraak. 8. Geef de transliteratie van onderstaande eigennamen en oefen de uitspraak. CURSUS BIJBELS HEBREEUWS PAGINA 6 VAN 6