Studie grondwaterinfiltratie Hoe te voorkomen dat bij de houten fundering het grondwater te laag blijft staan? Afkoppelen hemelwaterafvoer plus toevoeging oppervlaktewater of diep grondwater om houten funderingen voldoende waterdekking te geven. Afkoppelen hemelwater wat kan je ermee? 2005.11.08 Eerste uitgave 2006.05.08 Aanvulling 2010.07.09 Aanvulling 2012.03.19 KCAF Basis van het plaatje Bron: Wareco Figuur 1 Zie omschrijving bij figuur 41 1
A. Inleiding Voor het behoud van de houten fundering is het noodzakelijk dat deze voldoende onder het grondwater blijft staan. Door het afkoppelen van de hemelwaterafvoeren en het gebruiken van dit water voor infiltratie kan een verbetering van de grondwaterstand gerealiseerd worden. Of het hemelwater daar voldoende voor is hangt af van de hoeveelheid die valt en de mate van aanwezige droogstand én het waterverlies (de mate waarin water wegstroomt naar plekken met lagere grondwaterstanden) (o.a. tengevolge van te laag slootpeil, te laag ingestelde drainage of lekke riolen). In veel gevallen zal alleen aanvoer van hemelwater niet voldoende zijn omdat dit op het meest kritische moment in de zomer niet voorhanden is. Daarom wordt geadviseerd om daarnaast een voeding aan te brengen met water uit een sloot of het aanbrengen van en diepwelpomp of te zorgen voor opslag van een tijdelijk teveel aan hemelwater. Een systeem dat af en toe onvoldoende water geeft, zal tenslotte falen in zijn doelstelling. Te weten het funderingshout continue voldoende onder water te houden. Bij verkoop van een woning is een aanwezig, goed functionerend systeem cq aantoonbaar aanwezige grondwaterdekking erg belangrijk. Een zorgvuldige voorbereiding en uitvoering is wel een vereiste. Lees de hele publicatie goed door en kijk wat in uw situatie mogelijk is. Ga vooral niet zomaar op eigen houtje pionieren, het lijkt eenvoudiger dan het is. Vraag vooral in wat complexere situaties een advies van een geotechnisch adviesbureau dan wel Raadgevend Ingenieursbureau Water/Grond/Milieu en vraag daar iemand die ervaring heeft met dit soort technieken. Voorkom schade bij anderen, maar ook bij uzelf. Voor funderingen met een funderingshandhavingstermijn van minder dan 15 jaar mag verwacht worden dat een grondwaterinfiltratie misschien wel vertragend werkt maar dat het geen afdoende oplossing is. Funderingsherstel is en blijft op termijn noodzakelijk. Verhogen van de grondwaterstand bij een te hoge negatieve kleef verbetert wel iets maar is niet genoeg om verdere zakking te voorkomen. De omschreven maatregelen zijn alleen van toepassing als het draagvermogen van de houten palen nog voldoende is. Voorzover bekend op dit moment heeft grondwaterverhoging geen effect op het stoppen van bacteriële aantasting, eenmaal actief gaat dat onder water door. In de gemeente Dordrecht worden plannen gemaakt voor grondwaterinfiltratie in een aantal gebieden. Als de uitvoering daarvan te lang op zich laat wachten dan kunt u een infiltratie als in deze publicatie is omschreven zelf (laten) aanbrengen. Maak dan wel een aansluitmogelijkheid voor een later aan te brengen aanvoer van water door de gemeente. Vragen? info@kcaf.nl. figuur 2 (Bron Wareco) Grondopbouw met straat en rioolcunetten 2
De opbouw van de bodem is in bebouwd gebied uitermate divers. Zie figuur 2. Deze publicatie geeft een algemeen beeld met mogelijke oplossingen. Elke situatie is echter uniek. Geen aandacht is besteed aan de vooral in stedelijk gebied zeer wisselende bodemopbouw welke grote gevolgen kan hebben voor de waterdoorlatendheid van de grond. In deze publicatie adviseren we dan ook het infiltratiegebied zo volledig mogelijk af te schermen. Het is vooral in stedelijk gebied erg moeilijk om te beoordelen wat de factoren zijn die tot een bepaalde grondwaterstand leiden. Voor een leek is het dan ook verraderlijk om ingrepen te plegen in dit grondwatersysteem. Als het om een infiltratie gaat van een bouwblok waar het funderingshout constant of periodiek droogstaat is dit een NOODMAATREGEL die beperkt moet blijven tot het betreffende bouwblok. Of enkele bouwblokken die te isoleren zijn. In deze studie vindt u verschillende oplossingen waarop nog heel veel varianten mogelijk zijn. Er zijn verschillende soorten funderingen met houten palen, Amsterdamse fundering Rotterdamse fundering en houten palen met een betonbalk zijn daarbij de belangrijkste. In de voorbeeldfiguren is een Amsterdamse fundering aangegeven. Uiteraard is het principe ook mogelijk bij een Rotterdamse fundering, een fundering met een betonbalk etc. Infiltratiedrains vragen ook beheer en onderhoud: lees ook deze paragrafen aandachtig door. We hopen met deze studie (publicatie) waaraan diverse deskundigen hebben meegewerkt een bijdrage te hebben geleverd aan het voorkomen van mogelijke funderingsproblemen. Aanvullingen of verbeteringen kunt u aan onderstaand adres zenden. Aan de studie/publicatie kunnen echter geen rechten worden ontleend. Wel staat het een ieder vrij afbeeldingen van deze publicatie met bronvermelding elders te gebruiken. Deze publicatie ontslaat gemeenten niet van haar ZORGPLICHT om het grondwater op het niveau te houden met de grondwaterdekking waarop zij bovenkant funderingshout bij de bouwvergunning of heistaat hebben vastgesteld. Voorkomen moet worden waar dat mogelijk is dat het niveau van het grondwater daalt door o.a. goed rioolbeheer. Ing. Ad van Wensen info@kcaf.nl www.kcaf.nl Dit is een oorspronkelijke publicatie van de Stichting Platform Fundering Nederland (SPFN) welke met toestemming van het bestuur van de SPFN (14.12.2011) is overgenomen door het Kennis Centrum Aanpak Funderingsproblematiek (KCAF) en geüpdatet. 3
B. Inhoudsopgave paragraaf Omschrijving blad A Inleiding 2 B Inhoudsopgave 4 C Voordat u gaat beginnen of voordat u opdracht geeft 5 D Zorg dat u voldoende materiaal heeft 7 E Aanbrengen infiltratievoorziening 8 F Bladvangers 14 G Als u niet kan graven in het trottoir 15 H Een andere mogelijkheid is het laten uitmonden van de 16 hemelwaterafvoer in de kruipruimte I Als G, maar dan in de kruipruimte aangesloten op een rondgaande 17 drainagebuis J Gewenste grondwaterstand 18 K In alle gevallen peilbuizen aanbrengen 19 L Waarschuwingssysteem 20 M Onvoldoende hemelwater om grondwater voldoende te verhogen 22 N s Professionele methode 23 O Beheer en onderhoud 26 P Subsidie 26 Q Tips 27 R Afscherming met kleidammen, folie of injecties 30 S Diepwelpomp 31 T Peilbuizen 32 U Tuinontwerp 32 V Nieuwe ontwikkelingen 33 W Voorlopige conclusies 35 4
C. Voordat u gaat beginnen of voordat u opdracht geeft Alle grondwaterinfiltratiesystemen uitvoeren voor een complete bouwkundige eenheid. Het voorzien van een tussen of eindwoning van extra grondwater is zinloos en praktisch zeer slecht uitvoerbaar. Let er ook op dat aan naastliggende bouwblokken geen schade wordt toegebracht. Scherm het te infiltreren gebied zo mogelijk volledig af. Informeer omwonenden. Voordat u gaat beginnen moet u een idee hebben van de bodemopbouw. Met een grondboor die u bij een verhuurbedrijf kunt huren kan gekeken worden waar en hoe diep het zand en waar klei-veen aanwezig is. (Tot maximaal 2-3 meter onder het maaiveld Als funderingsonderzoek gedaan is bij het bouwblok staan soms de gegevens daarbij ter plaatse van de ontgravingen. Zorg dat u te weten komt - Wat is de bodemopbouw op enkele plaatsen rondom het bouwblok? - Wat zijn de grondwaterstanden gedurende enkele jaren? Voor gewenste grondwaterstand zie artikel J Voor peilbuizen zie artikel K en L - Hoe hoog zit bovenkant funderingshout? - Wat is de hoogste en wat is de laagste grondwaterstand? - Hoe hoog ligt de bodem van de kruipruimte? - Hoe hoog ligt de beganegrondvloer en de voor en achtertuin? - Meet alle hoogten zo mogelijk in t.o.v NAP of laat dat doen. - Wat is de oorzaak van de te lage grondwaterstand en is deze oorzaak weg te nemen? - Zijn kabels en leidingen aanwezig en moeten deze omgelegd worden? Zie publicatie BVFP Dordrecht: omleggen kabels en leidingen voor funderingsherstel (en mogelijk ook voor infiltratiemogelijkheden om grondwater te verhogen) Regel het omleggen van kabels en leidingen ver van te voren. Dit is soms zeer tijdrovend. Denk ook aan de vrij hoge kosten (tot 5.500 per woning) Zet de verkregen informatie in een doorsnedetekening en kijk met deze publicatie wat de mogelijkheden zijn. Lastig? Vraag een deskundige om te helpen of om advies! Een deskundige kan voor u een volledig uitgewerkt advies maken Soms is het noodzakelijk de kruipruimte(n) en/of de achtertuinen op te hogen om geen wateroverlast te krijgen! Hou rekening met de extra kosten! 5
Als u bij de voor of zijgevel in het trottoir van de gemeente moet graven dan moet de aannemer eerst beginnen met een KLIC-melding. Een aannemer weet waar hij daarvoor moet zijn. Zelf graven in het trottoir raden we af. Er lopen daar soms erg veel kabels en leidingen. De schade die door graafwerkzaamheden kan ontstaan is erg groot, in extreme gevallen hoger dan de waarde van uw huis! Wees voorzichtig, u bent hiervoor gewoonlijk niet verzekerd! In een aantal gemeenten is een coördinatiepunt kabels en leidingen aanwezig die u globaal en soms exact kunnen vertellen wat er aan kabels en leidingen in het trottoir ligt. Figuur 3 In het voorbeeld hierboven zit geen ventilatie in de kruipruimte. Dit kan problemen opleveren als het grondwater hoger komt te staan en verdamping optreedt. We raden aan om alvorens de infiltratie wordt aangebracht de ventilatie van de kruipruimte op orde te brengen, zie figuur 4 en de daarbij behorende omschrijving. 6
Figuur 4 Zorg dat deze ventilatie wordt aangebracht voordat u begint met de infiltratie, 2 roosters aan de voor en 2 aan de achtergevel. Meer heeft weinig zin. D. Zorg dat u voldoende materiaal heeft - waterdichte folie - waterdoorlatende folie (neem de beste kwaliteit) een die niet gauw dichtslibt. Geotextiel is een goede folie - grof grind - drainagebuis - hulpstukken voor de aansluiting drainagebuis naar de hemelwaterafvoer en afdopping afgesloten riool, inclusief overloopstukjes - benodigd gereedschap - de benodigde toestemmingen en vergunningen 7
E. Aanbrengen infiltratievoorziening Figuur 5 U begint met een sleuf te graven langs alle gevels. Zo mogelijk tot u de klei- of veenlaag heeft bereikt zo dicht mogelijk bij het funderingshout. Zie ook figuur 7 en 8. Maak de sleuf minder steil als dat in verband met de samenhang van de grond nodig is. Als het in het trottoir in verband met de aanwezigheid van kabels en leidingen en de daaraan verbonden huisaansluitingen niet mogelijk is deze sleuf te graven kijk dan naar het hoofdstuk afscherming waarin injecties worden omschreven. Het is handig om peilbuizen aan te laten brengen voordat u verder gaat. De peilbuizen moeten namelijk tussen de waterdichte folie en de gevel aangebracht worden. Een alternatief is om de peilbuizen binnen de woning aan te brengen. Bijvoorbeeld door de begane vloer, zodat u vandaar uit kunt meten. De bovenkant van de peilbuis laten inmeten t.o.v NAP en/of hoogste funderingshout. Als u de maat van bovenkant funderingshout ten opzichte van NAP nog niet heeft laat deze dan gelijktijdig inmeten. 8
Figuur 6 Breng na het graven van de sleuf een waterdichte folie aan die van onder goed aansluit op de kleilaag zie figuur 7. Zorg dat de folie goed in de klei aansluit, dat kan onder andere door iets dieper door te graven (10 cm) en de waterdichte folie om te vouwen. Als geen goede aansluiting wordt gemaakt zal het water blijven wegstromen. Besteed hier dan ook veel aandacht aan bij de uitvoering. Figuur 7 Soms is het nodig om tot een stuk onder bovenkant funderingshout te graven om een goede aansluiting met de kleilaag te kunnen maken. Zie figuur 8. 9
Figuur 8 Bovenkant folie nooit hoger aanbrengen dan 10 cm onder het niveau van de kruipruimte en 50 cm onder de begane grondvloer als er geen kruipruimte is, dit om optrekkend vocht zoveel mogelijk te voorkomen. Niet hoger optrekken van de waterdichte folie is noodzakelijk om te voorkomen dat de kruipruimte blank komt te staan. Het overtollige water verdwijnt boven het niveau van bovenkant waterdichte folie in het wegcunet of de tuin. Soms komt u een leiding tegen van een huisaansluiting waardoor de folie onderbroken moet worden. Hoe u dit kunt oplossen ziet u bij figuur 10. 10
Figuur 9 Breng een waterdoorlatende folie aan van voldoende breedte om het later volgens figuur 12 terug te kunnen klappen en aan de gevel te bevestigen figuur 13. Soms komt u een leiding tegen van een huisaansluiting waardoor de folie onderbroken moet worden. Hoe u dit kunt oplossen ziet u bij figuur 10. Snij de folie door op het hart van de leiding door. Dan zowel onder als boven de leiding een geïmpregneerde houten rachel of een aluminium strip plaatsen waarna met overlap van de folie deze weer zo goed als waterdicht gedicht wordt.. Zo nodig bij de doorvoering van de leiding het gat met PUR-schuim afdichten. Als de waterdoorlatende folie aangebracht is, de sleuf 15-20 cm vullen met grof grind. In de gegraven sleuf legt u op het grove grind wat volgens figuur 9 is aangebracht de drainagebuis. (zo mogelijk rondgaand om het hele bouwblok). De hemelwaterafvoer(en) worden van de riolering afgekoppeld. Ter plaatse van de afkoppeling de leiding naar het riool afdichten met een passend hulpstuk. Ter plaatse van hemelwaterafvoeren onderbreekt u de drainagebuis en maakt u volgens figuur 11 een aansluiting daarop. Om nu te voorkomen dat bij een teveel aan hemelwater waardoor de drainagebuis het tijdelijk niet kan verwerken of bij een verstopping de goot gaat overlopen moet u in de hemelwaterafvoer een stukje boven het maaiveld of trottoir een T stuk aanbrengen waardoor het water bij verstopping daaruit kan stromen. Aan het T stuk, zie figuur 11 kan zo nodig een bochtje gezet worden. 11
Figuur 10 Gebruik wel roestvrije schroeven en behandeld hout om te voorkomen dat de schroeven wegroesten en het hout rot. Figuur 11 Aan de overloop kunt u desgewenst ook nog een bocht maken. De overloop kan ook gebruikt worden om de leiding periodiek door te (laten) spuiten. Aan de overloop kunt u bij regenval zien of er een verstopping is opgetreden omdat er dan water uit komt. Bij heel forse buien kan de drainageleiding het hemelwater soms ook niet verwerken. Infiltratieunits hebben meer capaciteit. Een tijdelijke wateropslag voorkomt ook overstroming. Voor het tussenvoegen van een syphon. 12
Figuur 12 Als de hemelwaterafvoer (regenpijp) is aangesloten de sleuf tot ongeveer 20 cm (minstens 15 cm) onder het trottoir of maaiveld aanvullen met grind en de waterdoorlatende folie terugvouwen naar de gevel. Het beste is om de folie aan de gevel vast te zetten om te zorgen dat er geen zand in het grindpakket komt. Hoe dat kan ziet u in figuur 13. De ruimte buiten het doek aanvullen met grof zand waardoor het doek minder snel dichtslibt. De grondwaterstand maandelijks controleren via een peilbuis zie paragraaf K en L. Figuur 13 13
F. Bladvangers Zet op de afvoer in de goot een bladvanger om te voorkomen dat boomblaadjes in de drainage terechtkomen. Zie plaatje hieronder. Figuur 14 - Links bladvanger in regenpijp (hemelwaterafvoer) http://www.regenwater.nl/web/de/produkte/bladvanger.html Een bladvanger wordt ook wel eens loofvanger genoemd - Rechts een bladvanger om in de goot te plaatsen op de afvoerpijp. Er zijn ook draadkorf modellen. Let op, het is ook mogelijk een zogenaamde syphon ertussen te bouwen van hulpstukken waardoor vuil opgevangen kan worden. Het aanbrengen van bladvangers verminderd niet de noodzaak om regelmatig de goten schoon te (laten) maken. 14
G. Als u niet kan graven in het trottoir Als u door het aantal kabels en leidingen niet kan graven in het trottoir dan zijn er nog wat alternatieven om het hemelwater af te koppelen. Zie onderstaande figuur of de hierop volgende paragrafen waarin een infiltratie in de kruipruimte is aangebracht. Figuur 15 De hemelwaterafvoer wordt 15 cm boven het trottoir afgezaagd De rioolaansluiting wordt netjes met een hulpstuk afgedicht De rij tegels tegen de woning haalt u weg. U zet een rij met stenen aansluitend tegen de overblijvende tegels Graaf de ruimte tussen de stenen en de gevel wat uit (niet tot onderkant steen) en vul dit op met grof grind. Omdat we een tegel hebben weggehaald mag verwacht worden dat er minstens 20 cm zand zit waardoor het water snel kan wegvloeien. Is geen zandpakket aanwezig doe het dan niet, het wordt dan een modderbad. Voor deze constructie uitgevoerd in gemeentelijke grond raden we u aan eerst toestemming van de gemeente te vragen. Op dit soort constructies zijn tientallen varianten mogelijk. Zo kunt u ook met geperforeerde steen een bodem maken en een gootje creëren of iets van prefab beton maken. Voorwaarde is dat water snel de bodem in kan lopen. Nadeel is dat veel straatvuil en bladeren zich in het gootje ophopen waardoor deze periodiek schoongemaakt moet worden. Nadeel is ook dat veel hemelwater afvloeit naar de riool en straatcunetten afvloeit waardoor het grondwaterstandsverhogende effect bij de houten fundering grotendeels verloren kan gaan. Dit tenzij ergens in het trottoir een waterkerende folie kan worden aangebracht worden waarvan de onderkant zit op de kleilaag of bovenkant funderingshout en de bovenkant 10 cm onder het niveau van de bodem van de kruipruimte. Ook niet hoger dan 50 cm onder de beganegrondvloer, Dit foliescherm kan ook bij de trottoirband aangebracht worden, het is niet uitgesloten dat u daar dieper moet (laten) graven om de kleilaag te bereiken. Overigens zijn er in de tuin wel oplossingen te bedenken om overtollig water tijdelijk te bufferen (op te slaan). 15
H. Een andere mogelijkheid is het uit laten uitmonden van de hemelwaterafvoer in de kruipruimte Figuur 16 Dit is veruit de meest simpele oplossing om te maken als er een kruipruimte is. Het water zal via de kruipruimte zich verspreiden naar alle houten palen. Het probleem is echter dat in de meeste gevallen het aangevulde water vrij snel zal weglopen naar het lekke riool of het wegcunet. Om dit te voorkomen zal aan de buitenzijde van de gevel ergens in het trottoir een waterdichte folie aangebracht moeten worden waarvan de onderkant zit op de kleilaag of bovenkant funderingshout en de bovenkant 10 cm onder het niveau van de bodem van de kruipruimte. Ook niet hoger dan 50 cm onder de beganegrondvloer of tuinhoogte Dit foliescherm kan ook bij de trottoirband aangebracht worden, het is niet uitgesloten dat u daar dieper moet (laten) graven om de kleilaag te bereiken. Regelmatig de grondwaterstand controleren, ook om wateroverlast te voorkomen zie paragraaf K en L. 16
I. Als H maar dan in de kruipruimte aangesloten op een rondgaande drainagebuis Figuur 17 Het probleem is echter dat in de meeste gevallen het aangevulde water vrij snel zal weglopen naar het lekke riool of het wegcunet. Om dit te voorkomen zal aan de buitenzijde van de gevel ergens in de tuin of desnoods in het trottoir een waterdichte folie aangebracht moeten worden waarvan de onderkant zit op de kleilaag of bovenkant funderingshout en de bovenkant 10 cm onder het niveau van de bodem van de kruipruimte. Ook niet hoger dan 50 cm onder de beganegrondvloer of tuinhoogte Dit foliescherm kan ook bij de trottoirband aangebracht worden, het is niet uitgesloten dat u daar dieper moet (laten) graven om de kleilaag te bereiken. Regelmatig de grondwaterstand controleren, ook om wateroverlast te voorkomen zie paragraaf K en L. Maak in de hemelwaterafvoer een T stuk en/of een bladvanger. 17
J. Gewenste grondwaterstand Figuur 18 (Bron: Wareco) Blauwe lijn gewenste grondwaterstand Rode lijn grondwaterstand te lage grondwaterstand. De gewenste grondwaterstand is altijd ruim boven het hoogste funderingshout De minimale hoogte boven het funderingshout is 10 cm, minder is risicovol. De streefhoogte bij infiltratie is 30 cm. Een bandbreedte tussen de 20 en 30 cm is ideaal Als daarmee het grondwater boven het niveau van de bodem van de kruipruimte komt kunt u deze beter aanvullen. Hoe u de grondwaterstand kunt controleren leest u in paragraaf K en L. Zorg ervoor dat geen stromend water ontstaat en u constant een grote hoeveelheid water moet blijven toevoegen. Het beste is om zo veel mogelijk dood (stilstaand) water bij de funderingen te krijgen. Dit heeft te maken met het vermoeden dat de kans op eventuele bacterieaantasting van uw palen bij stilstaand water het kleinst is. 18
K. In alle gevallen peilbuizen aanbrengen We adviseren in het geval u een houten paalfundering heeft en deze niet is vervangen door een nieuwe fundering, dus ook bij paalkopverlaging bij elke woning een peilbuis aan de voor en achtergevel te laten slaan. Deze peilbuis in laten meten ten opzichte van NAP en de peilbuizen zelf minstens 1 keer per maand te meten en daarvan een registratie bij te houden. Ook bij latere verkoop van de woning kan dit van belang zijn. Het is niet uitgesloten dat in koopcontracten in de toekomst een waterparagraaf noodzakelijk en/of verplicht wordt. Zie publicatie op website www.kcaf.nl naar een waterparagraaf in koopcontracten van de Waterbond. Peilbuizen (zie ook paragraaf T) kunt u het beste laten aanbrengen door daarin gespecialiseerde bedrijven. De kosten bedragen ongeveer 500,-- per peilbuis (3 m diep). Als u een waarschuwingssysteem wil aanbrengen laat dan ook een peilbuis in de woning plaatsen. Om kosten te besparen kunt u samen met de buren in een bouwblok een verdeling maken waardoor minder peilbuizen noodzakelijk zijn. Wel afspraken maken wie de peilbuizen meet. Een heel simpele manier om de grondwaterstand te meten. Aan een rondhouten (zacht hout) stokje dat u in een bouwmarkt haalt met en lengte net iets minder dan de diepte van de peilbuis maakt u een klosje. Door het klosje kan het stokje niet per ongeluk in de peilbuis vallen. Als u het stokje in de peilbuis hangt en het daarna ophaalt kunt u aan het hout zien welk gedeelte nat is. (bij sommige houtsoorten is dit heel goed te zien, probeer dat uit) Door de afstand van het klosje tot daar waar het nat geworden is te meten weet u hoe laag het water staat onder bovenkant peilbuis Deze maat noteert u en rekent u om met de verkregen maat ten opzichte van NAP van bovenkant peilbuis. Stel: bovenkant peilbuis is 1,10 m NAP en het stokje is onder het klosje nog 90 cm droog dan staat het grondwater op 2,00 m NAP Grondwaterspiegelmeters om peilbuizen te meten zijn ook te koop Een meetband met dompelklokje kost plusminus 35,- excl btw. Door dit in de peilbuis te laten zakken hoort u een plopje op het moment dat het klokje het water raakt. In een lawaaiige omgeving is dit lastig. Een meetband met elektronisch signaal kost plusminus 220,-- excl btw Uit een praktijkcontrole van de BVFP blijkt dat meten ook een kunst is, vooral met dompelklokjes. Verschillen van 3 cm komen voor bij herhaalde metingen door verschillende personen op dezelfde tijd bij 1 peilbuis. 19
L. Waarschuwingssysteem In het geval een peilbuis in de woning gemaakt wordt is het mogelijk om een waarschuwingssysteem aan te brengen. Figuur 19 Op de peilbuis een bij de pijlbuis leverbaar dekseltje waarin een gaatje zit waardoor het draadje kan. Dit om te voorkomen dat er vuil in komt. Aan een niet rekbaar draadje wordt een drijvertje gehangen van voldoende gewicht maar dat toch blijft drijven en niet klem kan komen zitten in de peilbuis. Het draadje over een soepel draaiend katrolletje laten lopen en daar een gewichtje aan hangen om het draadje strak te houden. Het gewichtje gaat omhoog als het water in de peilbuis zakt. Het gewichtje gaat omlaag als het grondwater omhoog komt. Het gewichtje fungeert dus als een aanwijzer. Op een vaste meetlat ernaast kan de veilige zone in het plaatje groen, de zone waarbinnen het grondwater zich mag bewegen aangegeven worden. Zowel te hoog als te laag is niet goed dus deze zones zijn rood gemaakt. Op dit principe kan het ook elektronisch gemaakt worden waarbij een licht en/of geluidssignaal ontstaat als het grondwater buiten de ingestelde bandbreedte komt. Als hier betaalbare apparaatjes voor in de handel zijn horen we dat graag. Stel de bandbreedte niet te klein af. Bij voorbeeld minimale waterdekking boven hoogste funderingshout 20 cm. Gewenste waterdekking 30 cm als die mogelijk is. Figuur 20 (dobbermodel) 20
Om bezoekers van de natuurgebieden te laten zien hoe hoog het grondwater staat en wat de mogelijke gevolgen zijn, zijn ook bovengrondse grondwatermeters geplaatst. Het zijn roestvrijstalen buizen met ruitjes, waarop wandelaars en fietsers kunnen aflezen hoe hoog het grondwater onder hun voeten staat. Met kleuren is aangeven of dat peil te hoog, te laag of voldoende is. Tekstborden naast de peilbuizen geven de kijkers informatie over verdroging en grondwaterstand. Ook gebruikers van de landelijke gebieden kunnen de grondwaterstand zo nauwlettend volgen. Figuur 21 Dergelijke meters zijn dus ook tegen de gevel te maken. 21
M. Onvoldoende hemelwater om grondwaterstand voldoende te verhogen. (Is meestal het geval) Het regent normaal in de winter voor en najaar en in de zomer is het soms erg droog en verdampt ook nog grondwater, en als het regent zijn het soms zeer felle onweersbuien. Dat houdt in dat op het meest kritische moment de grondwaterstand het laagst staat en de behoefte aan water voor de fundering het grootst is maar weinig aanbod van hemelwater. Enkele tips: a. Een naastgelegen bouwblok dat een nieuwe fundering heeft gekregen of een nieuwbouwblok met betonfundering heeft het hemelwater niet nodig. Leidt dit water naar de drainagebuis van uw bouwblok, nadat daarvoor toestemming is verkregen van de betreffende eigenaren. b. Vanuit een sloot kan oppervlaktewater aangevoerd worden. Dit water is meestal niet erg schoon dus er moet op gelet worden dat het water gefilterd wordt voordat het, het systeem in gaat. Dat is ook beter voor de pomp die u daarvoor nodig heeft. c. Soms zoals in Dordrecht in infiltratiegebieden kan door de gemeente water aangeboden worden. (als de plannen doorgaan) Laat echter de installatie en inregeling aan deskundigen over. Voorkomen moet worden dat schade ontstaat bij u of naastgelegen panden. Figuur 22 Een diepwelpomp tot een diepte van waaruit water is op te pompen. Soms 1 e watervoerend pakket 22
N. Meer professionele methode Figuur 23 In figuur 23 is de opbouw aangegeven In blauw is de infiltatieunit van ongeveer 60 x 60 cm aangegeven. De zwarte lijn is een waterdichte folie. De roze lijn is een waterdoorlatende geotextiel Het water loopt door de geotextiel langs de gevel naar het funderingshout. De waterdichte folie met een strip tegen de gevel vastzetten om te voorkomen dat zand in het systeem komt. Aan de onderzijde de waterdichte folie doortrekken tot in de kleilaag zie figuur 6, 7 en 8. De ruimte tussen bovenkant trottoir of maaiveld en bovenkant infiltratieunit 20 cm (minstens 15 cm) om aanstraten goed mogelijk te maken. 23
De units kunnen als een kruipruimte aanwezig is ook daarin worden geplaatst, het blijft echter nodig tussen de gevel en het (drainerende) riool een waterdichte folie aan te brengen of andere afscherming Figuur 24 Figuur 25 Dit is een infiltratie-unit zoals deze geleverd kan worden door NKI kunststoffen uit Neede. Website http://www.nkigld.nl De infiltratieunits worden achter elkaar gekoppeld en zijn ongeveer 60 cm breed en 60 cm hoog, in het midden loopt een infiltratieleiding welke aangesloten kan worden op een hemelwaterafvoer, opslagtank, leiding met pomp naar een sloot, of zo nodig een diepwelpomp. 24
Figuur 26 Opengewerkte infiltratiebuis Deze buizen zijn er in zeer veel diameters. Het ingenieursbureau kan door middel van berekening de benodigde diameter berekenen. Figuur 27 een infiltratieunit van REZO Website http://www.rezo.nl/infiltratiesysteem.htm 25
Opslagtanks die onder het hoogste grondwaterniveau worden ingegraven worden voorzien van drijfvleugels om opdrijven te voorkomen. Figuur 28 watervoorraadzakken welke vrij eenvoudig in de kruipruimte gelegd kunnen worden (Plaatje uit H2O 28 okt 2005 (Wiefferink bv)) In de tuin kan ook een tank ingegraven worden, olietanks zijn er in alle soorten en maten. Zorg wel dat als de tank leeg is en hij in het grondwater ligt niet op kan drijven. Figuur 29 Waterbergingen nooit op vloeren in woningen aanbrengen. Zeker niet bij oude woningen. De constructie is daarop niet berekend. Dit soort systemen laten ontwerpen door een erkend adviesbureau. Zij kunnen uitrekenen wat de benodigde pompcapaciteit, leidingdiameter en oppervlakte aan infiltratieunits moet zijn en daarbij de nodige veiligheden inbouwen. 26
O. Beheer en onderhoud Drainagebuizen, peilbuizen waterdoorlatende folie en grindaanvullingen slibben na verloop van tijd dicht. Daarvoor zijn geen termijnen te geven omdat een en ander afhankelijk is van de zorgvuldigheid van de uitvoering en activiteiten bij u in de straat ofwel de lokale situatie. Verwacht mag worden dat eens in de 10 tot 15 jaar het systeem grondig gereinigd moet worden of in het uiterste geval vervangen. Peilbuizen minstens 1 keer per maand meten en de meting schriftelijk vastleggen. Vooral in droge zomermaanden niet vergeten te meten. P. Subsidie De gemeente en het waterschap varen er wel bij als u de hemelwaterafvoeren afkoppelt. Zij hoeven dan het regenwater dat op uw woning valt niet meer te verwerken in het riool en de waterzuivering. Het is derhalve redelijk dat gemeenten subsidies verstrekken voor het ontkoppelen van hemelwater. Vraag daarom bij uw gemeente of het waterschap. Er zijn subsidies bekend van 5 tot 7 euro per m2 afgekoppeld verhard oppervlak. Het verlenen van subsidie ontslaat de gemeente niet van haar ZORGPLICHT om het grondwaterniveau inclusief de benodigde waterdekking te houden op het niveau waarop bovenkant funderingshout is vastgesteld. Ook al krijgt u een subsidie, handhaaf uw aansprakelijkheid. Q. Tips a. Bij stankoverlast vanuit de kruipruimte bent u het goedkoopst uit door in de kruipruimte over het volle oppervlak een plastic folie te leggen en deze op te zetten tegen de muren. Figuur 30 folie tegen de muur opzetten 27
Zie ook publicatie gemeente Rotterdam Kruipruimten op de website www.kcaf.nl Bij wateroverlast in de kruipruimte na het aanbrengen van de infiltratie heeft u mogelijk de waterdichte folie te hoog aangebracht. Zo niet, boor dan enkele gaten door de muur bijna 10 cm onder het niveau van de kruipruimte vloer. b. Milieufreaks zullen bij lozing van hemelwater in het grondwater meteen roepen dat daardoor een vervuiling ontstaat van de loden en zinken goten en of daken van lood, zink of koper. Om deze vervuiling tegen te gaan is het mogelijk om een coating aan te brengen. c. Heeft u een woning waar veel rommel in de goot komt en daardoor het risico van vervuiling van de drainage snel kan optreden? Maak iets wat op een syphon lijkt, zie figuur 31 en 32 Het vuil blijft in het stukje boven de schroefdop zitten en kan vrij eenvoudig verwijderd worden. Maak de schroefdop op een hoogte dat er en emmer onder kan. Figuur 31 Nog slimmer is het om deze constructie met die van een overloop te combineren 28
Figuur 32 Deze constructie is met gebruikelijke hulpstukken in elkaar te zetten. Alle mogelijkheden bij elkaar! Figuur 33 29
In plaats van de drainageleiding is ook het systeem van de infiltratieunits mogelijk. R. Afscherming met kleidammen, folie of injecties In deze publicatie is consequent uitgegaan van een afscherming met een waterdichte folie. Soms is dat lastig tot niet uitvoerbaar. Dan kan men bijvoorbeeld een kleidam aanbrengen van minstens 40 cm breed. Deze moet wel aansluiten op de kleilaag. Figuur 34 Gewenste grondwaterstand is bovenkant kleidam Kleidammen niet hoger maken dan het niveau waarop u het grondwater wil hebben. De rest stroomt erover naar het lekke riool. Hieronder is een afscherming getekend met een waterdichte folie. Bovenkant waterdichte folie is gelijk aan de maximaal gewenste grondwaterstand. Het teveel aan water stroomt eroverheen. Figuur 35 (als figuur 7) 30
Vooral in situaties waar geen afscherming met kleidammen of folie gemaakt kunnen worden kunnen injecties met een kleiachtig materiaal, betoniet of waterglas uitkomst bieden. Het injecteren kan alleen door daarin gespecialiseerde bedrijven. Figuur 36 Soms moet de injectie dwars door een bouwblok aangebracht worden om verschillende funderingen bijvoorbeeld paal en woningen op staal te scheiden. S. Diepwelpomp Figuur 37 31
De buizen moeten naar een diepte waar water is op te pompen, in stevige kleilagen kan dat het eerste watervoerend pakket zijn. Figuur 38 Geïnstalleerde diepwelpomp Een diepwelpomp kan voor meerdere bouwblokken tegelijk gebruikt worden en aangesloten worden op een opslagtank. Regel het beheer goed! (bij voorkeur bij gemeente anders vereniging van eigenaren) Het is mogelijk de diepwelpomp aan te laten slaan op het moment dat het aanbod van hemelwater ontoereikend is. In sommige gevallen is de kwaliteit van het diepere grondwater niet geschikt, uw filters zullen voortdurend verstoppen door de neerslag van bijvoorbeeld ijzer of mangaan. Dan is alle investering voor niets. Laat het installeren van een diepwelpomp aan deskundigen over en vraag ook wat de vergunningsvereisten zijn. T. Peilbuizen Figuur 39 Straatpot voor een peilbuis, alleen het dekseltje blijft zichtbaar. De bovenkant van het deksel wordt normaal gelijk gehouden met de bovenkant van de omringende bestrating en ingemeten ten opzichte van NAP. Bijna elk funderingsonderzoeksbureau kan dit voor u doen. Kosten per peilbuis plusminus 500 Als het deksel wordt opgetild ziet u de bovenkant van de peilbuis en ook deze wordt ingemeten ten opzichte van NAP. 32
De Stichting infrastructuur kwaliteitsborging bodembeheer (SIKB) heeft een protocol 2011 voor het plaatsen van een peilbuis op de website staan http://www.sikb.nl/upload/documents/vkbpr2011-v2-het_plaatsen_van_een_peilbuis.pdf Er is ook nog een Normblad NEN 5766 voor het plaatsen van peilbuizen. Voor het meten van peilbuizen zie paragraaf L. Peilbuizen raken op enig moment verstopt (verzanden) Het is dan nodig de peilbuis door te laten spuiten. U. Tuinontwerp Behalve hemelwater van het dak opgevangen via de hemelwaterafvoeren kan ook een tuin een element zijn dat in een ontwerp wordt meegenomen. Het project watertuinen in Dordrecht is daar een aanzet toe. Voor de grondwaterinfiltratie is het soms noodzakelijk om de tuin op te hogen, een mooie gelegenheid om een watertuin aan te laten leggen. Volg de ontwikkelingen op de website. Figuur 40 Een vijver is geen watertuin, het voegt geen water aan het grondwater toe. Het kan zijn dat de achtertuin en die van uw buren eerst opgehoogd moet worden. Zoek dat van te voren uit. Achtertuinen liggen nog al eens te laag door het inklinken van de bodem. (Ophogen van de tuin verhoogt wel de negatieve kleef, deze wordt mogelijk teniet gedaan door de verminderde negatieve kleef van het verhogen van de grondwaterstand bij de palen.) Zie ook paragraaf U het aanbrengen van een watertuin. Haal zo veel mogelijk verharding weg in de tuin, zorg dat zo veel mogelijk hemelwater in de grond kan infiltreren. Wilt u toch verharding en het water dat daarop valt gebruiken dan kan onder de verharding een pakket aangebracht van infiltratieunits die ook onder wegen gebruikt worden. Het water loopt via de voegen van de stenen in het systeem en wordt vertraagd aan de bodem afgegeven. Figuur 41 (regenwateropslagsysteem waterloc Anomij leidingsystemen) 33
Het water in het systeem kan ook naar de fundering geleid worden door onder de units een folie aan te brengen. Tussen de folie en de units ruimte maken door daar een soort tunneltje te creëren. Figuur 42 Sommige grote bomen onttrekken vrij veel grondwater in de groeiperiode. Als u echter de boom wilt rooien heeft u een kapvergunning van de gemeente nodig. Maar u kunt wel de boom in toom houden door tijdig te snoeien, niet alleen boven maar ook ondergronds aan de wortelstelsels. Hoe verwoestend een wortelstelsel kan zijn laat onderstaande foto zien. Advies: plaats vlak bij de infiltratievoorzieningen geen bomen die erg grote wortelstelsels kunnen ontwikkelen. Het is al erg genoeg dat ze bij diverse gemeenten vertakkingen hebben in de betonnen rioolbuizen waardoor deze nog erger gaan lekken. 34
Figuur 43 V. Nieuwe ontwikkelingen Regenwater is een goed alternatief voor water voor lagere toepassingen zoals bijvoorbeeld bluswerkzaamheden, het spoelen van toiletten of het naspoelen van voertuigen na een wasproces. Regenwater is over het algemeen zeer zacht en kan na middels een eenvoudige filtratie en eventuele beluchting geschikt gemaakt worden om te gebruiken Regenwatergebruiksystemen zijn toepasbaar daar waar geen verhoging van het grondwater met regenwater nodig is. Figuur 44 35
Artikel uit Cobouw 8-11-2005 Nieuwsarchief website 8-11-2005 Regenwater in Rijssen op recorddiepte geïnfiltreerd In een 50 meter diepe infiltratieput in Rijssen kan per uur 400.000 liter extra regenwater worden geborgen. Sinds extreme regenbuien in 2002 en 2003 werkt de gemeente Rijssen hard aan de aanpassing van het watersysteem. Sommige huizen in het lage deel van de Overijsselse plaats stonden toen een aantal keer blank, zodat niemand twijfelde aan de noodzaak van die grootse afkoppel- en bergingsoperatie. Eén extreme bui was in een dik uur zelfs goed voor 50 millimeter neerslag. Die staat sindsdien bekend als de Bui Rijssen en was maatgevend voor het ontwerp van het nieuwe watersysteem. Staatssecretaris Schultz van Haegen (waterstaat) heeft afgelopen week de diepteinfiltratieput in gebruik genomen die het meest opmerkelijke onderdeel vormt van alle maatregelen. De put moet het water dat in het hoge deel van Rijssen valt, snel afvoeren naar de ondergrond. Ter plaatse is door de dichte bebouwing namelijk geen ruimte voor bergings- of infiltratiebassins. Dus stelde het Arnhemse ingenieursbureau IF Technology voor het water dan maar direct aan het grondwater toe te voegen. Normaal gesproken houdt IF Technology zich vooral bezig met de aanleg van warmte/koudeopslagsystemen. De gebruikte techniek bij energieopslag verschilt volgens projectleider W. Huis in t veld niet wezenlijk van wat er in Rijssen is gerealiseerd. Tot 50 meter diepte is een boorgat van rond 600 millimeter geboord, waarin een filter is geplaatst. Die put is gekoppeld aan drie ondiepe infiltratiebassins waarvoor nog wel plaats was onder het wegdek van de Zuiderstraat. Rubberflappen Pas als die vol zijn, loopt het regenwater via een overstort in de infiltratieput. Omdat de grondwaterstand zich zo n 15 meter onder het maaiveld bevindt, drukt er in dat geval een waterkolom van minstens 15 meter, zodat het regenwater zonder pomp zijn weg vindt in de ondergrond. Op die manier kan per uur zo n 400.000 liter water worden weggewerkt. Dat zal in de praktijk volgens Huis in t Veld overigens zelden nodig zijn. Hij verwacht dat de infiltratieput per jaar slechts één tot twee keer wordt gebruikt. Omdat IF Technology zelf ook nieuwsgierig is hoe het systeem functioneert, is er monitoringapparatuur geïnstalleerd. De afkoppeling van het bestaande rioolsysteem is gebeurd door de bestaande straatkolken simpelweg dicht te zetten met rubberflappen. Alleen rond de drie infiltratieputten zijn de kolken opengebleven en zijn zo nodig wat extra kolken geplaatst. Het water zoekt zijn weg over de straat die een vrij groot verval kent. De infiltratieput is door grondboorbedrijf Haitjema geboord in de stuwwal waarop Rijssen is gebouwd. De ondiepe infiltratieputten zijn gerealiseerd door Roelofs Wegenbouw uit Den Ham. Bernheze bestrijdt wateroverlast met infiltratieriool Algemeen Emmer en dweil zijn onmisbaar voor de bewoners van de Zijlstraat en de Meerstraat in Heeswijk-Dinther. Na elke fikse regenbui staat het water op straat enkelhoog; soms loopt het zelfs de huizen in. Daarom gaat de gemeente de daken en straten afkoppelen van het gemengde rioolsysteem. De regen loopt dan niet meer weg in het riool, maar vloeit 36
rechtstreeks af naar het oppervlaktewater of het grondwater. Het gevolg: er vinden minder overstorten plaatst en de afwatering gaat makkelijker. Infiltratieriool Om het regenwater op te vangen, legt de gemeente een speciaal regenwaterriool aan. Het water van de daken wordt via dit nieuwe rioolsysteem opgevangen en zal voor een groot deel via gaatjes in de rioolbuizen de grond in zakken. Het water van de straat, dat vervuild is met olieresten, bandenslijpsel en strooizout, wordt via een pompgemaal afgevoerd naar de rioolwaterzuiveringsinstallatie. Bergingsvijver Het water dat niet via het nieuwe rioolstelsel in de grond kan worden geïnfiltreerd, wordt geloosd op watergangen. Er bestaan ook plannen om buiten de bebouwde kom van Heeswijk- Dinther een bergingsvijver aan te leggen om de watergangen te ontlasten. Vanuit deze vijver kan het water vertraagd worden afgevoerd naar de Aa en de Leigraaf. De infiltratieriolering en de bergingsvijver maken deel uit van het herinrichtingsplan van Noordwest-Heeswijk-Dinther. Subsidie Het project wordt gesubsidieerd vanuit de Tijdelijke regeling eenmalige uitkering bestrijding regionale wateroverlast. W. Voorlopige conclusies Er zijn dus op kleine en grote schaal maatregelen noodzakelijk. De maatregelen op grote schaal vinden plaats in het openbaar gebied en vallen onder de taak cq zorgplicht van gemeente en Waterschap. Te denken valt daarbij an het waterdicht maken cq houden van de riolen, controle op instellingen drainages t.o.v bovenkant funderingshout, beheerst peil cq winter en zomerpeil oppervlaktewater en het voorkomen van grondwateronttrekingen al of niet tijdelijk zoals voor en bouwput. De maatregelen op particulier terrein vallen onder verantwoordelijkheid van de eigenaar van het perceel. Het moet echter wel mogelijk gemaakt worden door de overheid om de noodzakelijke maatregelen te nemen als dat als noodmatregel nodig is. Te denken valt hierbij aan de aanvoer van water, subsidie en technische begeleiding. Van de betreffende eigenaar cq eigenaren kan niet verwacht worden dat hij/zij de deskundigheid in huis heeft (hebben) de infiltratiemogelijkheden zoals in deze studie is omschreven te realiseren, ondersteuning en hulp van de Gemeente cq het Waterschap is noodzakelijk. Infiltratie kan alleen worden uitgevoerd per bouwblok of meerdere bouwblokken binnen een afscherming. Schematisch overzicht diverse mogelijkheden. 37
Figuur 45 Er zijn diverse mogelijkheden om het grondwater te verhogen. Voorwaarde is dat er zo (dood) stilstaand mogelijk grondwater gecreëerd wordt om te voorkomen dat er veel zuurstof in de bovenste laag grondwater komt. De voorkeur gaat uit naar een systeem waarbij de toevoer van extra water aan het grondwater elektronisch geregeld wordt compleet met een bewakingssysteem. Om stilstand water te creëren is het noodzakelijk de lekkage naar gebieden met lagere grondwaterstanden te isoleren met een waterdichte folie of kleidammen. Het ontwerp van een infiltratievoorziening kunt u het beste overlaten aan een daarin gespecialiseerd bureau. Basis van het plaatje Bron: Wareco 38
Figuur 46 A is een kleidam tot op een hoogte waarop de grondwaterstand gewenst is bij de houten fundering, zo mogelijk kan deze ook tegen de gevel worden gemaakt of een waterdichte folie worden aangebracht. Zo nodig moet in de achtertuin ook een scherm gemaakt worden. Detail van A zie figuur 34. Onze voorkeur gaat er naar uit om deze afscherming in de vorm van een folie of kleidam zo dicht mogelijk tegen de gevel aan te brengen. B is een grondwaterinfiltratie unit Detail B zie figuur 24 C is een wateropslagtank, als bron daarvoor kunnen dienen het hemelwater, watertuin, eventueel aangevuld met water uit een sloot of via en diepwelpomp. Foto van een wateropslagtank zie figuur 28 In bovenstaande figuur zit een zeer groot verhang van het grondwater van af de kleidam naar het lekke riool. De kleidam moet dan ook zo goed mogelijk aansluiten aan de onderliggende kleilaag en desnoods extra worden voorzien van een houten beschoeiing of een waterdichte folie. Het teveel aan grondwater zal over de kleidam snel wegstromen in het rioolcunet. Voorkomen blijft beter dan genezen vandaar tot slot een kritische noot uit ons netwerk die we u niet willen onthouden: In de 80er jaren is in Bayern een werkgroep opgericht om het zogenaamde fremdwasserproblem aan te pakken. Dit, naar Bayersche normen uitgevoerde onderzoek heeft ertoe geleid dat in heel Duitsland deze onderzoeken zijn uitgevoerd met als resultaat dat Duitsland een steeds meer waterdicht riool krijgt, waardoor ook te lage grondwaterstanden worden tegengegaan cq voorkomen. Om dit in de Europese Unie door te voeren is hier een Europese Norm voor ontwikkeld die in Duitsland strikt wordt nageleefd. Dit houdt in dat alle huisaansluitingen en ook de hoofd en bijriolen voor 2009 dicht moeten zijn en voor elk riool een certificaat van dichtheid moet zijn afgegeven. De riolen moeten worden getest naar DIN EN 1610 of wanneer met water wordt getest naar DIN EN 4533. Lopen we in Nederland 25 jaar achter? Nog een ervaringsfeit uit Duitsland: Door het waterdicht maken van het riool en de afkoppeling zal de substantie in het riool dikker worden. Daarvoor is het nodig om op de huisriolen en andere gebouwriolen een ontluchting te zetten om de snelheid bij het wegspoelen er niet uit te halen. Publicaties van de het KCAF zijn levende documenten. Als zinvolle aanvullende informatie wordt aangedragen zal deze worden verwerkt. Stuur deze op naar postbus 192, 3300 AD Dordrecht of per e-mail info@kcaf.nl Aan adviezen en publicaties van het Kennis Centrum Aanpak Funderingsproblematiek (KCAF) kunnen geen rechten worden ontleend 39