VLAAMSE OVERHEID inventarisatie van het onroerend erfgoed : ORGELS Provincie West-Vlaanderen Administratieve entiteit POPERINGE Gemeente ROESBRUGGE Parochiekerk Sint-Martinus Arrondissement Ieper KERK Van in de 15 de e. tot aan de Franse Overheersing was er als bedehuis enkel een klein klooster van paters Karmelieten (deze deden ook dienst in enkele Noordfranse parochies, b.v. Oostkapel). De kapel werd in brand gestoken in 1793 door Franse soldaten. In 1805 werd de bouw gestart van een sobere hallekerk; enkel de middenbeuk werd gebouwd. In 1807 werd Roesbrugge verheven tot zelfstandige parochie, geleid door de bekende pastoor J.J. Reyphins; op dat moment werd zelfs de parochie Haringe bij die van Roesbrugge gevoegd. (Haringe herwon zijn zelfstandigheid als parochie in 1835, maar in 1857 werden Haringe en Roesbrugge wel als gemeente verenigd.) In 1826 werden de twee zijbeuken toegevoegd, en in 1836 de neoclassicistische westertoren. De kerk werd beschadigd tijdens de oorlog 1940-45, en hersteld. ORGEL Auteur oorspronkelijk instrument : Pierre (jr.) van Peteghem (Gent) Bouwjaar : 1832-33 (Hoofdwerk) 1836 (Positief) Nota - Het gegeven als zouden er een Hoofdwerk én een Positief gebouwd zijn, met een tijdsverschil van enkele jaren, is gebaseerd op bibliografische bronnen (cfr. infra sub Gregoir en Vanmackelberg), maar is niet geheel in overeenstemming met de materiële gegevens. Over de verdere geschiedenis zijn geen gegevens bekend. Tijdens de oorlog 1940-45 werd een electrische ventilator geplaatst door Jos. Loncke uit Esen. Transformatie : Jos. Loncke & Zn. (Esen), 1957 INSTRUMENT Dispositie P I II Gedektbas 16 Prestant 8 Roerfluit 8 Gedekt 8 Holpijp 8 Wilgenpijp 8 Voetwerk + I Oktaaf 4 Blokfluit 4 Voetwerk + II Progressio 2-3-5 k Norm.kopp. I-II Nazaard 2 2 /3 Woudfluit 2 Okt.kopp. I-II(16) Cimbelstem 3 k Trompet 8 Okt.kopp. II-II(16)
- druktoetsen onder het klavier : P - MF - Tutti af Reg. - aparte schakelaars : - Tremulant - Trompet af - \ zweltrede manuaalomvang : C - g 3 pedaalomvang : C -f 1 Klaviatuur, tractuur & windvoorziening - integraal nieuw, uit 1957 - vrijstaande speeltafel vóór het orgel - nieuwe windladen, electro-pneumatische tractuur Pijpwerk * Front - hoofdwerk : integraal nieuwe frontpijpen van Loncke (een aantal oude frontpijpen zijn verwerkt in de Blokfluit 4) - sierfront in de balustrade : 2 zijtorens van elk 5 pijpen, 1 V- vormig middenveld met 17 pijpen; de pijpen zijn ronde houten stokken; in origine bekleed met tinfolie en de labia met bladgoud * binnenpijpwerk - de originele toonhoogte zal ruim een halve toon lager gelegen hebben dan de huidige; dit betekent dat al het oude pijpwerk ingekort is of van stemrollen voorzien - er is hardhandig stem-werk verricht, daardoor buigen de corpora voorover aan het labium - bij de oude spelen zijn een f# 3 en g 3 toegevoegd Groot Orgel Prestant 8 : nieuw van 1957 Holpijp 8 : Van Peteghem; het groot octaaf (6 + 6 pijpen) is in eik, redelijk dunwandig; aangelijmde voorslagen; sporadisch zijn herstellingen geschied; de voeten zijn gewijzigd en er is een regeling in aangebracht; verder zijn er nog 18+19 metalen gedekten van Van Peteghem; met tamelijk steile kernen, en niet veel gewelfd; f# 3 en g 3 zijn aanvullingen (één pijp van Van Peteghem en één vreemde) Oktaaf 4 : nieuw van 1957; spotted metaal Progressio : - in de bas 2 en 3 koren; niet homogeen pijpwerk; is samengesteld uit gedekten alsook open pijpen van vreemde herkomst; enkele pijpen kunnen van Van Peteghem zijn (uit een Flûte traversière?) - de discant (ab c# 1 ) is de oude Cornet 5r van Van Peteghem; 8- voets gedekt, praktisch kernsteekloos gebleven, en open fluiten 4' (tamelijk eng), 2 2 /3', 2' en 1 3 /5'; het pijpwerk is licht ingekort, inwendig zijn de plaatlengte-incirkelingen nog zichtbaar Reciet Roerfluit 8 : het groot octaaf is nieuw; het vervolg bestaat uit de Flûte 4' van Van Peteghem : ca. 1 octaaf metalen gedekten en verder 12 + 11 roergedekten; 2 open pijpjes ter aanvulling Wilgenpijp 8 : nieuw van 1957
Blokfluit 4 : bestaat deels uit pijpwerk van de voormalige Prestant 4', incl. een 10-tal frontpijpen (ong. vanaf 2-voets lengte); de oude frontpijpen hebben spitslabia, en dragen nog sporen van tinfolie die ooit reeds met alubrons-verf overschilderd werd; voorzien van nieuwe baarden; eerder dunne kernen; kernsteekloos; de rest zijn aanvullingen van diverse herkomst (vreemde alsook Van Peteghem-pijpen); alle oude pijpen zijn ingekort en er werden diepe stemrollen of expressions aangebracht Nazaard 2 2 /3 : Van Peteghem-pijpwerk; 3 + 3 metalen gedekten met verschuifbare hoed; verder 14 + 15 roergedekten; de 10 + 10 kleinste zijn wijde open fluiten (de mensuur ervan verspringt met 1 toon ten opzichte van de voorgaande roergedekten); licht ingekort Woudfluit 2 : bestaat uit pijpwerk van de voormalige Doublette 2', waaronder 7 frontpijpen; dunwandige pijpen; er werden expressions aangebracht Cimbelstem 3 k : bestaat uit de oude Fourniture 3r van Van Peteghem; er zijn stemrollen en stem-insnijdingen aangebracht; de huidige samenstelling is (= bij benadering de originele): C F# c# 0 c# 1 c# 2 2 /3 1 1 1 /3 2 4 1 /2 2 /3 1 1 1 /3 2 1 /3 1 /2 2 /3 1 2 Trompet 8 : nieuw van 1957; spotted metaal Pedaal Gedektbas 16 en Gedekt 8 (in unit), van 1957; o.m. in grenenhout ORGELKAST - hoofdwerkmeubel uit 1832, uitgebreid in 1957 (zie Iconografie); het centrale deel, met grote middentoren, twee kleine zijtorens en twee tussenvelden, is oud; de laterale torens met tussenveld zijn nieuw; het dak van de oude kast is weggenomen, mede omdat achteraan een zwelkas ingevoegd werd - achter het oude front zijn nog de oude meubel-verbindingen nawijsbaar - in de doksaal-balustrade bevindt zich een orgelprospect, uit de eerste helft van de 19 de eeuw (1836?); dit is enkel een sierfront met houten pijpen huidige toestand : normaal bespeelbaar datum onderzoek : februari 1989 * * *
BIBLIOGRAFIE 1) E.G.J. Gregoir : Historique de la facture et des facteurs d'orgue, Antwerpen, 1865; blz. 200-202; VAN PETEGHEM (Pierre), le jeune, [...] Voici les orgues placées par ce facteur de 1823 à 1846: [...]; Ronsbrugge [sic], 14 reg., fl. 1300 et en 1836 un positif de 6 reg., fl. 600; [...] Ces orgues ont été placées de 1824 à 1835. [...] 2) tijdschrift De Schalmei, jg. I/2, Gent, 1946; in de rubriek 'Mixturen', blz. 13 : * De firma Loncke, Eesen, bouwde tusschen 1939 en 1944 nieuwe orgels : [...] De electrische ventilatoren voor de orgels van Klemskerke, Rousbrugge, Hoogstade, Isenberghe e.a. zijn door dezelfde firma geleverd. 3) A. Deschrevel : Overzicht van de orgels gebouwd door wijlen Jozef Loncke, in De Praestant, jg. VIII, 1959, blz. 58-60; (met voorafgaandelijke vermelding "vanaf 1924 zijn alle nieuwe orgels gebouwd met kegelladen en pneumatisch regeerwerk"); blz. 60 : 1957 - Roesbrugge, hernieuwd, uitbouw, 12 sp., 2 kl., ped. 4) G. Theys : Orgelcultuur in Vlaanderen, deel VIII [over Haringe en Roesbrugge], in De Gidsenkring, jg. X/1, maart 1972, blz. 17-20; [...] Pastor Bruneel, Vlaams kunstenaar te Haringe en Pastor Van den Abeele, deskundige op muzikaal gebied te Roesbrugge boden hun gewaardeerde steun aan dit artikel, de eerste door toelating te bronnen uit zijn eigen werk "Haringe en zijn kerk, een brokje geschiedenis" en de andere door voorlegging en bespreking van archiefstukken, alsmede door mededelingen. [...] ROESBRUGGE Het orgel in de Sint-Maartenskerk te Roesbrugge dateert van omstreeks 1813, sedert het bestaan van de kerk. 't Was een tweedehandsorgel uit Frankrijk. Jos. Loncke voerde een zeer grote herstelling uit. In 1957 was het opnieuw bespeelbaar. Hierin mag men de bekwaamheid van Loncke waarderen, want zekere oude delen konden opnieuw gebruikt. [...] Op 9.4.1955 schrijft Loncke zelf aan de kerkraad: "Wij raden aan herbruikbaar pijpenmateriaal te gebruiken in de aanbouw van nieuwe windladen en volledig nieuw regeerwerk en van deze gelegenheid gebruik te maken de speelmogelijkheden van een dergelijk modern kerkorgel aan te wenden, in één woord een nieuw orgel te maken met gebruik der beste oude spelen." Het voetwerk is een heel nieuwe dispositie. Op hoofdwerk zijn er grotendeels oude pijpen opnieuw gebruikt, zoals : Prestant, Holpijp (oude Bourdon 8 V) en Progressio (oude kornet). Op zwelwerk bleef roerfluit, nazard, woudfluit, cimbelstem, trompet met aanvulling van bv. nieuwe baspijpen, nieuwe bekers voor de Trompet e.z.m. Het orgel heeft twee handklavieren en volledig pedaal. Het Relais is elektropneumatisch. Het orgel heeft 18 registers en 932 pijpen, kortom 13 verschillende spelen. Het bezit een Bachstijlkarakter in
klank en kleur. Vermeldenswaard is de dispositie: [...] De generale stemming op A norm. 870 vibr. Het harmoniseren van de spelen is aangepast bij de plaatselijke acoustiek van de kerk, evenwichtig en gelijkverlopend met nette aanspraak en edele klankontwikkeling. In front is het orgel 6 m. breed en heeft 372 pijpen meer dan vroeger. Dit werk is prachtig geslaagd [enz....] [Niet terzake doende passages zijn hier overgeslagen; er weze verder opgemerkt dat dit artikel een aantal onjuistheden bevat.] 5) Vanmackelberg, M. : Une famille de facteurs d'orgues, Les Neuville, in L'Orgue, nr. 166, Parijs, 1978, blz. 2-16; blz. 2 : [...] Nous savons par contre (8) qu'en 1832-1833 Pierre- Charles Van Peteghem, de Gand, construisit à Roesbrugge, localité située à trois kilomètres de Haringe, un grand-orgue auquel il ajouta un positif en 1836. Habituellement Van Peteghem ne livrait pas le buffet : celui-ci était construit sur place par un menuisier de la région, comme on vient de le voir pour Haringe. (8) Grâce à notre ami, M. l'abbé Ant. Deschrevel, que nous remercions ici. >> Commentaar bij voorgaande bibliografische gegevens Volgens E. Gregoir (die zich kon baseren op mededelingen uit eerste hand) zou Pierre van Peteghem een 1-klaviersorgel gebouwd hebben (- volgens Vanmackelberg in 1832-33 -), en in 1836 (- volgens Gregoir -) een Positief. Normalerwijze kan men dit interpreteren als zou Van Peteghem bij het Hoofdwerk een Positief hebben toegevoegd. De eventualiteit dat kort na de bouw van een "Hoofdorgel" (op het doksaal) een apart "Positief"-orgel (elders in de kerk?) zou geleverd zijn lijkt niet erg waarschijnlijk, zeker niet in een kleine kerk als te Roesbrugge, overigens zijn er daarvan geen andere voorbeelden in de geschiedenis. Anderzijds hebben wij de getuigenis van de heer Gabriël Loncke (die ten tijde van de verbouwing van 1957 in het atelier Loncke werkte) dat het orgel slechts 1 klavier telde. Ook de (beperkte) beschrijving van Jos. Loncke, 1955, wijst op slechts 1 klavier : er is sprake van "oude pijpen" zoals Prestant, Holpijp (oude Bourdon 8) en Progressio (oude Cornet), en verder roerfluit, nazard, woudfluit, cimbelstem, trompet...; het aangetroffen orgel zou slechts 560 (= 932-372) pijpen gehad hebben. Een snel rekensommetje levert op Prestant 54 pijpen Bourdon 54 pijpen Cornet 145 pijpen (5 x 29) Flûte 54 Nasard 54 [2 voet] 54 [mixtuur] 162 (3 x 54) Trompet 54 = totaal 631 Dit benadert inderdaad het oude bestand (ca. 560 pijpen; de Trompet is niet behouden). Als conclusie kunnen we dus stellen - behoudens nadere archivalische vondsten - dat een Positief bij het Groot Orgel
nooit gebouwd is, ofwel vóór 1955 verwijderd was. In de doksaal-balustrade bevindt zich een orgelprospect, uit de eerste helft van de 19 de eeuw (1836?), zonder instrument (enkel sierfront); het plaatsen van een dergelijk "schijn-positief" is een praktijk die vaak voorkwam, zie bijv. ook het Van Peteghemorgel in Stavele. ICONOGRAFIE 1) Toestand vóór 1957; foto G. Loncke (Overmere)
2) Fotografische opname(n) beschikbaar bij het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium / Brussel : Zie tevens : Roose-Meier, B. & Verschraegen, H. : Fotorepertorium van het meubilair van de Belgische bedehuizen, provincie West-Vlaanderen, kanton Poperinge; uitg. Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium, Brussel, 1977; blz. 52-53, ROESBRUGGE, kerk Sint-Martinus Interieur / Alg. gezicht naar het doksaal, cliché M24202 (1967). KIK-IRPA, Brussel
2) foto Afdeling Monumenten & Landschappen (K. Vandevorst), 2002