Einddocument Experimenteerruimte Jeugdzorg 2010-2015 Provincie Gelderland Dock4& Organisatieadvies in Zorg Ewoud Jonker & Lotte Vermeer Samenvatting In 2011 zijn de regio s Nijmegen en Noord-Veluwe gestart met experimenteren met ambulante jeugdzorg zonder indicatie van Bureau Jeugdzorg. Toen nog met als doel een trendbreuk te bewerkstelligen in de groeiende vraag naar geïndiceerde jeugdzorg, waarbij de experimenten gezien werden als eerste stap in het transitieproces. Meegaand met de landelijke ontwikkelingen, zijn de experimenten benut om proactief ervaring op te doen met de transitie van jeugdzorg naar gemeenten. Op basis van de evaluaties van de experimenten en de transitie die steeds verder vorm kreeg, is besloten de duur van de experimenten te verlengen en deze uit te rollen in de vijf overige Gelderse jeugdregio s. De door de provincie geboden experimenteerruimte Jeugdzorg heeft geleid tot een groot aantal bevindingen. De individuele keuzes van de gemeenten hebben geresulteerd in een enorme variatie in modellen zorg voor jeugd, waarbij er mogelijkheden liggen in het monitoren van de effecten van verschillende modellen en keuzes. Ambtenaren, managers en professionals hebben elkaar door de nieuwe werkwijze beter leren kennen en door intensievere samenwerking is eenieders deskundigheid vergroot. In de meeste regio s liggen nog kansen om de cliënt regie te geven in het eigen proces, door haar te bevragen naar wensen en ervaringen en een rol te geven bij de ontwikkeling van beleid. En een stip op de horizon helpt teams vanuit de gezamenlijke ambitie focus te houden in uitwerking van keuzes. 1. Inleiding Het is aan gemeenten om het nieuwe stelsel zorg voor jeugd vorm te geven. De provincie Gelderland heeft zich de afgelopen jaren actief ingezet om hen bij die taak zo goed mogelijk te ondersteunen. Vanuit één ambitie: dat de jeugdzorg straks (nog) beter is geregeld. De provincie is in 2011 al gestart met het faciliteren van regio s bij het experimenteren met ambulante jeugdzorg zonder indicatie van Bureau Jeugdzorg. Dit document dient als einddocument voor de monitor Experimenteerruimte 2012-2015. Het beschrijft het proces vanaf 2010 (zie ook figuur 1) en de resultaten van de door de provincie geboden experimenteerruimte Jeugdzorg. 1
Figuur 1 Tijdslijn Experimenteerruimte Jeugdzorg Aan de linkerkant zijn de formele documenten weergegeven en aan de rechterkant de start en evaluatie van experimenten ambulante hulp zonder indicatie en momenten van kennisdeling. Uiteraard zijn er in de regio s meer experimenten en pilots geweest die bijgedragen hebben aan de transformatie van de jeugdzorg. 2. De start van de experimenten In 2011 zijn de regio s Nijmegen (gemeenten Nijmegen en Wijchen) en Noord-Veluwe gestart met experimenteren ambulante jeugdzorg zonder indicatie van Bureau Jeugdzorg. Toen nog met als doel een trendbreuk te bewerkstelligen in de groeiende vraag naar geïndiceerde jeugdzorg, waarbij de experimenten gezien werden als eerste stap in het transitieproces. De formele start van de experimenten wordt gemarkeerd door de brief van de gedeputeerde heer Esmeijer in juli 2010 aan de regio s. In het Uitvoeringsprogramma Jeugd 2011 is de uitvoering van de experimenten in de regio s Nijmegen en Noord-Veluwe opgenomen. De experimenten boden ruimte om ambulante jeugdzorg in samenhang te brengen met ambulante pedagogische begeleiding en ondersteuning zoals in het kader van de Wet Maatschappelijke Ondersteuning werd geboden. 2
Toen de experimenten startten was de mate, snelheid en omvang van de transitie nog niet bekend. De experimenten zijn benut om proactief ervaring op te doen met de transitie van jeugdzorg naar gemeenten. De provincie heeft de regio s onder andere ondersteund bij het maken en vastleggen van: de inclusiecriteria voor de doelgroep van het experiment; afspraken met zorgaanbieders in subsidiebeschikkingen; een samenwerkingsovereenkomst tussen uitvoerende organisaties, provincie en gemeenten, met uitwerkingsafspraken over de uitgangspunten en verantwoordelijkheden en inzet van partijen. monitoring van de experimenten door Dock4& Organisatieadvies in Zorg. De regio s Nijmegen en Noord-Veluwe waren door de pilot pioniers in de werkwijze ambulante jeugdzorg zonder indicatie. Deze regio s hadden in 2011 al de afstand verkleind (korte lijnen) en daardoor de samenwerking verbeterd tussen voorliggend veld en de jeugdzorg. De meest opvallende bevindingen bij de twee pilotregio s waren: Het doel om de druk op de zware vormen van jeugdzorg te verminderen bleek gedurende de pilotfase niet haalbaar, gezien de complexiteit en het langetermijn karakter van dit doel. Een belangrijke voorwaarde voor effectieve samenwerking die door de meeste partijen werd genoemd was een stevige lokale CJG structuur met een heldere visie als basis. In het eerste halfjaar van de experimenten werd de samenwerking tussen het voorliggend veld en jeugdzorgaanbieders belemmerd door tegengestelde belangen: het instellingsbelang van partijen (vraag creëren, bezetting op orde) en het maatschappelijk belang (zo min mogelijk jeugdigen in zware vormen van jeugdzorg). Bij de tweede procesevaluatie bleek dit minder op de voorgrond: de transitie had het belang van samenwerking aangewakkerd om tot de beste zorg voor jeugd te komen. Communicatie over de nieuwe werkwijze aan uitvoerend medewerkers bleek van groot belang, en behoefde meer aandacht. Tijdens de experimenten ontstond het inzicht dat de vraag van de cliënt leidend zou moeten zijn en de ontwikkeling van nieuw aanbod geen op zichzelfstaand doel. Bij de start van de experimenten ontbrak de prikkel hulpvragen zo snel en licht mogelijk in het voorliggend veld af te handelen en mistten professionals ruimte om ondersteuning flexibel, naar eigen inschatting in te zetten op basis van de cliëntvraag. Door de inzet van gezamenlijke startgesprekken van het voorliggend veld en de jeugdzorgaanbieders bij de intake van cliënten voor ambulante hulpverlening, werd in beide regio s direct intensief samengewerkt. Dit bleek een initiatief dat door beide partijen én door gezinnen als prettig werd ervaren. In beide regio s bleek dat het aantal aanmeldingen voor ambulante hulp was gestegen, zowel wat betreft aanmeldingen bij het experiment als aanmeldingen bij BJz. Ook was het onduidelijk in hoeverre ambulante jeugdzorg in de juiste gevallen was ingezet. Om deze ontwikkelingen te duiden is door Dock4 een dossieronderzoek uitgevoerd over het derde en vierde kwartaal van 2011 en het eerste kwartaal van 2012. Concluderend bleek dat 58% van de casussen (41 van de 71) wellicht in het voorliggend veld hadden kunnen worden opgepakt. Ook was 89% van de casussen (50 van de 56) die bij BJz waren gemeld (mogelijk) geschikt voor het experiment. 3. Uitrol en verruimen van de experimenten Op basis van de evaluaties van de experimenten en de transitie die steeds verder vorm kreeg, is besloten de duur van de experimenten te verlengen en deze uit te rollen in de vijf overige Gelderse jeugdregio s. In 2012 zijn gemeenten en de provincie Gelderland een intentieverklaring overeen gekomen met gedeelde vertrekpunten voor de aanpak van de overdracht van jeugdzorg naar gemeenten. Daarbij is afgesproken dat de overdracht van de jeugdzorg in gezamenlijkheid door provincie en gemeenten opgepakt zou worden, ieder vanuit zijn eigen verantwoordelijkheid. In het 3
Beleidskader Jeugd 2013-2016 de toekomst! zijn beleidsdoelen verder uitgewerkt. Voor de provincie ging een zorgvuldige overdracht van de jeugdzorg verder dan het uitvoeren van de wet en het beëindigen van subsidierelaties alleen. De provincie zag het als haar opgave de kennis en ervaring die er op dat moment was te delen en in te zetten. Kernelementen waren kennismaking, samenwerking, elkaar informeren, van elkaar leren, en waar mogelijk activiteiten afstemmen en integreren. Door de jeugdregio s te subsidiëren in het uitvoeren van de experimenten, heeft de provincie dit gefaciliteerd. De ervaringen en best practices van de experimenten in de pilotregio s zijn gedeeld bij de uitrol. Zo zijn de ontwikkelde documenten en methodieken (zoals het aanmeldformulier en het het gezinsplan) door de pilotregio s verspreid naar de andere jeugdregio s. De provincie heeft de kennis rondom de experimenten actief gedeeld door: Een brede verspreiding van de rapporten procesevaluaties experimenten Kennisbijeenkomsten, georganiseerd door Spectrum Bijeenkomsten met regionale projectleiders te organiseren Lancering van de website www.voordegeldersejeugd.nl Laten opstellen en verspreiden van de jaarlijkse stand van zaken monitoring experimenteerruimte 4. Bevindingen uit experimenten Waar in de ene Gelderse jeugdzorgregio pas recent gestart is met de nieuwe werkwijze is deze in de regio Nijmegen en Noord-Veluwe al geborgd tot standaard werkwijze. In de regio Nijmegen houdt dit in dat de regio de fase van experimenteren heeft afgesloten vanuit de visie dat de verantwoordelijkheid om samen te werken en integraal te werken steeds meer bij aanbieders komt te liggen. De regio Noord-Veluwe heeft besloten de ervaring van het experiment door te vertalen in een nieuw model zorg voor jeugd (basisteams). De belangrijkste bevindingen van de experimenten ambulante jeugdzorg zonder indicatie van BJz in de provincie Gelderland zijn onderstaand beschreven. Bevinding 1: En of er geëxperimenteerd is... De Gelderse gemeenten hebben allen aan min of meer dezelfde doelen gewerkt in het experiment ambulante jeugdzorg zonder indicatie: versterken van eigen kracht van jeugdigen en hun ouders, snel en laagdrempelig de juiste hulp inzetten, kortere lijnen en kennisoverdracht tussen hulpverleners en één gezin, één plan, één regisseur. Om deze doelen te verwezenlijken heeft elke gemeente haar visie vertaald in een lokaal model voor de zorg voor jeugd met onderbouwde keuzes in de werkwijze, samenstelling van partners en snelheid van implementatie. Dit heeft geresulteerd in een uniek model in elk van de 56 gemeenten in de provincie Gelderland, waarbij uiteraard overlap bestaat en sommige gemeenten verregaand samenwerken. Er bestaan grofweg minimaal 15 verschillende modellen in de provincie Gelderland met verschillende varianten (tabel 1). Doelgroep Deelnemers Organisatievorm Teams gericht op: Jeugd 0 tot 23 jaar Jeugd 0 tot 4 jaar en 4-12 jaar 0 tot 100 jaar Op maat: samengesteld op basis van casus Team samengesteld uit: Medewerkers uit voorliggend veld Ambulant werkers van gespecialiseerde aanbieders een combinatie van beiden Tabel 1: Verschillende varianten in gekozen gemeentelijke modellen zorg voor jeugd. Consulent in dienst van gemeente die keukentafelgesprek voert i.p.v. een team Stichting; teamleden zijn in dienst van de stichting Eén zorgaanbieder die hoofdaannemer is Detachering/uitlenen van medewerker aan team Al deze modellen bieden een schat aan kennis en ervaring waar gemeenten bij de transformatie hun voordeel mee kunnen doen. De kracht van dit duizend bloemen bloeien landschap is een enorm leerpotentieel en inspiratie om tot een nieuwe manier van werken te komen. Een voorwaarde hiervoor is het monitoren van de effecten van verschillende modellen en keuzes. Uit de evaluaties blijkt dat er weinig zicht is op het effect van de nieuwe werkwijze. Daardoor is het ook lastig om te onderbouwen 4
wat wel en niet werkt. Het is belangrijk om indicatoren te formuleren die helder maken of het experiment goed werkt en bij te sturen zijn. Zo wordt inzichtelijk wat de roosjes tussen de duizend bloeiende bloemen zijn. Bevinding 2: Twee werelden worden één Voor de experimenten waren het Centrum voor Jeugd en Gezin (de preventieve zorg voor jeugd (jeugdgezondheidszorg, lichte opvoed- en opgroeiondersteuning, schoolmaatschappelijk werk en welzijn)) en de specialistische jeugdzorg twee gescheiden werelden. Door de transitie (en het weghalen van het indicatietraject door Bureau Jeugdzorg) komen deze bij elkaar. Dit betekent veel voor de manier van werken. In alle regio s geven ambtenaren en managers aan dat ze door de nieuwe werkwijze elkaar beter hebben leren kennen. Ook bij professionals geldt onbekend maakt onbemind. Door de experimenten hebben CJG professionals en Jeugdzorg professionals elkaar letterlijk leren kennen, waardoor ze sneller contact zoeken bij de hulp aan gezinnen. Bevinding 3: Beschouw de cliënt als partner Alle gemeenten hebben dezelfde visie: het versterken van de zelfredzaamheid en de eigen kracht van jeugdigen en hun ouders. De uitwerking behoeft echter aandacht. In de meeste experimenten wordt de cliënt niet bevraagd naar wensen en ervaringen. De regio Nijmegen heeft een panelbijeenkomst georganiseerd voor cliënten in het experiment. CJG4Kracht (Oost-Veluwe/Midden IJssel) loopt hierin voorop door cliënten zelf het gezinsplan in te laten vullen en doelen te laten formuleren. Bij afronding vullen alle cliënten een klanttevredenheidsmeting in. Regie bij de cliënt betekent zowel voor gemeenten als professionals continu in gesprek gaan met de cliënt over wat zij willen, verwachten, vonden van geboden hulp en gemaakte keuzes en cliënten betrekken bij de ontwikkeling van beleid. Bevinding 4: Vraaggericht werken Waar in het experiment in Nijmegen/Wijchen en Noord Veluwe nog de nadruk lag om te komen tot vernieuwende vormen van aanbod is dit bij de uitrol in de andere regio s verschoven naar vraaggericht werken. Het inzetten van eigen kracht van gezinnen wordt steeds meer een vanzelfsprekendheid, waarbij niet meer wordt gedacht in aanbod, maar in termen van wat heeft dit gezin nodig?. De regio Achterhoek heeft vanuit deze gedachte in het experiment de verbinding gelegd met het onderwijs en met school- en jeugdmaatschappelijk werk. In alle regio s hebben CJG medewerkers en ambulant werkers van jeugdzorgaanbieders ruimte gekregen met elkaar samen te werken. In de regio FoodValley kwam bijvoorbeeld veelvuldig voor dat een maatschappelijk werker samen met een ambulant werker optrekt in een gezin. Bevinding 5: De stip op de horizon De gebiedsteams hebben iets nodig waarop de aanwezige energie wordt gericht: een focus. Een gezamenlijke ambitie vormt zo n focus. De meeste gemeenten hebben bij de start van het experiment ervoor gekozen om gaandeweg te leren en niet alles van te voren uit te werken en vast te leggen. De ontwikkeling van gebiedsgerichte teams en de werkwijze ambulante jeugdzorg zonder indicatie liepen in de meeste gemeenten gelijktijdig op. Dit werd in de evaluaties als eerste zichtbaar bij de regio Achterhoek. Daarbij speelt dat medewerkers uitgeleend of gedetacheerd worden aan een gebiedsteam, terwijl zij nog een caseload met bijbehorende systemen/afspraken hebben van de moederorganisatie. Ook speelt de onzekerheid van baangarantie na 2014. Kortom heel veel veranderingen bij elkaar, waardoor het voor veel teams zoeken is naar het gezamenlijke doel/de ambitie, hun positie en taak. 5. Afsluiting Mede door de proactieve rol van de provincie Gelderland in de afgelopen jaren is er volop geëxperimenteerd. Er is veel kennis en ervaring opgedaan om niet alleen de transitie, maar ook de transformatie in 2015 en 2016 verder vorm te kunnen geven. Gemeenten kunnen hierbij de opgedane ervaring benutten uit de Gelderse experimenten. Kortom genoeg kennis om de ambitie een (nog) beter geregelde jeugdzorg te verwezenlijken. 5
Bijlage Documenten Monitor Experimenteerruimte geschreven door Dock4& Organisatieadvies in Zorg: Procesevaluatie pilots jeugdzorg dichtbij - Ambulante jeugdzorg zonder indicatie van BJz. Provincie Gelderland, regio Noord Veluwe & Nijmegen/Wijchen. Oktober 2011 Hand-out Lessons Learned Pilot Ambulante jeugdzorg zonder indicatie, oktober 2011 Procesevaluatie II pilots jeugdzorg dichtbij - Ambulante jeugdzorg zonder indicatie van BJz. Provincie Gelderland, regio Noord Veluwe & Nijmegen/Wijchen. April 2012 Dossieronderzoek Jeugdzorg Dichtbij. Provincie Gelderland, regio Noord Veluwe & Nijmegen/Wijchen. December 2012 Notitie stand van zaken experimenten ambulante jeugdhulp zonder indicatie, maart 2013 Procesevaluatie I Experiment Ambulante jeugdzorg zonder indicatie van BJz. Provincie Gelderland, regio FOOD Valley. Maart 2013 Quickscan Jeugdzorg Dichtbij - Ambulante jeugdzorg zonder indicatie van BJz. Provincie Gelderland, regio Nijmegen. December 2013 Procesevaluatie Experiment Zorg voor jeugd dichtbij - Ambulante jeugdhulp zonder indicatie van BJz. Provincie Gelderland, regio Achterhoek. Januari 2014 Notitie Stand van zaken in de zeven Gelderse regio s van de transformatie van de jeugdzorg, juni 2014 Prezi Stand van zaken in de zeven Gelderse regio s van de transformatie van de jeugdzorg, juni 2014 (https://prezi.com/vezoypwqd0ig/stand-van-zaken/) Procesevaluatie Experiment Drempelloze toegang - Ambulante jeugdhulp zonder indicatie van BJz. Provincie Gelderland, regio Arnhem. Juli 2014 Procesevaluatie Experiment Jeugdzorg Dichtbij - Ambulante jeugdhulp zonder indicatie van BJz. Provincie Gelderland, regio Rivierenland. September 2014 Procesevaluatie Experiment Gemeentelijke basisteams zorg voor jeugd. Provincie Gelderland, Regio Noord-Veluwe. September 2014 Procesevaluatie uitrol CJG4Kracht in regiogemeenten Oost Veluwe & Midden-IJssel. Provincie Gelderland, december 2014 6