Reageren op discriminerende opmerkingen op school Bij discriminatie gaat het om het ongelijk behandelen van mensen op grond van groepskenmerken die er niet toe doen, zoals afkomst, huidskleur, sekse, seksuele voorkeur, handicap, chronische ziekte of leeftijd. Uitingen van discriminatie zijn bijvoorbeeld een directe belediging van een groep: jullie buitenlanders zijn allemaal dom, lui, achterlijk etc. of in opmerkingen waarbij bepaalde maatschappelijke problemen zoals criminaliteit worden verklaard vanuit de aanwezigheid van bepaalde bevolkingsgroepen; dat zullen wel weer die moslims zijn. Soms worden vooroordelen verpakt in verzachtende termen, zoals in de opmerking het zit toch in die cultuur dat jongens nu eenmaal meer moeite hebben met gezag. Ook hier kunt u vraagtekens bij zetten. Iedere docent hoort waarschijnlijk wel eens discriminerende opmerkingen. Dit kan worden gezegd door een leerling, ouder of collega. Het kan ook gebeuren dat u zelf beschuldigd wordt van discriminatie als u problemen bespreekbaar wilt maken. Wat kunt u hieraan doen? Wanneer u geconfronteerd wordt met discriminerende uitlatingen of gedrag, kan er van alles door u heengaan. Bijvoorbeeld ongeloof (hoe kan iemand zoiets zeggen? Of is dit nu wel discriminatie of niet? In de meeste situaties willen mensen hun eigen mening geven, opkomen voor bepaalde groepen of de ander overtuigen en het liefst allemaal tegelijk Hieronder worden drie stappen beschreven die kunnen helpen bij het bepalen van een reactie. Stap 1: Schat de situatie in Grap, symbool, scheldwoord? Bepaal eerst om wat voor soort uitlating het gaat. Discriminerende opmerkingen kunnen bijvoorbeeld voorbij komen als grap, als scheldwoord, bij het bespreken van problemen op school of als losse opmerking in een persoonlijk gesprek. Ook symbolen die geassocieerd worden met racisme of extreemrechts (white power tekens, hakenkruizen) zijn discriminerende uitingen. Kleine of grote groep? In een grote groep of klas is er vaak geen gelegenheid om een 1 op 1 gesprek aan te gaan. Wel kan de mogelijkheid aangegrepen worden om een hele groep duidelijk te maken waar de grenzen liggen. Sluit de mogelijkheid niet uit om in een andere situatie wel het gesprek met elkaar aan te gaan. Dit kunt u ook aankondigen in uw eerste reactie. Meer informatie? Zie www.adbzeeland.nl en www.mindmix.nl Pagina 1
Stap 2: Bepaal het doel van uw reactie Afhankelijk van het soort opmerking, de situatie en de eigen positie zijn er verschillen in wat u wilt en kunt bereiken door te reageren. Wilt u zo snel mogelijk de les voortzetten of wilt u de gelegenheid gebruiken om de discussie aan te gaan? Wilt u iemand en public op zijn plaats zetten of wilt u begrip tonen voor de achterliggende problemen? Wilt u uw collega overtuigen of wilt u binnen de groep duidelijk maken dat dit soort opmerkingen niet getolereerd kunnen worden? Maak hierin een duidelijke keuze voor u reageert. Stap 3: Schat uw eigen mogelijkheden en houding in Gebruik vertrouwde vaardigheden Iedereen heeft zijn eigen sterke en zwakke kanten in het reageren op discriminatie. De één heeft veel kennis paraat om bepaalde vooroordelen te weerleggen, de ander is er goed in om door alle vooroordelen heen te prikken en begrip te tonen voor het achterliggende probleem. Weer iemand anders kan met humor de absurditeit van bepaalde denkbeelden blootleggen. Over het algemeen kunt u vertrouwen op vaardigheden die u ook in andere situaties gebruikt. Zelf ook vooroordelen? Iedereen heeft vooroordelen. Vooroordelen kunnen worden verklaard vanuit de psychologische behoefte om het leven overzichtelijk en voorspelbaar te maken. Hiertoe worden voorwerpen, dieren, verschijnselen en dus ook mensen op grond van bepaalde kenmerken in groepen onderverdeeld. Zo ontstaan beelden en ideeën die vaak hardnekkig zijn, zelfs wanneer ze niet kloppen of maar voor één van de leden van een groep gelden. Het bestrijden van vooroordelen begint bij het besef dat iedereen vooroordelen heeft. In relatie tot discriminatie is het van belang stil te staan bij de eigen houding ten opzichte van andere groepen. Door hier bij stil te staan kunt u zich bewust worden van eventuele eigen vooroordelen. Eigen vooroordelen kunnen een struikelblok vormen om te reageren. Sommige mensen hebben de neiging te reageren op discriminerende opmerkingen door op hun beurt een tegengesteld beeld te schetsen. Marokkanen zijn aardig en gastvrij en kunnen allemaal lekker koken. Dit is uiteraard net zo goed een vooroordeel dat leidt tot een eenzijdig en stereotiep beeld. Besef dat omgaan met vooroordelen lastig is Veroordeel een ander niet dat hij of zij vooroordelen heeft. Want zoals u hierboven heeft kunnen lezen, iedereen heeft ze. Wanneer u bijvoorbeeld wilt reageren op een opmerking van een leerling, straf deze niet gelijk af maar probeer de leerling inzicht te geven in de achtergrond van hun mening of vooroordeel. Veel jongeren praten hun ouders na en beseffen (nog) niet wat wel/niet gezegd kan worden. Stap 4: Maak een keuze hoe te reageren Kies bewust voor het maken van contact met de persoon op wie u reageert. Ook wanneer u confronteert is contact belangrijk. Als er geen contact is, zal de boodschap niet overkomen. Net als in een telefoongesprek waar eerst verbinding moet zijn voor een boodschap kan worden ontvangen. Harder praten of herhalen, boos worden of smeken, duidelijk zijn, het zal niets uithalen als er geen verbinding is. Contact kunt u bevorderen door te laten merken dat hun gevoelens en behoeften er evenveel toe doen als die van u en anderen. Meer informatie? Zie www.adbzeeland.nl en www.mindmix.nl Pagina 2
hieronder staan drie voorbeeld manieren beschreven. Manier 1: Confronteren Confronteren is een manier van reageren die helderheid schept en bijdraagt aan de veiligheid op school. Bij confronteren wordt direct gereageerd op de opmerking. Dit kunt u doen door feedback te geven op het gedrag van de ander. Dit gebeurt in vier fasen: 1. Feitelijke waarneming: ik zie/hoor/merk 2. Eigen ervaring, dit doet het met me: ik voel/ervaar 3. Check: snap je/begrijp je/kun je je dat voorstellen? 4. Geef aan wat je wel zou willen De eerste twee stappen zijn de belangrijkste. Vaak is het al voldoende om het gedrag of taalgebruik concreet te benoemen en hier de eigen ervaring tegenover te stellen. Meestal reageert de ander hierop en corrigeert zichzelf. Bijvoorbeeld: ik hoor jou nu schelden op homo s, dat vind ik kwetsend. Een mogelijke reactie op deze opmerking is: ja, dat kun jij zo vinden, maar ik vind homo s gewoon niet normaal. Als je hier direct een behoefte aan toevoegt en checkt hoe je reactie overkomt, of aangeeft wat je wel zou willen, vergroot je de kans om gehoord en begrepen te worden. Bijvoorbeeld: Ik hoor jou nu schelden op homo s. Dat doet me pijn, want ik gun iedereen veiligheid en de vrijheid hun eigen leven te leiden. Kun je je dat voorstellen? Het getuigt van persoonlijke kracht als u uw eigen gevoelens benoemt wanneer u geraakt wordt door een opmerking. Dit is geen teken van kwetsbaarheid. U laat op deze manier juist zien dat u uw eigen gevoelens serieus neemt en vraagt anderen hier rekening mee te houden. Hiermee kunt u een voorbeeld zijn voor leerlingen. Bijvoorbeeld: het doet mij pijn om jou op die manier te horen praten over onze collega, medeleerlingen omdat ik het belangrijk vind dat iedereen zich thuis en veilig kan voelen op onze school. Kun je je dat voorstellen? of: Wil je daar rekening mee houden? / Hoe zie jij dat? U kunt ook verwijzen naar algemene schoolregels: dan wordt de reactie minder persoonlijk. Het is dan makkelijker om concrete grenzen te stellen aan het gedrag van de leerling. Bijvoorbeeld: jij gebruikt nu een beledigend woord voor mensen met een handicap. Wij willen op school respectvol omgaan met iedereen. Daarom hebben we de afspraak dat dit soort termen hier niet gebruikt mogen worden. Eventueel kan er dan een alternatief of een afspraak aan toegevoegd worden om het gesprek voort te zetten. Als docent zult u in bepaalde gevallen ook een consequentie moeten stellen, zoals u dat ook bij ander grensoverschrijdend gedrag zou doen. Bijvoorbeeld: Ik wil hier wel met je over doorpraten. Kunnen we afspreken om dat met respect voor elkaar te doen, dus zonder beledigende of discriminerende woorden te gebruiken? Houd bij een confrontatie rekening met de omstanders en de positie van degene die u aanspreekt in de groep. Een leerling zal een docent niet snel openlijk gelijk geven, want dit betekent gezichtsverlies in de groep. Wanneer u als docent hier toch op aanstuurt, zal dit eerder leiden tot een verharding van de standpunten. Houd de reactie in de groep kort en helder en stel eventueel een apart gesprek voor om er nader op in te gaan. Indien nodig neemt u contact op met de ouders. Manier 2: Doorvragen U kunt doorvragen met behulp van de (bekende) LSD- methode: Luisteren - Samenvatten - Doorvragen. Hiermee komt u tot de kern van het onderwerp en laat u merken dat u naar de ander luistert, met de bedoeling om elkaar te begrijpen. Dit heeft een positief effect op degene die u aanspreekt en op eventuele Meer informatie? Zie www.adbzeeland.nl en www.mindmix.nl Pagina 3
omstanders. Bij het doorvragen worden bij voorkeur open vragen gesteld: vragen die beginnen met de vijf W s: wie, wat, waar, waarom en welke of met de twee H s; hoe, hoezo. U kunt vragen naar eigen ervaringen of naar de manier waarop iemand aan bepaalde kennis of ideeën is gekomen. Met het doorvragen naar achtergronden legt u het probleem bij degene die de opmerking maakt: hij of zij moet uitleg geven. Bijvoorbeeld: Als ik je goed begrijp ben je bang dat de criminaliteit in jouw buurt toeneemt als er meer allochtonen in jouw straat komen wonen. Waarom denk je dat de criminaliteit dan zal toenemen? Waar heb je dat gehoord? Discriminerende opmerkingen komen niet uit de lucht vallen. Soms zijn er achterliggende problemen (angst om geen baan te vinden, problemen in de huisvesting, gebrek aan voorzieningen voor jongeren in wijk of dorp) die deze uitingen kunnen verklaren. Luister zo mogelijk naar de vraag of het verzoek achter de opmerking. Bijvoorbeeld: Leerling: Al die buitenlanders moeten gewoon oprotten. Docent: Ho, wacht, hier wil ik even bij stilstaan. Wat bedoel je? Leerling: Het is er toch alleen maar slechter op geworden met die buitenlanders. Docent: Hoezo? Leerling: Zij krijgen van alles en voor ons is er niks meer. Docent: Je zegt dat zij van alles krijgen, maar wie bedoel je met zij? Leerling: Nou, die turken. Docent: En wat krijgen zij dan? Leerling: Nou een nieuw jeugdhonk in Noord waar ze kunnen hangen en internetten. Docent: Zo dat is mooi voor hen. En wat bedoelde je met voor ons is er niks? Leerling: Nou dat hadden wij ook wel gewild, zo n plek Docent: En wie bedoel je met wij? Leerling: Nou, wij Nederlanders in Zuid, ons jeugdhonk moest weg vanwege bezuinigingen. Docent: Dat is balen zeg. Dat zou ik ook vervelend vinden als ik jou was. Toch kan je de schuld daarvan niet aan de buitenlanders geven en zeker niet zeggen dat zij dan maar moeten oprotten. Het is de gemeente die dit besloten heeft. Manier 3: Informeren Vooroordelen zijn vaak negatief en meestal niet waar. Veel vooroordelen kunnen gemakkelijk weerlegd worden met feiten. Met behulp van onderzoeksgegevens en cijfermateriaal kan een genuanceerd beeld geschetst worden van bijvoorbeeld de maatschappelijke positie van minderheidsgroepen in onze samenleving. Ook kan meer kennis van een religie, culturen of bijvoorbeeld van ziektebeelden en handicaps leiden tot meer begrip. Wanneer u zelf over de genoemde kennis beschikt kan dit goed van pas komen. Wanneer u hier echter weinig van weet hoeft dit niet te betekenen dat de ander gelijk heeft of krijgt. Door aan te geven dat u de bewering van de ander in twijfel trekt of door voor te stellen dit samen eens te gaan onderzoeken, laat u ook merken dat er geen ruimte is voor dit soort vooroordelen. Bijvoorbeeld: Leerling: Het zijn allemaal criminelen, de gevangenissen zitten toch zeker vol met allochtonen Maak onderscheid tussen het stempel criminelen en crimineel gedrag. Docent: Natuurlijk zijn er allochtonen die zich crimineel gedragen, maar er zitten ook veel autochtonen in de gevangenis. Of: In de gevangenis zitten mensen die zich crimineel gedragen. Ze houden zich niet aan de wet. En dat zijn autochtonen én allochtonen. Leerling: Mijn neef werkt in een gevangenis en die heeft het altijd over die buitenlanders. Docent: Dat is interessant. Zullen wij samen eens uitzoeken hoe dit precies zit? Hoe zullen wij dit aanpakken? Meer informatie? Zie www.adbzeeland.nl en www.mindmix.nl Pagina 4
Geloof U krijgt binnen de groep waarschijnlijk ook te maken met verschillende geloven/religies. Onze ervaring is dat je over het algemeen goed kunt praten met de jongeren over hun geloof en hoe hun geloof omgaat met bijvoorbeeld homoseksualiteit of vrouwenemancipatie. Maar ook hoe zij zelf met deze thema s omgaan. Je merkt vaak dat jongeren hun geloof toch een andere vorm geven om deze in te kunnen passen in de huidige maatschappij. Zolang je hun geloof respecteert en ook hoe zij vanuit hun geloof met homoseksualiteit of andere maatschappelijke thema s om gaan, is dit een ingang voor discussie. Valkuilen bij deze methode Let wel op dat de feiten kunnen afleiden van het gedrag dat u juist ter discussie wilt stellen. Of er nu vijf of tien procent van mensen met een bepaalde afkomst contact hebben gehad met politie, het is zonder meer niet toegestaan om mensen op grond van hun afkomst te beledigen. Daarnaast kunnen mensen zich snel klemgepraat voelen. Als noodgreep wordt dan bijvoorbeeld de informatiebron, bijvoorbeeld de krant, zelf ter discussie gesteld want die is immers vast beïnvloed door politieke correctheid. Over het algemeen geldt dat wanneer emoties hoog oplopen mensen minder open staan voor feiten. Het is dan van belang om eerst de emoties te erkennen. Ook hier geldt: zorg altijd dat je contact houdt, net als in een telefoongesprek. Contact maak je op het niveau van emoties, niet op feiten. Alternatief: gebruik humor Een alternatieve methode is gebruik te maken van humor of cynisme: Ja maar zij schelden ons uit voor kaaskoppen. Antwoord: Ja hè het zijn net mensen! of Welke woorden gebruik jij als je boos bent? Door gebruik te maken van humor kun je de emoties er af halen en weerstand verminderen. Tenslotte Wat ook goed werkt is discussie stimuleren van jongeren onder elkaar. Jongeren nemen het meest aan van hun leeftijdsgenootjes. Dus wat werkt nou beter als de jongeren elkaar gaan ondervragen en proberen stil te laten staan bij hun gedachten/ meningen etc. Probeer wel te zorgen dat zij elkaar niet veroordelen, iedereen heeft het recht op een mening. Vraag regelmatig of ze naar elkaar luisteren en met welk doel ze communiceren: gaat het om meer te begrijpen van elkaar of om winnen en verliezen? Bij aanvang van het groepsgesprek kunt u samen spelregels afspreken. Wat is de aard is van het gesprek: wordt het een debat/discussie met de bedoeling elkaar te overtuigen, dan kan dat bijvoorbeeld in een vorm à la Lagerhuis. Wordt het een dialoog met de bedoeling elkaar te begrijpen, dan vraagt dat een gespreksleider die ervoor zorgt dat de leerlingen uit kunnen praten en hun ideeën kunnen onderzoeken, zonder vooroordelen. Bespreek het beleid van de school en maak het concreet, zo mogelijk aan de hand van praktische situaties. Als er bijvoorbeeld een meisje met hoofddoek in de klas zit, hoe willen we daarmee omgaan? welke grenzen stellen we? wat doen we met ramadan / kerst enz. Idem voor een meisje van een strenge Christelijke kerk met altijd een lange rok aan. Wie vallen er op, op school? Op deze manier dragen docenten en leerlingen samen de verantwoordelijkheid voor een open sfeer en veiligheid in de klas. Mogelijke vragen: Hoe wil jij aangesproken worden als je iets doet wat anderen ergert? Hoe laat jij mensen weten dat zij iets doen waar jij je aan ergert? Wanneer voel jij je belemmerd in je doen en laten? Wat betekent erbij horen voor jou? Meer informatie? Zie www.adbzeeland.nl en www.mindmix.nl Pagina 5
Samengevat Reageer altijd Stel veiligheid van iedereen voorop Stel grenzen aan het gedrag, veroordeel niet de persoon Bespreek het beleid van de school en maak in de klas de afspraken concreet. Andere mogelijkheden Indien u nog vragen heeft of behoefte deze theorie in de praktijk te oefenen middels een training, dan kunt u contact opnemen met Leonie Ernst van het Anti Discriminatie Bureau Zeeland: 0113 39 71 71 of via l.ernst@adbzeeland.nl Meer informatie? Zie www.adbzeeland.nl en www.mindmix.nl Pagina 6