Praktische zaken voor een goede start Auteurs: Susan van der Linden en Rosemarie Irausquin Bij de start van het schooljaar is een goede voorbereiding essentieel. Juist in het buitengewoon (basis)onderwijs is die start afhankelijk van de kinderen die in dat schooljaar instromen. Bij het bekijken van de onderwijsbehoefte van elk kind wordt pas duidelijk waar dit kind moet starten met In dit artikel geven wij tips voor de inrichting van de klas, een oriëntatie op de materialen die voor een goede start met de methode Veilig stap voor stap nodig zijn, en een beschrijving van veelgebruikte werkvormen en activiteiten. De jaarplanning biedt ondersteuning naar organisatie en planning in de tijd. het aanvankelijk leesonderwijs. Sommige kinderen stromen vanuit de kleuterklas in het buitengewoon onderwijs door naar de aanvangsklas van het buitengewoon onderwijs. Deze kinderen starten in de regel met kern 1 van Veilig stap voor stap. Andere kinderen stromen vanuit de kleuterklas van het gewoon basisonderwijs door naar de aanvangsgroep van het buitengewoon (basis)onderwijs. Voor al deze kinderen is het werken volgens een gestructureerde aanpak met de methode Veilig stap voor stap nieuw. Als de leerkracht die deze groep kinderen gaat begeleiden nieuw is, zal ook hij/zij moeten kennismaken met de materialen en gebruiksmogelijkheden van de methode. In de handleiding van kern 1 zit dan ook een geleidelijke opbouw waardoor zowel kinderen als leerkrachten geleidelijk groeien in het gebruik van deze methode. 1
Materialen Kijk eerst naar het niveau waarop kinderen in de groep gaan werken. Het is aan te raden om groepen te maken van kinderen met min of meer gelijke onderwijsbehoefte. Een te grote versnippering in te veel instructieniveaus is een aanslag op kostbare instructietijd. Verdeel kinderen per leerkracht in maximaal twee instructiegroepen. In de volgende schema s staat een overzicht van de materialen die bij elke kern kunnen/moeten worden gebruikt. Er is een schema voor groepsmateriaal en een schema voor leerlingmateriaal. Groepsmateriaal bij de 12 kernen van Veilig stap voor stap Kern 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Gebruikswijzer X X X X X X X X X X X X Materialenkatern X X X X X X X X X X X X Handleiding per kern 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Ankermateriaal 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Wandplaten 8 5 5 5 6 5 2 2 Doos structureerstroken (LA) X X X X X X Letterlijn X X X X X X X X X Instructiekalender 1 (LA) X X X X X X Instructiekalender 2 (LA) X X X X X X Klikklakknieboek (LA) X X X X X X X X Lettermuur X X X X X X X X Computerprogramma* X X X X X X X X X X X X Letterzetter* X X X X X X X X X X X X Woordzetter* X X X X X X Planbord X X X X X X X X X X X X Leerkrachtassistent X X X X X X X X X X X X Toetssite X X X X X X X X X X X X x = materiaal dat in een kern bruikbaar is cijfer = aantal dat nodig is per kern * = differentiatiemateriaal LA = bij gebruik van de Leerkrachtassistent vervalt dit materiaal N.B.: Indien u over de Leerkrachtassistent beschikt, kunt u oefeningen met de letterlijn ook via de module Letterlijn doen. Wij raden echter aan om ook altijd een letterlijn in de klas op te hangen. 2
Leerlingmateriaal (basis) bij de 12 kernen van Veilig stap voor stap Kern 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Woordendoos X X Letterdoos X X X X X X X X X X Werkboekje Vsvs 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Leesboekje maan 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Veilig & vlot 1-3 X X X X X X Veilig & vlot 4-6 X X X X X X Veilig & vlot 7-9 X X X X X X Veilig & vlot 10-12 X X X Klikklakboekje X X X X X X X X Klikklakclusterboekje X X X X X X Ringboekje maan 1-6** X X X X X X X Rinboekje maan 7-12** X X X X X X X Stickers bij ringboekje 1-6** X X X X X X X Stickers bij ringboekje X X X X X X Leesserie Sterretjes 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 Leesserie Maantjes 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 x = materiaal dat nodig is per kind cijfer = aantal boekjes per kern ** = differentiatiemateriaal waarvan een beperkt aantal voldoende is Inrichting van de klas Stem de inrichting van de klas zo praktisch mogelijk af op de gewenste leeromgeving voor de specifieke groep kinderen. Een goed gebruik van de materialen vraagt ook om een praktische inrichting van het lokaal. Zo moet er ruimte zijn aan de wand om de wandplaten op te hangen en is een kast of tafel nodig voor bijvoorbeeld de instructiekalender of het ankerboek. Soms staan de tafels in groepjes, staat er een grote tafel centraal of zijn er hoeken met een bepaalde inrichting. Hieronder volgt een aantal handige tips: 1. Bekijk de materialen die bij de kern horen en geef ze een plek in de klas. Berg de overige materialen op. 2. Kies in de klas een plek voor het ankermateriaal. In kern 1 is dat een koffertje met prentenboekjes. In kern 2, 3, 5, 6, 10, 11 en 12 zijn dat reuzenboeken. Bij kern 10 hoort een zakkenmuseum en bij kern 12 een fotoboekje. In kern 4 is er een doos met spelplaten en verhaalplaten. In kern 7 en 9 is het een knieboek. In kern 8 is er een verteltheater. 3. Kijk waar de wandplaten een plek kunnen krijgen. U kunt ze het beste ophangen met een spijkertje. Er zijn 38 wandplaten. Als er meerdere niveaugroepen in de klas zijn, kan het nodig zijn alle wandplaten op te hangen. Anders is ruimte voor ongeveer 20 wandplaten voldoende. De wandplaten kunnen worden omgedraaid. Dat gebeurt op het moment waarop het woord onder de 3
wandplaat niet meer zichtbaar hoeft te zijn. 4. Hang de letterlijn op een plek waar u op een handige manier elke dag de volgorde van de letters kunt veranderen. Omdat de letterkaartjes in de verlengde instructie vaak worden gebruikt, is het handig om een tweede set binnen handbereik te leggen. Ondanks het feit dat in de Leerkrachtassistent een letterlijn is opgenomen, raden wij u aan om ook altijd een letterlijn in de klas op te hangen. 5. De doos structureerstroken (voor kern 1-6) zet u binnen handbereik tijdens de instructie. Als u beschikt over de Leerkrachtassistent kan dit materiaal vervallen, omdat oefeningen uitsluitend in de instructiefase worden gegeven en dit een module is in de Leerkrachtassistent. 6. Instructiekalender 1 (bij kern 1-6) en Instructiekalender 2 (bij kern 7-12) worden gebruikt bij de klassikale instructie of groepsinstructie. Het is handig om deze kalender een plek te geven op een kast, iets hoger dan ooghoogte van de kinderen. Als u beschikt over de Leerkrachtassistent kan dit materiaal vervallen, omdat oefeningen uitsluitend in de instructiefase worden gegeven en dit een module is in de Leerkrachtassistent. Wel worden de zoekplaten in instructiekalender 1 ingezet in de vervolgopdrachten, in combinatie met Post-itblaadjes. Hierbij zou instructiekalender 1 dus wel extra ingezet kunnen worden. 7. De Lettermuur (bij kern 1-8) bestaat uit strengen die regelmatig door de kinderen gebruikt worden in het vervolgwerk. Zorg ervoor dat de strengen op werkhoogte van de kinderen hangen. In de eerste kern heeft u 8 strengen nodig. Bij de eerste letter van de nieuwe kern kan de letterstreng van de vorige kern worden leeggemaakt en hergebruikt. Voor vervolgactiviteiten is het soms handig om enkele extra lege strengen (2 of 3) bij de hand te hebben. Zet er een mand of doos bij waarin allerlei spulletjes worden verzameld die een plek kunnen krijgen in de Lettermuur. 8. Het Klikklakknieboek wordt vooral gebruik in de instructiefase. Zet het binnen handbereik tijdens de instructie. Bij gebruik van de Leerkrachtassistent is dit materiaal overbodig omdat dit een module is in de Leerkrachtassistent. 9. Zorg dat het computerprogramma van Veilig leren lezen is geïnstalleerd. Voer de namen van de kinderen in. Geef het kind, afhankelijk van de basisinformatie een startniveau maan of ster (zie beschrijving computerprogramma in Handleiding computerprogramma ). Bekijk de onlinerondleiding op www.veiliglerenlezen.be. 10. Plaats het planbord op een plek waar het voor elk kind goed te zien is. Maak naamkaartjes via het kopieerblad Planbord naamkaartjes op de site en schuif ze in de naamkaarthoudertjes. Bekijk de plaatjes van de verschillende opdrachten en vul deze aan met eigen materiaal. Hiervoor zijn blanco kaartjes aanwezig in de opbergdoos. Bekijk ook de onlinerondleiding bij het planbord op www.veiliglerenlezen.be. 11. Tijdens de fase van het zelfstandig werken en vervolgwerk geeft u aan een subgroepje verlengde instructie aan de instructietafel. Afhankelijk van de plek waar die instructie en het vervolgwerk plaatsvinden, kunt u overwegen om een instructietafel in te richten. Bij meerdere instructiegroepen in de klas is het prettig verlengde instructie aan een aparte tafel te geven. Andere groepen kunnen dan zelfstandig en ongestoord verder werken. Ook bij een enkelvoudige niveaugroep is het gebruik van een aparte instructietafel handig. Zo is er een duidelijk onderscheid tussen de groep die zelfstandig werkt en de groep die nog extra instructie krijgt. Zet uw laptop tijdens de verlengde instructie op de instructietafel, met name voor de modules Letters oefenen, Letters flitsen, Woorden oefenen en Woorden flitsen. 12. Richt een boekenhoek in. In die boekenhoek mag naar vrije keuze gelezen worden. De boekjes moeten overzichtelijk worden neergezet en toegankelijk zijn voor alle kinderen. De inrichting van de boekenhoek moet een ontspannen sfeer uitademen. 13. Richt een lees/schrijfhoek in zodat kinderen op een vaste plek kunnen gaan werken met lees/ schrijfopdrachten. Voorbereiding Voor een goede voorbereiding kunt u het volgende stappenplan gebruiken. 1. Lees de Gebruikswijzer (artikelen op www.veiliglerenlezen.be). 2. Lees de richtlijnen/werkvormen in de artikelen Materialen en Gebruik materialen Veilig leren lezen bij Veilig stap voor stap (te vinden op www. veiliglerenlezen.be). 3. Lees de inleiding van de handleiding van kern 1. 4. Bereid het ankerverhaal voor. 5. Lees de eerste les van de kern: dag 1. 6. Maak voldoende kopieën van de kopieerbladen die u in de kern nodig heeft. Voor kern 1: 4
kopieerblad naamkaartjes voor dagles 1 ik ; die leesmoeilijkheid voorkomt. De werkwijze van dit kopieën van de ik-bladen ; oefenen kan variëren. Afhankelijk van de mogelijk- eventueel kopieerblad ik van een hoger niveau. heden van de kinderen gaat dit zelfstandig oefenen Voor alle kernen: in tweetallen of alleen. Bij het oefenen met een leesmaatje kunt u hen leren de registratiebladen hoe ze moeten omgaan met de rol van lezer en met de (zie www.veiliglerenlezen.be); rol van luisteraar. aanwijskaartjes voor het leesboekje en teksten Voor heel zwakke lezers vindt het oefenen vaak in het werkboekje. 7. Klikklakboekjes. Deze boekjes moeten in princi- plaats in de verlengde instructie onder begeleiding pe leeg zijn. De letters voor dit boekje worden van de leerkracht. Maar ook deze groep kan op an- gedurende kern 1 tot en met 6 gevuld met steeds dere momenten van de dag zelfstandig oefenop- een nieuw geleerde letter. In het begin (en bij een drachten krijgen. instap lager dan kern 6) hangen de kinderen ook de letters die ze in de periode voorafgaande aan deze startfase hebben geleerd in het boekje. Dat betekent dus dat het handig is om elk boekje een persoonlijk kenmerk te geven. Dat kan bijvoorbeeld een stickertje zijn. De letters die nog niet worden ingehangen, kunnen in een opbergsysteem worden bewaard. Het is handig om dit in de klas te zetten. 8. Tijdens de vervolgopdrachten krijgen de kinderen ook opdrachten die in de tekstblokjes onder de lijst met vervolgopdrachten staan. Een van die activiteiten is het maken van een poster. Daarvoor hebben de kinderen tijdschriften nodig. Leg een stapel tijdschriften in de klas klaar. 9. Maak kopieën van de registratiebladen en lees de toelichting bij de registratiebladen op www. Oefenen in tweetallen veiliglerenlezen.be. 10. Lettermuur. Zet een mand of doos klaar met voor- De lezer moet altijd proberen om correct maar toch werpen waarin de letters van de betreffende kern ook redelijk vlot de woorden te lezen. De luisteraar voorkomen. moet luisteren of alle woorden correct worden gelezen. Werkvormen en activiteiten die vaak gebruikt worden in Veilig stap voor stap Laat twee kinderen voor de klas komen en geef ieder een rol. Laat een rijtje lezen en bespreek de manier In de fase van verwerking en verlengde instructie waarop het gelezen is. Was het te vlug? Was het ver- wordt een beroep gedaan op routines. Dit zijn werk- staanbaar? Hoorde je foutjes? Hoe kun je het beste vormen en activiteiten die vaak gebruikt worden. In reageren als luisteraar? Belangrijk is dat de luiste- de handleiding bij kern 1 worden deze werkvormen raar na elk rijtje even het lezen benoemt: Je maakte en activiteiten stapsgewijs geïntroduceerd. Hieron- een foutje/geen enkel foutje. Ik kon het goed/niet der staan praktische tips bij het introduceren van goed verstaan. Je hebt de woordjes goed en snel ge- deze routines. lezen. Laat hen vervolgens het volgende rijtje lezen Werkwijze Veilig & vlot tje de beurt wisselen. Veilig & vlot wordt vanaf dag 15 (sok-dag 3) elke dag Laat vervolgens de hele klas in tweetallen oefenen. gebruikt tijdens het zelfstandig werken. Het materi- Steeds begint het ene kind; het andere kind luistert aal wordt ook gebruikt in de verlengde instructie, en geeft feedback. Na elk rijtje wisselt de beurt. Be- maar dan onder begeleiding van de leerkracht. Kin- spreek na de eerste ronde hoe het ging. Bij wie ging deren die er zelfstandig mee gaan oefenen moeten het goed? Vraag niet welk kind foutloos las, maar in- leren hoe dit oefenen in z n werk gaat. Nadat de nieu- fomeer alleen naar de samenwerking. Herhaal dit en we leesmoeilijkheid is geïntroduceerd, gaan de kin- laat nu het andere kind beginnen. Bespreek met de deren met Veilig & vlot woordrijen oefenen waarin groep hoe het deze keer ging. en kijk of ze goed op elkaar reageren. Laat na elk rij- 5
1. Het kind leest de woorden in relatie met de Observeer de groep en noteer welke kinderen nog plaatjes. moeite hebben met deze werkwijze. U kunt deze kin- 2. De pagina met de woorden wordt naar achteren deren eventueel de volgende dag in een kleine groep opnieuw instrueren. gevouwen, het kopieerblad wordt in het boekje Individueel oefenen komen bevinden zich rechts van het blad. geschoven. De hokjes waar de stickers moeten 3. Het kind schrijft of stempelt het woord dat hoort Zorg ervoor dat kinderen weten waarom ze oefenen. bij het plaatje op het kopieerblad. Vertel dat ze daarmee hun eigen leesniveau kunnen 4. Het kind controleert de woorden en verbetert verbeteren. Bij de toets van Veilig & vlot aan het eind eventueel de woorden die fout waren. van de kern zal dat blijken. Koppel een beloningssysteem aan deze toets. U kunt hiervoor het Veilig & 5. Het ringboekje wordt weggelegd/dichtgemaakt. vlot-diploma gebruiken. 6. Het kind leest zijn eigen woorden nu terug en plakt het bijbehorende stickertje op. 7. Het kind controleert met behulp van het ringboekje. Gebruik voor het visualiseren van de verschillende stappen het stappenplan. Door deze werkwijze een keer te oefenen kunnen de kinderen de volgende keer dat dit materiaal bij de vervolgopdrachten aan bod komt deze opdracht zelfstandig doen. Eventueel wijst u voor deze eerste zelfstandige vervolgopdracht een leerling aan die de werkwijze kent en kan assisteren. Laat het kind het de keer daarna alleen proberen. Werkwijze ringboekje Plan op de tweede dag een extra instructiemoment voor de werkwijze van het ringboekje. Deze werkwijze is uitgewerkt in een gevisualiseerd stappenplan op het kopieerblad Ringboekje: stappenplan *. Dit kopieerblad kunt u downloaden via de website www. veiliglerenlezen.be. Maak voor elk kind een kopie van dit stappenplan. Zorg dat elk kind een stickervel heeft van de betreffende kern. Maak ook een kopie van kopieerblad Ringboekje: stramienblad schrijven bij kern 1-6 als u ervoor kiest om de kinderen de woorden te laten schrijven of kopieerblad Ringboekje: stramienblad stempelen als u ervoor kiest om de woorden te laten stempelen. Leg vervolgens de stappen uit die horen bij de werkwijze: 6
Werken met het planbord Als u de registratiebladen gebruikt, leert u de kinderen ook hoe ze na afloop dit onderdeel moeten aan- Leer de kinderen hoe u het planbord van Veilig stap kruisen. Verderop in dit artikel vindt u tips over het voor stap wilt gebruiken. Geef na de werkinstructie werken met de registratiebladen. van een les duidelijk op het planbord aan welke opdrachten verplicht zijn en welke opdrachten ze zelfstandig mogen doen. De rode opdrachten (werkboekje en Veilig & vlot) zijn altijd verplicht. De opdrachten van het zelfstandig werken en vervolgopdrachten staan daarna genoemd. Als een van deze opdrachten verplicht is, zet u daar een picto bij dat aangeeft: verplichte opdracht. Werkwijze computerprogramma Werken met de registratiebladen Probeer een moment te vinden tijdens het zelfstan- Indien u gebruik wilt maken van de registratiebladen dig werken om de kinderen wegwijs te maken in de is het handig om de werkwijze bij het invullen van de werkwijze met het computerprogramma. Begeleid registratiebladen uit te leggen in combinatie met de een groepje kinderen de eerste keer dat ze inloggen. uitleg van het planbord. Op de website vindt u bij de Leg het gebruik van afroeplijst of werken met een registratiebladen tevens een toelichting bij het ge- groepslijst uit. Zorg dat de kinderen een beurten- bruik van deze bladen. kaart hebben met een picto dat correspondeert met hun inlogpicto of dat er een lijst hangt met de namen Ten slotte en de daarbij behorende picto s. Volg de eerste erva- Het komt vaak voor dat een kind juist gedurende het ringen met het programma. Wijs de kinderen op het schooljaar overstapt naar het speciaal (basis)onder- gebruik van de luidspreker en Zoem. wijs. Afhankelijk van de onderwijsbehoefte van dat kind zal hij dan ergens in een van de andere kernen instappen. Deze situatie kan zich voordoen, maar we wijzen er hier nogmaals op dat een te grote spreiding van instructieniveaus moet worden voorkomen. Ook dan is het goed om naar de bovenstaande aandachtspunten te kijken. 7