In dit hoofdstuk worden enkele gegevens weergegeven over de lichamelijke gezondheid van ouderen. Er zijn verschillende maten om lichamelijke gezondheid te meten. Beschreven worden die gegevens die op dit moment bij de aanwezig en/of bekend en uitgewerkt zijn. Een groot deel van de gegevens komt uit de gezondheidsenquête van de GGD die in 1998 is gehouden onder een groot deel van de Friese bevolking van 20 t/m 64 jaar. 1 Omdat het in dit geval om ouderen gaat, is het vooral van belang om te kijken naar trends die zich bij het stijgen van de leeftijd (naar de hogere leeftijdsgroepen toe) voordoen. Deze trendgegevens kunnen aanknopingspunten bieden voor het ouderen(gezondheids)beleid. Een aantal gegevens komt uit landelijke onderzoeken. De betreffende aantallen ouderen in Friesland zijn op basis van landelijke percentages berekend. Ook zijn, als gevolg van het toenemend aantal ouderen, de betreffende aantallen die in de toekomst verwacht mogen worden geschat. Op deze manier kan er ook vooruit gekeken worden. 1. De levensverwachting is de afgelopen decennia behoorlijk toegenomen. De levensverwachting bij (geboorte) ligt momenteel op circa 75,5 jaar voor mannen en 80,6 jaar voor vrouwen. De bevolking wordt steeds ouder, maar het tijdstip waarop chronische (langdurige) aandoeningen optreden blijft nagenoeg gelijk. Het gevolg daarvan is, dat we gemiddeld meer jaren in ongezondheid leven. Het gemiddeld aantal ongezonde levensjaren ligt thans voor mannen op circa 15 en voor vrouwen op ruim 19 jaar. Dat wil zeggen, dat men langer ziek is, voordat men tenslotte overlijdt. Dit impliceert dat we een groter beroep doen op de gezondheidszorg, nu en in de toekomst. Dit is de reden dat er de laatste jaren meer aandacht voor (tertiaire) preventie wordt gevraagd; de nare gevolgen van een chronische ziekte kunnen daarmee zo lang en goed mogelijk worden beperkt (VTV 1997 (RIVM)). In de gezondheidsenquête van de GGD is een aantal vragen opgenomen dat te maken heeft met de lichamelijke gezondheid (zie figuur 1). Over het algemeen waarderen de Friezen hun eigen gezondheid als goed tot zeer goed (82%). Deze positieve beoordeling van de eigen gezondheidstoestand neemt af naarmate de leeftijd toeneemt. Vanaf de leeftijd van 75 jaar neemt het positieve gevoel van gezondheid weinig meer af. Het lijkt alsof het eigen oordeel van de gezondheid wordt aangepast aan de omstandigheden van een minder goede gezondheid. De conclusie lijkt dan ook gerechtvaardigd dat gezondheidsproblemen bij veel ouderen het welbevinden niet aantasten. Het aantal gezondheidsklachten neemt toe met de leeftijd: uit figuur 1 blijkt dat het percentage mensen met vier of meer gezondheidsklachten (zoals rugpijn, pijn in botten/spieren, moeheid, hoofdpijn), chronische/langdurige aandoeningen, lichamelijke beperkingen en overgewicht toeneemt met de leeftijd. Voor bovengenoemde aandachtspunten geldt over het algemeen dat vrouwen, laag opgeleiden, gescheiden of verweduwde personen en arbeidsongeschikten/werklozen meer gezondheidsproblemen aangeven dan mannen, hoger opgeleiden, gehuwden of niet arbeidsongeschikten/werklozen. 1 De in dit hoofdstuk gepresenteerde figuren hebben betrekking op Friesland als geheel (20 t/m 64 jaar). De gegevens van de 20 t/m 24 jarigen betreffen de gemeenten uit de voormalige regio s Noord-Friesland en Zuidwest Friesland. Voor meer informatie over de methodiek en achtergronden wordt verwezen naar het onderzoeksrapport gezondheidsenquête Friesland van de.
1 0 0 9 0 8 0 7 0 6 0 % 5 0 4 0 3 0 2 0 1 0 0 20-2 4 2 5-2 9 3 0-3 4 3 5-3 9 4 0-4 4 4 5-4 9 5 0-5 4 5 5-5 9 6 0-6 4 le e ftijd (zeer) goede gezondheidsbeleving chron. Aandoeningen overgewicht 4 of m eer gezondheidsklachten lich beperkingen Bron: Figuur 1. Lichamelijke gezondheidsaspecten in Friesland naar 5 jaars leeftijdsklassen hebben over het algemeen vaker ziekten/aandoeningen dan jongeren. Slechts een aantal ziekten heeft per definitie te maken met het oud zijn, zoals verlangzaming, verminderd gezichts- en reactievermogen en een grotere broosheid van de botten (osteoporose). Chronische aandoeningen Van de Friese bevolking van 25 t/m 64 jaar gaf 46% aan één of meer chronische/langdurige aandoeningen te hebben. Uit landelijk onderzoek blijkt dat dit percentage onder zelfstandig wonende 55 t/m 64 jarigen is opgelopen tot 60% en verder oploopt tot ruim 70% onder de 75-plussers. De meest voorkomende chronische aandoeningen onder ouderen zijn gewrichtsslijtage, hoge bloeddruk en rugaandoeningen langer dan 3 maanden (zie ook bijlage tabel 1 en 2). Onder ouderen komen veelal meerdere chronische aandoeningen tegelijkertijd voor (comorbiditeit). Zo heeft 29% van de 55-plussers één langdurige aandoening, 27% heeft twee of drie aandoeningen en 8% van de 55-plussers heeft vier of meer langdurige aandoeningen. Als gevolg van het toenemende aantal en aandeel ouderen in de bevolking zal ook het aantal chronisch zieken in Friesland sterk toenemen. Op basis van landelijke cijfers kan worden geschat dat er in 2000 zo n 95.000 55-plussers in Friesland waren met één of meer chronische aandoeningen (en dat betreft dan alleen de aantallen onder de zelfstandig wonenden). Wanneer het percentage ouderen met een chronische aandoening in de toekomst gelijk blijft, zullen er in het jaar 2030 maar liefst zo n 160.000 ouderen met één of meerdere chronische aandoeningen zijn! Zie ook bijlage tabel 1. Volgens het RIVM zullen vooral de aandoeningen die veel voorkomen bij ouderen in de periode tot 2015 sterk stijgen. Voor veel chronische ziekten en aandoeningen, zoals kanker, hart- en vaatziekten, suikerziekte, dementie, zintuigstoornissen, CARA en aandoeningen van het bewegingsapparaat, worden landelijke stijgingspercentages verwacht die tussen de 25 en 60% liggen (zie bijlage tabel 2).
Lichamelijke beperkingen Uit landelijk onderzoek blijkt dat ruim één op de vier zelfstandig wonende 55-plussers een beperking heeft op het gebied van gehoor, gezicht en/of mobiliteit (zie bijlage tabel 3). Onder de 55-64 jarigen is dit bijna 18% oplopend tot 45% onder de 75-plussers. Ruim één op de drie zelfstandig wonende ouderen heeft een matige tot ernstige lichamelijke beperking bij het verrichten van huishoudelijke werkzaamheden en/of bij het zitten en staan, 17% heeft een matige tot ernstige beperking bij de persoonlijke verzorging (zie bijlage tabel 4). Met het vorderen van de leeftijd neemt het voorkomen van beperkingen toe. Als gevolg van het toenemend aantal ouderen in de bevolking zal ook het aantal mensen met beperkingen toenemen. Ongevallen Van de inwoners uit Friesland van 25 t/m 64 jaar heeft 5% de drie maanden voorafgaand aan het onderzoek een ongeval gehad (zie ook onder fysieke omgevingsfactoren). Ongevallen kunnen veel leed en beperkingen veroorzaken. Uit landelijke cijfers kan worden geschat dat er per jaar circa 7.000 55-plussers in Friesland zijn die een lichamelijk letsel oplopen als gevolg van een ongeval (0,05%). Dit zijn dan alleen de aantallen van mensen die medisch zijn behandeld of overleden. Contact met de huisarts is hierin niet meegenomen. Door de toename van het aantal ouderen in de toekomst zullen er, bij gelijkblijvend percentage, in 2030 zo n 12.000 55-plussers zijn die een lichamelijk letsel hebben opgelopen als gevolg van een ongeval. Onder ouderen komen privé ongevallen het meeste voor, en in mindere mate een verkeersongeval, sportongeval of een ongeval tijdens arbeid. (zie onder tabblad fysieke omgevingsfactoren). Gevolgen voor het functioneren Het zal duidelijk zijn dat gezondheidsklachten nogal wat consequenties hebben voor het functioneren van personen. Uit landelijk onderzoek blijkt dat 10% van de (zelfstandig wonende) 55 t/m 64 jarigen ernstige belemmeringen ervaart als gevolg van een chronische ziekte of handicap; oplopend tot 24% onder de 75-plussers. Ook deze aantallen zullen als gevolg van het toenemend aantal ouderen in de toekomst toenemen (zie bijlage tabel 5). Gezondheidsklachten die het dagelijks leven van ouderen het sterkst beïnvloeden zijn: geestelijk functioneren: geheugenstoornissen en emotionele problemen mobiliteit: kan niet zelfstandig buiten lopen; kan niet zelfstandig trappen lopen; pijn in gewrichten en/of spieren; gebruik van hulpmiddel bij het lopen; stabiliteit en vallen; duizeligheid bij het opstaan; een of meer keer gevallen visus en gehoor; slechtziendheid, slechthorendheid incontinentie; incontinentie voor urine, feces. Consequenties voor beleid Door het toenemend aandeel en aantal ouderen in Friesland zal er in de toekomst ook meer lichamelijke gezondheidsproblematiek te verwachten zijn. Strikt genomen is hier in de ontwikkeling van het ouderen(gezondheids)beleid slechts beperkt op te anticiperen met behulp van primaire preventie. Er zouden wel maatregelen te bedenken zijn in de sfeer van het gezondheidsbeleid voor de jeugd en de volwassen bevolking. Door middel van het positief beïnvloeden van zogenaamde risicofactoren (zoals leefgewoonten, omgevingsaspecten, en aspecten in de gezondheidszorg) kunnen ziekten worden voorkomen of uitgesteld. Hierbij zou het beleid vooral gericht moeten worden op de zogenaamde risicogroepen: vrouwen, gescheiden of verweduwde personen, arbeidsongeschikten/werklozen en mensen met een lage sociaal economische status (lage
opleiding, laag inkomen, werkloos). Dergelijke maatregelen zouden een plaats dienen te krijgen in de door de gemeente op te stellen nota gezondheidsbeleid. Op die wijze kan goed (preventief) worden ingespeeld op de te verwachten, toenemende lichamelijke gezondheidsproblematiek bij ouderen. Alhoewel gezonde leefgewoonten een gunstiger effect hebben op de gezondheid naarmate daarmee op jongere leeftijd wordt begonnen, levert het ook op oudere leeftijd nog gezondheidswinst op. Onder het tabblad leefstijl worden een aantal mogelijke preventieve activiteiten gegeven. Specifieke vermelding verdient echter wel de mogelijkheid om het aantal ongevallen te voorkomen. Voor wat betreft secundaire (vroegtijdige onderkenning) en tertiaire (op betere kwaliteit van leven gerichte behandeling) aspecten van preventie kan er in het ouderen- (gezondheids)beleid wel rekening gehouden worden met de te verwachten toenemende gezondheidsproblematiek. Speciale aandacht dient daarbij uit te gaan naar mantelzorgers. Een groep die qua grootte zal meegroeien met het aantal ouderen met een beperking. Daarnaast zal als gevolg van de te verwachten toenemende gezondheidsproblematiek, geanticipeerd moeten worden op de, daarmee samenhangende, toename van het voorzieningen gebruik. Aandachtspunten hierbij zijn o.a. - De door het RIO geïndiceerde voorzieningen (WVG!). - De beschikbaarheid van (eerstelijns)voorzieningen en evt. wachtlijsten. Ook complexe regelgeving rondom het gebruik van voorzieningen vormt een drempel en beperkt de toegankelijkheid van de zorg - De fysieke toegankelijkheid van voorzieningen van zorgvoorzieningen. Met name voor mensen met een visuele handicap, mensen in een rolstoel of voor mensen met een gehoorstoornis. - Vervoer. Door vervoersbeleid o.a. WVG worden ook mensen met een handicap in staat gesteld zich te verplaatsen. - Informatie aan ouderen over beschikbare voorzieningen en mogelijkheden van zorg, zodat mensen sneller de juiste weg vinden in de zorg, bijvoorbeeld via gezamenlijke loketten, spreekuren.
BIJLAGE Tabel 1. Aanwezigheid van één of meer chronische aandoeningen 1) bij zelfstandig wonende 55-plussers in Friesland. In percentages en geschatte aantallen per leeftijdscategorie voor 2000 en prognoses voor 2010, 2020 en 2030. 2) 55-64 jaar 60,2 39.005 51.829 56.631 57.572 65-74 jaar 65,2 31.113 37.084 50.396 55.757 75+ 71,1 25.093 28.483 34.390 46.829 55+ 64,1 (64.4) 3) 95.211 (64.1) 3) 117.396 (64.4) 3) 141.417 (64.8) 3) 160.158 1) Op basis van een lijst van 24 items 2) 3) percentages zijn geschat door de som van de aantallen in de kolommen te delen door het totaal aantal zelfstandig wonende 55-plussers in Friesland in resp. 2000, 2010, 2020 en 2030 Bron: CBS, POLS Gezondheidsenquete 1998/1999. Bewerking: GGD Fryslan Tabel 2. Chronische aandoeningen bij zelfstandig wonende 55-plussers in Friesland. In percentages en geschatte aantallen voor 2000 en prognoses voor 2010, 2020 en 2030. 1) Astma 10.5 15.520 19.218 23.072 25.936 Hoge bloeddruk 23.1 34.143 42.280 50.759 57.060 Rugaandoeningen (> 3 mnd)/hernia 15.7 23.205 28.736 34.498 38.781 Gewrichtsslijtage 25.3 37.395 46.307 55.593 62.495 Ernstige hartkwaal/infarct 8.8 13.007 16.107 19.337 21.737 Neusbijholte 7.,4 10.938 13.544 16.260 18.279 Arthritis 7,.2 10.642 13.178 15.821 17.785 Suikerziekte 6.7 9.903 12.263 14.722 16.549 1) Bron: CBS, POLS Gezondheidsenquête 1998/1999. Bewerking:
Tabel 3. Beperkingen bij zelfstandig wonende 55-plussers in Friesland. In percentages en geschatte aantallen voor 2000 en prognoses voor 2010, 2020 en 2030. 2) Lichamelijke beperking 1 25.6 37.838 46.856 56.252 63.236 Hoorproblemen 5.3 7.834 9.701 11.646 13.092 Gezichtsproblemen 8.4 12.416 15.375 18.458 20.749 Mobiliteitsproblemen 18.5 27.344 33.861 40.651 45.698 Bron: CBS, POLS Gezondheidsenquete 1998/1999. 1 percentage personen met 1 of meer OESO-scores; meet gehoorproblemen, gezichtsproblemen en mobiliteitsproblemen. 2) Tabel 4. Zelfstandig wonende 55-plussers met matige of ernstige lichamelijke beperkingen in Friesland. In percentages en geschatte aantallen voor 2000 en prognoses voor 2010, 2020 en 2030. 1) Zien 10 14.781 18.303 21.973 24.701 Horen 14 20.693 25.624 30.763 34.582 Zitten en staan 31 45.820 56.740 68.116 76.574 Arm/hand 17 25.127 31.115 37.355 41.992 Lopen 26 38.429 47.588 57.131 64.224 Huishoudelijke 31 45.820 56.740 68.118 76.574 activiteiten Persoonlijke verzorging 17 25.127 31.115 37.355 41.992 Beperkingen algemeen 22 32.517 40.267 48.341 54.343 1) Bron: SCP (AVO 99) uit Rapportage ouderen 2001. Tabel 5. Ervaren ernstige belemmeringen als gevolg van chronische ziekten of handicaps bij zelfstandig wonende ouderen in Friesland. In percentages en geschatte aantallen per leeftijdscategorie voor 2000 en prognoses voor 2010, 2020 en 2030. 1) 55-64 jaar 10 6.479 8.609 9.407 9.563 65-74 jaar 11 5.249 6.256 8.502 9.407 75+ 24 8.470 9.615 11.608 15.807 55+ Niet bekend (13.7)* 20.198 (13.4)* 24.480 (13.4)* 29.517 (14.1)* 34.777 1) * percentages zijn geschat door de som van de aantallen in de kolommen te delen door het totaal aantal zelfstandig wonende 55-plussers in Friesland in resp. 2000, 2010, 2020 en 2030 Bron: Cijfers genoemd in de kolom percentage is afkomstig van SCP (AVO 99) uit Rapportage ouderen 2001. Bewerking: