Een gezonde kijk op Eijsden-Margraten

Een gezonde kijk op Eijsden-Margraten is onderdeel van de regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning (VTV) Zuid-Limburg 2010 en geeft een integraal beeld van de gezondheidstoestand in de gemeente EijsdenMargraten op basis van de op dit moment beschikbare informatie. Voor de overige Zuid-Limburgse gemeenten is een vergelijkbaar rapport verschenen. Een gezonde kijk op Eijsden-Margraten Een gezonde kijk op Eijsden-Margraten maakt deel uit van Regionale 2010 Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2010 GGD Zuid Limburg Postbus 2022 6160 HA Geleen T 046 850 66 66 info@ggdzl.nl www.ggdzl.nl December - 2010 Opm_omslag boekje rvtv_a5_eijsden-margraten.indd 1 29-12-2010 09:58:39

Zuid-Limburg Sittard-Geleen Stein Onderbanken Beek Schinnen Brunssum Meerssen Nuth Heerlen Landgraaf Maastricht Valkenburg aan de Geul Voerendaal Kerkrade Margraten Gulpen - Wittem Simpelveld Eijsden Vaals

Een gezonde kijk op Eijsden-Margraten Regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2010

Ontwerp omslag: Caris & Sak, Heerlen Vormgeving binnenwerk: Studio aan de Werf, Utrecht Drukker: ZuidamUithof, Utrecht Deze uitgave is mede mogelijk gemaakt door financiering van de Provincie Limburg Een publicatie van GGD Zuid Limburg Postbus 2022 6160 HA Geleen Telefoon: (046) 850 66 66 www.ggdzl.nl Auteursrecht voorbehouden GGD Zuid Limburg, Geleen, 2010 Aan de totstandkoming van deze uitgave is de uiterste zorg besteed. Voor informatie die nochtans onvolledig of onjuist is opgenomen, aanvaarden redactie, auteurs en uitgever geen aansprakelijkheid. Voor eventuele verbeteringen van de opgenomen gegevens houden zij zich gaarne aanbevolen. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze hetzij elektronisch. Mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de GGD Zuid Limburg. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 juncto het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471, en artikel 17 Auteurswet 1912, dient met de daardoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht, postbus 882, 1180 AW Amstelveen. Voor het overnemen van gedeelten uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden.

Een gezonde kijk op Eijsden-Margraten Regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2010 Dit document maakt deel uit van de regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2010 Een gezonde kijk op Zuid-Limburg Eindredactie: P.H.G. Lamberts GGD Zuid Limburg Postbus 2022, 6160 HA Geleen Telefoon: (046) 850 66 66 www.ggdzl.nl

inhoud Inhoud Voorwoord 7 Een gezonde kijk op Eijsden-Margraten 9 1 De Volksgezondheid Toekomst Verkenning 11 1.1 Gezondheidsbeleid biedt kans om regierol te versterken 11 1.2 De regionale VTV voor Zuid-Limburg 12 1.3 Toekomst van de regionale VTV 13 1.4 Leeswijzer 13 2 Kenmerken van de bevolking in Eijsden-Margraten 15 2.1 Een blik op Eijsden-Margraten 15 2.2 Sociaaleconomische status in Eijsden-Margraten 19 3 Sterfte, ziekte en gezondheid in Eijsden-Margraten 23 3.1 inleiding 23 3.2 Gezondheid: over leven en dood 23 3.3 Fysieke, psychische en sociale gezondheid 24 4 Factoren die de gezondheid beïnvloeden 33 4.1 inleiding 33 4.2 Leefstijl in Eijsden-Margraten 33 4.3 Fysieke omgeving 40 5 Zorg en veiligheid in Eijsden-Margraten 43 5.1 inleiding 43 5.2 De gezondheidszorg in Eijsden-Margraten 43 5.3 Maatschappelijke ondersteuning in Eijsden-Margraten 45 5.4 Veiligheid in Eijsden-Margraten 47 5

Een gezonde kijk op EijSDEN-MARGRATEN 6 Kansen voor gezondheidsbeleid: Zuid-Limburg en Eijsden-Margraten 49 6.1 Een verbetering van de gezondheid vraagt om meer dan alleen de wet 49 6.2 investeren in gezondheid onontbeerlijk voor de toekomst 50 6.3 Focus op risicogroepen 51 6.4 Hoe nu verder? 51 Literatuur, gegevensbronnen en websites 53 Bijlage 1 Taken vanuit de Wet publieke gezondheid 55 Bijlage 2a Kernindicatoren jongerenmonitor 57 Bijlage 2b Kernindicatoren volwassenenmonitor 59 Bijlage 2c Kernindicatoren ouderenmonitor 61 Bijlage 3 Afkortingenlijst 63 Bijlage 4 Begrippenlijst 65 Bijlage 5 Verantwoording 69 Bijlage 6 Auteurs en gemeentelijke contactpersonen 70 6

voorwoord Voorwoord Wie naar Eijsden-Margraten kijkt, ziet een prachtige heuvelachtige en landelijke gemeente, met veel groen en prettige woonkernen. Een gloednieuwe gemeente waar we trots op kunnen zijn. Wie langer kijkt, ziet echter ook een ongezonde gemeente. Want wist u dat veel inwoners van Eijsden-Margraten overgewicht hebben, te weinig groenten en fruit eten en dat het overmatig alcoholgebruik hoog is? En wist u dat in Eijsden-Margraten veel 55-plussers kansarm en niet vitaal zijn en een gezondheidsrisico lopen? Op het gebied van gezondheid zijn nog veel verbeteringen mogelijk en staat Eijsden-Margraten voor een uitdaging. Een eerste stap op weg naar een gezonde gemeente is deze gezonde kijk op Eijsden- Margraten. Gezond, want realistisch, gedegen en noodzakelijk. Deze rapportage geeft een integraal beeld van de gezondheidstoestand in Eijsden-Margraten, op basis van de op dit moment beschikbare informatie met aanknopingspunten voor toekomstig beleid. Deze uitgave, in combinatie met de regionale VTV 2010 Een gezonde kijk op Zuid-Limburg en een evaluatie van het huidige gemeentelijke gezondheidsbeleid, vormt een belangrijke basis voor het gezondheidsbeleid 2012-2015 en het daaraan gelieerde uitvoeringsprogramma van Eijsden-Margraten. Wij danken allen die een bijdrage hebben geleverd aan de totstandkoming van deze uitgave. Wij hopen dat deze gezonde kijk bijdraagt aan een gezond Eijsden-Margraten. Veel leesplezier. Fons Bovens Frank Klaassen Directie GGD Zuid Limburg 7

Een gezonde kijk op EijSDEN-MARGRATEN Een gezonde kijk op Eijsden-Margraten Lagere sterfte in Margraten In Eijsden-Margraten ligt de levensverwachting iets boven het Nederlandse gemiddelde (in Eijsden 81,4 jaar en in Margraten 81,7 jaar versus landelijk 80,1 jaar). De sterfte is in Margraten beduidend lager dan het landelijk gemiddelde (in Eijsden 67,9 en in Margraten 61,9 versus landelijk 72,1 per 10.000 inwoners). De meest voorkomende doodsoorzaken zijn hart- en vaatziekten en kanker. Gezondheidsproblemen bij 55-plussers Van de 55-plussers in Eijsden-Margraten is 6,9% ernstig tot zeer ernstig eenzaam. Meer 75-plussers dan 55- tot 75-jarigen hebben een hoog risico op angststoornissen of een depressie (9,3% versus 3,9%). In Eijsden-Margraten heeft één op de twaalf 55-plussers in een tijdsbestek van drie maanden een letsel, vergiftiging of blessure opgelopen. Ruim een kwart van de ouderen in Eijsden-Margraten is kansarm en niet vitaal. In Eijsden-Margraten is het percentage ouderen met één of meer chronische aandoeningen beduidend lager dan in Zuid-Limburg (75% versus 80%). Een klein deel van de jongeren heeft psychosociale problemen Van de jongeren in Eijsden-Margraten heeft 2,8% psychosociale problemen; in Eijsden betreft het een beduidend hoger percentage (4,2%) dan in Margraten (1,6%). Van de jongeren wordt 2,9% wekelijks gepest. Het percentage voortijdige schoolverlaters is gedaald en ligt beduidend lager dan het gemiddelde in de regio. Leefstijl vaak ongezond in Eijsden-Margraten Bij veel volwassenen (47%) en ouderen (56%) in Eijsden-Margraten is sprake van overgewicht en bij volwassenen is het percentage met ernstig overgewicht (obesitas) stijgende (Eijsden 13% en Margraten 8,3%). Bij ouderen komt (ernstig) overgewicht aanzienlijk minder voor dan gemiddeld in Zuid-Limburg, evenals de aan overgewicht gerelateerde ziekte diabetes. Vergeleken met jeugdigen elders in het land hebben leeftijdsgenoten in Eijsden-Margraten minder vaak overgewicht. In alle leeftijdscategorieën wordt te weinig groente en fruit gegeten. Er zijn echter ook gunstige trends. Alle leeftijdscategorieën bewegen meer dan gemiddeld in Zuid-Limburg. Bijna drie kwart van de jongeren Eijsden-Margraten is lid van een sportvereniging en er wordt minder gerookt door de 15- en 16-jarigen en de volwassenen. 9

Een gezonde kijk op EijSDEN-MARGRATEN Veel overmatig alcoholgebruik in Eijsden-Margraten In Eijsden-Margraten wordt door ouderen beduidend meer overmatig alcohol gedronken dan gemiddeld in Zuid-Limburg. Bij de 55- tot 74-jarigen drinkt 14% overmatig alcohol: in Zuid-Limburg is dit 11%. Ook onder volwassenen en 15- en 16-jarigen is het overmatig alcoholgebruik hoger dan het Zuid-Limburgse gemiddelde (respectievelijk 11% versus 9,3% en 7,5% versus 6,8%). Veel woningen in Eijsden-Margraten hebben een binnenmilieuprobleem In de gemeente Eijsden-Margraten hebben veel woningen een probleem met het binnenmilieu. Vooral ventilatie in woningen is onder de maat. In 31% van de woningen is sprake van schimmel- en vochtplekken. Van de inwoners in Eijsden-Margraten ervaart 21% ernstige geluidshinder en heeft 11% last van ernstige slaapverstoring door geluid. Eén op de twaalf 55-plussers ontvangt mantelzorg in Eijsden-Margraten In Eijsden-Margraten ontvangt 7,6% van de 55-plussers mantelzorg. Daarnaast is onder 55-plussers vooral behoefte aan sport- en beweegactiviteiten voor ouderen (8,6%), een lokaal loket voor gezondheidsinformatie (6,6%) en vervoer naar voorzieningen (5,1%). Minder overlast en criminaliteit in Eijsden-Margraten In Eijsden-Margraten was in 2007 minder criminaliteit en overlast ten opzichte van Nederland. De jeugdcriminaliteit is hoog, met name in Margraten (4,3%). In Eijsden is dit 1,2%. In 2009 werden 23 jongeren uit Eijsden en 19 uit Margraten naar HALT verwezen. Een groot deel van deze verwijzingen had betrekking op vuurwerk. Investeren in gezondheid onontbeerlijk voor de toekomst Gezien de structurele bevolkingsdaling in Zuid-Limburg en Eijsden-Margraten is investeren in een gezonde samenleving zonder lichamelijke of psychische beperkingen broodnodig. Een samenleving waarin alle mensen volwaardig kunnen deelnemen aan maatschappelijke activiteiten zoals arbeid en mantelzorg, staat hierin centraal. Dit vraagt om een ander gezondheidsbeleid. Een beleid waarin nadrukkelijk gekozen wordt voor gezondheidsbevorderende en -beschermende maatregelen voor kwetsbare groepen. 10

De Volksgezondheid TOEKOMST VERKENNing 1 De Volksgezondheid Toekomst Verkenning 1.1 Gezondheidsbeleid biedt kans om regierol te versterken Gemeenten in Nederland hebben een aantal belangrijke taken en verantwoordelijkheden op het gebied van de volksgezondheid. Een aantal hiervan is wettelijk vastgelegd, met name in de Wet publieke gezondheid (Wpg) (zie bijlage 1). Een belangrijke centrale gedachte hierbij is de regierol van de gemeente. De gemeente is een regisseur die het plan uitzet en voor de uitvoering afstemming zoekt met andere partijen. Met een nieuwe beleidsperiode voor de deur krijgt de gemeente duidelijke kansen deze regierol te versterken. De regierol zal ingevuld worden in de nieuwe regionale nota gezondheidsbeleid Zuid-Limburg. Deze rol biedt daarnaast mogelijkheden de koppeling tussen preventie en zorg te verbeteren. De gemeentelijke invloed is met de komst van de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) vergroot. De gemeente staat nu zowel aan het begin (preventie) als aan het einde van de keten (zorg). Zo kan bijvoorbeeld de preventie van diabetes en depressie worden aangepakt door collectief preventieve activiteiten te laten aansluiten bij de huidige zorgketens voor diabetes en depressie. Het oppakken van de regierol is daarom essentieel. Het streven beleidsdoelstellingen en gewenste resultaten concreet en evalueerbaar te formuleren, is ook een onderdeel van het versterken van de gemeentelijke regierol. De methodiek die hierbij wordt toegepast door de Zuid-Limburgse gemeenten in samenwerking met de GGD Zuid Limburg is Beleidsgestuurde Contract Financiering (BCF). Hiermee wordt in een aantal stappen abstract beleid vertaald in concrete uitvoering en dienstverlening, waardoor een meer op de behoefte afgestemde keuze van producten en diensten mogelijk wordt. Daarnaast dwingt deze systematiek tot het maken van keuzes in de implementatie van het beleid, zoals bij welke doelgroepen, in welke wijken of stadsdelen en door wie en in welke mate moeten diensten worden uitgevoerd. Deze laatste vragen zijn de centrale vragen voor het uitvoeringsprogramma van de gemeente Eijsden-Margraten. Hoewel de problematiek in Zuid-Limburg grote onderlinge overeenkomsten tussen de gemeenten kent, zal de aanpak vragen om lokale verschillen. Om deze keuzes te maken en toekomstig beleid te kunnen ontwikkelen is een gedegen analyse van de volksgezondheid nodig. Landelijk wordt dit iedere vier jaar gedaan aan de hand van een nationale Volksgezondheid Toekomst Verkenning (VTV). Voor Zuid-Limburg is dit nu ook gedaan met de ontwikkeling van de eerste regionale Volkgezondheid Toekomst Verkenning Zuid-Limburg. 11

Een gezonde kijk op EijSDEN-MARGRATEN 1.2 De regionale VTV voor Zuid-Limburg De regionale VTV Zuid-Limburg bestaat uit drie onderdelen: ten eerste het regionale rapport met een integrale beschrijving van de volksgezondheid (gezondheidstoestand, determinanten, preventie en zorg) van Zuid-Limburg op hoofdlijnen; ten tweede een rapport per gemeente met een beschrijving van de volksgezondheid in de betreffende gemeente, de belangrijkste oorzaken van ongezondheid, het huidige beleid en de mogelijkheden voor verbetering; en ten derde een Regionaal Kompas (een voor publiek toegankelijke website) met de beschrijving van een aantal belangrijke gezondheidsproblemen (zoals diabetes, roken, alcoholgebruik) waarop gezocht kan worden naar mogelijkheden voor passend beleid en beschikbare interventies. In juli 2010 is het regionaal rapport Een gezond kijk op Zuid-Limburg (Lamberts et al., 2010) verschenen. Voor u ligt de gemeentelijke rapportage Een gezonde kijk op Eijsden-Margraten en vanaf 2011 zal het Regionaal Kompas (website) beschikbaar zijn. Zuid-Limburg wordt gezonder, maar blijft achter De volksgezondheid in Zuid-Limburg gaat vooruit (de levensverwachting neemt bijvoorbeeld toe) maar de leefstijl van veel Zuid-Limburgse jongeren en volwassenen is nog steeds veel ongezonder dan gemiddeld in Nederland. Zorgelijk zijn ook de aanhoudende verschillen in gezondheid, levensverwachting en sterfte tussen mensen met een lage en een hoge sociaaleconomische status (ses). Gezien de structurele bevolkingsdaling en de vergrijzing en ontgroening van Zuid-Limburg is investeren in een gezonde samenleving onontbeerlijk voor de toekomst. Door deze veranderingen in de bevolkingssamenstelling van Zuid-Limburg nemen de zorgvraag, het zorggebruik en de -uitgaven toe. Dit alles vraagt om een gezondheidsbeleid met een integrale en intersectorale insteek. Een duidelijke focus op risicogroepen, met als doel het verkleinen van de sociaaleconomische gezondheidsverschillen (segv), is bovendien essentieel om gezondheidswinst te realiseren. Het bovenstaande is ontleend aan het regionaal rapport Een gezonde kijk op Zuid- Limburg (Lamberts et al., 2010). Dit rapport is het fundament voor het gezondheidsbeleid in Zuid-Limburg voor de periode 2012-2015. Zuid-Limburg kent een groot aantal regionale gezondheidsproblemen die vragen om een regionale samenwerking. Gemeentelijke uitvoeringsprogramma s bieden vervolgens de kaders voor de implementatie van dit beleid in de verschillende gemeenten. Een gezonde kijk op Eijsden-Margraten is een belangrijke basis voor het uitvoeringsprogramma van 12

De Volksgezondheid TOEKOMST VERKENNing Eijsden-Margraten. Voorafgaand aan dit hoofdstuk zijn de kernboodschappen van dit rapport uiteengezet. 1.3 Toekomst van de regionale VTV In de vierjarige preventiecyclus voor het landelijke gezondheidsbeleid stelt de rijksoverheid eens per vier jaar beleidsprioriteiten vast. Deze vormen de kaders waarbinnen gemeenten verantwoordelijk zijn voor de ontwikkeling en uitvoering van lokaal gezondheidsbeleid. Een lokale nota volksgezondheid is daarmee verplicht voor gemeenten. In Zuid-Limburg wordt aan deze verplichting voldaan door één integrale gezondheidsnota voor Zuid-Limburg te ontwikkelen, waaraan vervolgens per gemeente een lokaal uitvoeringsprogramma wordt gekoppeld. De regionale VTV is een belangrijk instrument voor de vertaling van landelijk naar regionaal en lokaal gezondheidsbeleid en zal daarom elke vier jaar verschijnen. Met de eerste regionale VTV Zuid-Limburg is een goede stap gezet de basis te leveren voor het regionale gezondheidsbeleid en de bijbehorende lokale uitvoeringsprogramma s van de gemeenten voor de nieuwe beleidsperiode. In de toekomst is er ruimte voor verbetering van de regionale VTV; het proces van ontwikkeling en invulling van de regionale VTV kan daarom worden gezien als een groeimodel. Huidige onderwerpen worden in de komende jaren verder uitgediept en nieuwe onderwerpen worden toegevoegd. In 2014 zal opnieuw een regionale VTV worden gemaakt. Bij het verzamelen van aanvullende regionale gezondheidsinformatie geldt een aantal aandachtspunten: De informatie moet transparant, kwalitatief goed en compleet zijn. Er wordt gestreefd naar het inzetten van uniforme meetinstrumenten en harmonisatie van registraties. Om trendinformatie boven tafel te krijgen is een systematische gegevensverzameling over een langere periode nodig. Om de witte vlekken in de beleidsinformatie te kunnen vullen, is extra inspanning vereist. Gemeenten en provincie kunnen de rol van aanjager en opdrachtgever opnemen en organisaties aanmoedigen hun gegevens te delen. 1.4 Leeswijzer In hoofdstuk 2 komen de kenmerken van de bevolking van Eijsden-Margraten aan bod. Hoofdstuk 3 gaat in op de gezondheidstoestand van de inwoners van Eijsden-Margraten. Het vierde hoofdstuk verstrekt informatie over leefstijlfactoren die van invloed zijn op de 13

Een gezonde kijk op EijSDEN-MARGRATEN gezondheid, waaronder roken, overgewicht en alcoholgebruik. Ook de fysieke omgeving komt in dit hoofdstuk aan bod. Hoofdstuk 5 beschrijft de stand van zaken rondom zorg en veiligheid in Eijsden-Margraten. Deze rapportage sluit af met een aantal beleidsaanbevelingen. In deze rapportage voor de gemeente Eijsden-Margraten wordt informatie verstrekt over de onderwerpen die ook in het regionale rapport aan bod zijn gekomen, maar waarvoor aanvullende gemeentelijke gegevens beschikbaar zijn. Vanaf 1 januari 2011 bestaat de fusiegemeente Eijsden-Margraten. In de aanloop naar deze fusie zijn in dit rapport, waar mogelijk, cijfers verstrekt voor de nieuwe gemeente. Daarnaast worden ook nog cijfers apart voor Eijsden en Margraten beschreven. De totaalcijfers voor de gemeente Eijsden-Margraten worden, waar mogelijk, vergeleken met het Zuid-Limburgse en het Nederlands gemiddelde. Niet alleen significante, maar ook opvallende beleidsrelevante verschillen worden beschreven. In de tekst wordt niet altijd expliciet vermeld of een verschil wel of niet significant is. Echter alle significante verschillen zijn in de bijlagen 2a, 2b en 2c aangegeven met een oranje (significant ongunstiger) of grijze kleur (significant gunstiger). In de tekst zijn de percentages boven de 10% zoveel mogelijk afgerond op hele percentages. Percentages lager dan 10% zijn afgerond op één decimaal. 14

Kenmerken VAN de BEVOLKing in EijSDEN-MARGRATEN 2 Kenmerken van de bevolking in Eijsden-Margraten 2.1 Een blik op Eijsden-Margraten De gemeente Eijsden telt 11.418 inwoners en in de gemeente Margraten wonen 13.345 mensen (peildatum 1 januari 2009). Van alle Zuid-Limburgers woont 2,2% in Margraten en 1,9% in Eijsden. Qua oppervlakte is Eijsden een van de kleinere gemeenten. Margraten behoort daarentegen tot de grotere Zuid-Limburgse gemeenten. De bevolkingsdichtheid is respectievelijk 578 en 231 inwoners per km 2 ten opzichte van 943 inwoners per km 2 gemiddeld in Zuid-Limburg (CBS StatLine). In de bevolkingsopbouw van Eijsden (zie figuur 2.1) is te zien dat momenteel de groep 40- tot 65-jarigen groter is dan de groep jongeren en jongvolwassenen en ouderen. In de bevolkingsopbouw van Margraten (zie figuur 2.2 ) is een vergelijkbare verhouding tussen de jongeren, volwassenen en ouderen zichtbaar. Het aantal 15- tot 20-jarige mannen is een uitschieter is in de bevolkingsopbouw. leeftijd mannen vrouwen 95+ 90-94 85-89 80-84 75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9 0-4 600 400 200 0 200 400 600 aantal inwoners Figuur 2.1: Bevolkingsopbouw in de gemeente Eijsden op 1 januari 2009 (Bron: CBS StatLine) 15

Een gezonde kijk op EijSDEN-MARGRATEN leeftijd mannen vrouwen 95+ 90-94 85-89 80-84 75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9 0-4 600 400 200 0 200 400 600 aantal inwoners Figuur 2.2: Bevolkingsopbouw in de gemeente Margraten op 1 januari 2009 (Bron: CBS StatLine) In de figuren 2.3 en 2.4 is het procentuele aandeel van de verschillende leeftijdsgroepen in Eijsden en Margraten afgezet tegen de percentages van Zuid-Limburg en Nederland. In Eijsden valt op dat het percentage 5- tot 20-jarigen hoger ligt dan het regionale en landelijke gemiddelde. Het percentage 20- tot 35-jarigen ligt echter beneden de gemiddelden. Het percentage 40-plussers is vergelijkbaar met Zuid-Limburg maar ligt hoger dan het landelijk gemiddelde. In Margraten ligt het percentage 10- tot 20-jarigen boven het Zuid-Limburgse en Nederlandse gemiddelde. Het percentage volwassenen in de leeftijd van 20 tot en met 40 jaar ligt daarentegen beneden de gemiddelden. Ook hier ligt het percentage 40-plussers hoger dan gemiddeld in Nederland. Het aantal inwoners van Eijsden-Margraten zal de komende jaren waarschijnlijk verder dalen (zie figuur 2.5), waarbij de vergrijzing en ontgroening duidelijk zichtbaar zijn. Het aandeel 65-plussers van de totale bevolking zal in 2030 groter zijn dan nu. Het aandeel jongeren zal daarentegen verminderd zijn. 16

Kenmerken VAN de BEVOLKing in EijSDEN-MARGRATEN 11 percentage 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 leeftijd (jaren) Eijsden Zuid-Limburg Nederland Figuur 2.3: Procentueel aandeel van de bevolking per leeftijdsklasse op 1 januari 2009: Eijsden, Zuid-Limburg en Nederland (Bron: CBS StatLine) 11 percentage 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 leeftijd (jaren) Margraten Zuid-Limburg Nederland Figuur 2.4: Procentueel aandeel van de bevolking per leeftijdsklasse op 1 januari 2009: Margraten, Zuid-Limburg en Nederland (Bron: CBS StatLine) 17

Een gezonde kijk op EijSDEN-MARGRATEN 30.000 aantal inwoners 25.000 20.000 15.000 10.000 5.000 0 0-14 2010 2015 2020 2025 2030 15-29 30-54 55-64 65-74 75+ Figuur 2.5: Prognose bevolkingssamenstelling per leeftijdsklasse in Eijsden-Margraten (Bron: Etil) Kleine percentages niet-westerse allochtonen ten opzichte van Zuid-Limburg De demografische druk in Eijsden is 70%; dit is het percentage mensen van 0 tot 20 jaar en 65 jaar en ouder in verhouding tot de personen van 20 tot 65 jaar. In Margraten is deze 72%. De percentages liggen beiden hoger dan het Nederlandse (64%) en het regionale percentage (63%) (CBS StatLine). Op 1 januari 2009 was ongeveer 13% van de bevolking in Eijsden en 11% van de bevolking in Margraten van allochtone afkomst. Respectievelijk 11 en 10% is van westerse allochtone afkomst. Respectievelijk 2 en 1% van de inwoners is van nietwesterse allochtone afkomst. Deze percentages liggen ver beneden het landelijke gemiddelde (11%) (CBS StatLine). Op 1 januari 2009 waren er in Zuid-Limburg 284.870 huishoudens, waarvan 31% bestond uit eenpersoonshuishoudens. In de gemeente Eijsden bevinden zich 4.590 huishoudens waarvan 23% eenpersoonshuishoudens. In Margraten bevinden zich 5.450 huishoudens waarvan 25% eenpersoonshuishoudens. Het percentage meer- 18

Kenmerken VAN de BEVOLKing in EijSDEN-MARGRATEN persoonshuishoudens met kinderen bedraagt in Eijsden 42% en in Margraten 38% (Zuid-Limburg 35%). Het percentage meerpersoonhuishoudens zonder kinderen bedraagt respectievelijk 35 en 37% (Zuid-Limburg 35%) (CBS Statline). 2.2 Sociaaleconomische status in Eijsden-Margraten De sociaaleconomische status (ses) geeft de positie van mensen in de sociale stratificatie ofwel maatschappelijke gelaagdheid aan. Indicatoren hiervoor zijn inkomen, opleiding en beroep. Deze indicatoren kunnen naast biologische of geografische factoren verschillen aangeven in de bevolkingsopbouw (Deuning & Roedig, 2006). In de gemeente Eijsden zijn geen grote verschillen in sociaaleconomische status (ses) (zie figuur 2.6). Een groot deel van de gemeente scoort gemiddeld. In Gronsveld ligt de ses gemiddeld wat hoger dan in de rest van de gemeente. De verschillende kernen in de gemeente Margraten hebben een gemiddelde of bovengemiddelde ses. In Cadier en Keer, Mheer, Noorbeek en Eckelrade heeft men gemiddeld een midden-hoge ses; in de kern Scheulder heeft het gros van de mensen een hoge ses. In Banholt, Margraten en Bemelen is de ses gemiddeld (zie figuur 2.7). Besteedbaar inkomen in Eijsden-Margraten gelijk aan Nederlands gemiddelde In 13 van de 19 gemeenten in Zuid-Limburg ligt het gemiddelde aantal inkomensontvangers met een laag inkomen boven het landelijke gemiddelde van 40%. De gemeenten Eijsden en Margraten liggen met respectievelijk 40 en 41% op het landelijk gemiddelde. Het aantal inkomensontvangers met een hoog inkomen ligt in Eijsden en Margraten (respectievelijk 22 en 23%) hoger dan gemiddeld in Nederland (20%). Met en bedrag van 13.300 euro per inwoner voor Eijsden en 13.400 euro voor Margraten is het besteedbaar inkomen vergelijkbaar met het nationaal gemiddelde (CBS StatLine). Van de kinderen in Eijsden en Margraten woont respectievelijk 1,6 en 1,7% in een uitkeringsgezin. Gemiddeld in Nederland is dit 5,5% (Steketee et al., 2010). Kleine percentages achterstandsleerlingen in Eijsden-Margraten In Eijsden-Margraten hebben ongeveer twee op de vijf volwassenen een havo-, vwo of mbo-opleiding afgerond (38%). Respectievelijk 31 en 30% van volwassen inwoners van Eijsden en Margraten is hoog opgeleid. Deze percentages liggen hoger dan het gemiddelde in Zuid-Limburg (27%). Ongeveer 5% van de volwassenen heeft alleen 19

Een gezonde kijk op eijsden-margraten Statusscore zeer laag laag midden-laag gemiddeld midden-hoog hoog zeer hoog spoorlijn snelweg 0 2 km Figuur 2.6: Sociaaleconomische status per viercijferig postcodegebied in 2006 in Eijsden (Bron: Deuning, 2006) Statusscore zeer laag laag midden-laag gemiddeld midden-hoog hoog zeer hoog 0 2 km Figuur 2.7: Sociaaleconomische status per viercijferig postcodegebied in 2006 in Margraten (Bron: Deuning, 2006) 20

Kenmerken VAN de BEVOLKing in EijSDEN-MARGRATEN lager onderwijs gevolgd. Respectievelijk 26 en 27% heeft een mavo- of lbo-opleiding afgerond. In bijna alle Zuid-Limburgse gemeenten is het aantal studenten in het hoger onderwijs lager dan het landelijk percentage van 4%. Dit geldt ook voor Eijsden-Margraten (3%) (CBS StatLine). Het percentage achterstandsleerlingen (4 tot en met 12 jaar) in beide gemeenten is respectievelijk 4,3 en 4,5%. Het landelijk gemiddelde ligt op 16% (Steketee et al., 2010). Laag percentage jeugdwerkloosheid in Eijsden-Margraten Kijkend naar het aantal werkloosheidsuitkeringen binnen de potentiële beroepsbevolking, scoren Eijsden en Margraten met 1,9 en 1,7% iets hoger dan het landelijke gemiddelde van 1,5% (Mulder, 2009b). Een andere maat is het percentage bijstandsuitkeringen. Van de Nederlanders boven de 18 jaar ontvangt 2,3% een bijstandsuitkering. In beiden gemeenten ligt dit percentage met respectievelijk 0,9 en 0,8% lager (Mulder, 2009c). Daarnaast zijn de percentages van jeugdwerkloosheid onder 16- tot en met 24-jarigen van belang, alhoewel deze sterk beïnvloed kunnen zijn door de economische recessie en naar verwachting aan verandering onderhevig zijn. In Eijsden en Margraten is de jeugdwerkloosheid in 2008 respectievelijk 0,4 en 0,6% ten opzichte van 1,6% in de provincie Limburg en 1,2% in Nederland (Steketee et al., 2010). 21

Sterfte, ziekte en GEZONDHEid in EijSDEN-MARGRATEN 3 Sterfte, ziekte en gezondheid in Eijsden-Margraten 3.1 Inleiding Kennis van de gezondheidstoestand is essentieel om lokaal gezondheidsbeleid te ontwikkelen. Hoe gezond een gemeente is, kan aan de hand van allerlei indicatoren worden weergegeven. In dit hoofdstuk staan algemene indicatoren, zoals de levensverwachting en belangrijkste doodsoorzaken, centraal. Daarnaast wordt gezondheid vanuit drie invalshoeken benaderd: lichamelijk, psychisch en sociaal. 3.2 Gezondheid: over leven en dood Laag sterftecijfer voor Margraten Zowel in Nederland als in Zuid-Limburg is de levensverwachting sinds het begin van de 21 e eeuw gestegen. Ten opzichte van het Nederlands gemiddelde (80,1 jaar) behoort Zuid-Limburg met gemiddeld 79,3 jaar tot de regio s met de laagste levensverwachting. De gemiddelde levensverwachting (in de periode 2005-2008) voor Eijsden (81,4 jaar) en Margraten (81,7 jaar) ligt echter boven het landelijk gemiddelde. In Eijsden is de sterfte 67,9 per 10.000 inwoners. In Margraten is dit cijfer 61,9 (in de periode 2005-2008). Ten opzichte van het Nederlands gemiddelde (72,1) is het sterftecijfer in Margraten significant lager. Hart- en vaatziekten en kanker zijn in Nederland de belangrijkste doodsoorzaken met respectievelijk 21,8 en 21,5 sterftegevallen per 10.000 inwoners. Ook in Eijsden-Margraten zijn dit de belangrijkste doodsoorzaken. De sterfte aan hart- en vaatziekten is in Eijsden 23,3 en in Margraten 18,8 per 10.000 inwoners. Aan kanker overlijden respectievelijk 18,8 en 18,9 mensen per 10.000 inwoners. In Margraten sterven significant minder inwoners aan een acuut hartinfarct (3,0 per 10.000) en aan ziekten van de ademhalingsorganen (4,4 per 10.000) dan gemiddeld in Nederland (respectievelijk 4,5 en 7,2 per 10.000) (CBS Doodsoorzakenstatistiek). 23

Een gezonde kijk op EijSDEN-MARGRATEN jongeren (13-14 jaar) jongeren (15-16 jaar) volwassenen (17-54 jaar) ouderen (55-74 jaar) ouderen (>=75 jaar) 0 20 40 60 80 100 percentage Eijsden-Margraten Zuid-Limburg Figuur 3.1: Percentage mensen met minimaal één chronische aandoening in Eijsden- Margraten (Bron: Jongerenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Volwassenenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008) 3.3 Fysieke, psychische en sociale gezondheid Minder chronische aandoeningen bij senioren in Eijsden-Margraten Uit zelfrapportage blijkt dat iets minder dan de helft van de volwassenen in Eijsden- Margraten minimaal één chronische aandoening heeft (47%) (zie figuur 3.1), hetgeen vergelijkbaar is met het Zuid-Limburgse gemiddelde (50%). In Eijsden-Margraten is het percentage volwassenen met twee of meer chronische aandoeningen 20%. Dit is lager dan gemiddeld in Zuid-Limburg (25%). Van de 55-plussers in Eijsden-Margraten heeft drie kwart minimaal één en ruim de helft (52%) minimaal twee chronische aandoeningen. Hoewel deze percentages voor Eijsden lager liggen dan voor Margraten scoren beide gemeenten beduidend lager dan Zuid-Limburg. Chronische aandoeningen komen bij ongeveer 40% van de jongeren in Eijsden-Margraten voor (zie bijlage 2c). Na overgewicht (zie ook hoofdstuk 4) worden bij volwassenen en ouderen beperkingen aan het bewegingsapparaat het vaakst genoemd als chronische aandoeningen. Hoge bloeddruk neemt een tweede plaats in. Bij jongeren komen voornamelijk astma en 24

Sterfte, ziekte en GEZONDHEid in EijSDEN-MARGRATEN 4-6-jarigen 9-11-jarigen 13- en 14- jarigen 15- en 16- jarigen 0 Eijsden-Margraten 2 4 percentage Zuid-Limburg 6 8 10 Figuur 3.2: Percentage jongeren met psychosociale problemen in Eijsden-Margraten, vergeleken met Zuid-Limburg (Bron: Jongerenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; PGO GGD Zuid Limburg, 2009) COPD vaak voor, hoewel deze aandoeningen in Eijsden-Margraten minder vaak voorkomen dan gemiddeld in Zuid-Limburg (zie bijlage 2a, 2b en 2c). Een klein deel van de jongeren in Eijsden-Margraten heeft psychosociale problemen De psychosociale gezondheid bij jongeren wordt gemeten met behulp van de SDQ, een signaleringsinstrument voor emotionele problemen en gedragsproblemen. Jongeren met een verhoogde score hebben een slechtere psychosociale gezondheid. In Eijsden- Margraten is het percentage jongeren met een verhoogde score lager dan in Zuid- Limburg, namelijk 2,8% ten opzichte van 4,1% in Zuid-Limburg. De percentages voor Eijsden en Margraten laten een relatief groot verschil zien. In Eijsden is de SDQ score 4,2%; in Margraten is dit 1,6%, waarmee het percentage beduidend lager ligt dan in Zuid-Limburg (zie bijlage 2a). Evenals in Nederland is in Eijsden-Margraten te zien dat de score bij de jongere leeftijdsgroepen iets hoger is dan bij de oudere jongeren (zie figuur 3.2). Een verklaring hiervoor kan zijn dat bij de jongere kinderen de ouders de rapportage doen en vooral de ernstige problemen rapporteren; vanaf 13 jaar rapporteren de jongeren zelf (Lamberts et al., 2010). 25

Een gezonde kijk op EijSDEN-MARGRATEN Tabel 3.1: Percentage jongeren in Eijsden-Margraten die wekelijks gepest worden of zelf wekelijks pesten (Bron: Jongerenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009) E 2001 (%) E 2005 (%) Eijsden 2009 (%) M 2001 M 2005 Margraten 2009 (%) Eijsden- Margraten 2009 (%) Tot M V (%) (%) Tot M V Tot M V Wekelijks gepest op school 13-14 jaar 5,0 4,0 3,4 4,7 1,8 4,0 5,0 6,8 7,1 6,8 5,3 6,0 4,7 15-16 jaar 2,0 3,0 0,8 0,0 1,6 1,0 4,0 0,6 1.6 0,0 0,7 0,8 0,6 Wekelijks gepest buiten school 13-14 jaar 0,0 0,7 0,0 0,0 0,0 0,6 0,8 1,4 1,4 1,4 0,8 0,7 0,8 15-16 jaar 0,0 2,1 0,0 0,0 0,0 0,7 1,5 0,6 0,0 1,0 0,0 0,0 0,0 Zelf wekelijks pesten 13-14 jaar 1,0 2,0 8,4 4,7 12,7 3,0 4,0 1,4 1,4 1,4 4,5 3,0 6,2 15-16 jaar 2,0 8,0 0,0 0,0 0,0 3,0 3,0 0,6 1,6 0,0 0,4 0,8 0,0 Toename pesten op school onder 13- en 14-jarigen in Eijsden Pesten is van invloed op de psychische gezondheid van jongeren. Het percentage jongeren in Eijsden-Margraten dat wekelijks gepest wordt op school (zelfrapportage) is iets lager dan in Zuid-Limburg (2,9% versus 4,6%). Hoewel de verschillen niet significant zijn, ligt het percentage voor Eijsden (2,1%) lager dan voor Margraten (3,6%). Ook buiten de schoolsetting wordt gepest. Van de 13- en 14-jarigen in Eijsden-Margraten wordt 0,8% wekelijks buiten school gepest (zie tabel 3.1). Bij de 13- en 14-jarigen in Eijsden wordt een flinke stijging van het zelf wekelijks pesten op school waargenomen; het percentage steeg van 1,4% in 2001 naar 8,4% in 2009. Vooral veel meisjes geven aan dat ze wekelijks zelf pesten. Bij de 15- en 16-jarigen in Eijsden is bij zelf wekelijks pesten daarentegen een forse daling te zien: van 8,0% in 2005 naar een nihil percentage in 2009. In Margraten is een lichte stijging waarneembaar bij de 13- en 14-jarigen die wekelijks worden gepest op school (zie tabel 3.1). Jaarlijks ongeveer 60 voortijdige schoolverlaters in Eijsden-Margraten Sociale problemen bij jongeren worden afgeleid uit verschillende indicatoren, zoals het aantal jongeren met een indicatie voor jeugdzorg, meldingen van kindermishandeling en het voortijdig schoolverlaten. 26

Sterfte, ziekte en GEZONDHEid in EijSDEN-MARGRATEN In Eijsden-Margraten zijn er jaarlijks zo n 60 jongeren die voortijdig stoppen met een schoolopleiding. In het schooljaar 2008/2009 is in Eijsden 3,1% en in Margraten 2,5% van de jongeren tussen de 12 en 22 jaar zonder startkwalificatie (minimaal havo-, vwo of mbo2-niveau) uitgestroomd. Zowel in Eijsden als in Margraten komt voortijdig schoolverlaten minder voor dan in de andere Zuid-Limburgse gemeenten (gemiddeld 4,0%). In Eijsden is het percentage sinds 2006 gestegen. In Margraten blijft het percentage stabiel met 2,5%. In Nederland en ook in Zuid-Limburg is sinds enkele jaren sprake van een daling van het percentage voortijdige schoolverlaters. In Nederland daalde het percentage van 4,0% in 2006 naar 3,2% in 2009 (Ministerie van OCW, 2010). In 2008 heeft in Eijsden 1,4% van alle 0- tot en met 17-jarigen een indicatie voor jeugdzorg ontvangen. Ten opzichte van 2007 is dit een toename. In Margraten heeft 2,6% een indicatie voor jeugdzorg ontvangen in 2008, hetgeen een daling is ten opzichte van 2007. In de provincie Limburg heeft in 2008 1,8% van de kinderen jeugdzorg ontvangen, in Nederland 2,1% (Steketee et al., 2010). Het percentage meldingen van kindermishandeling was in 2008 in Margraten 0,2% van de 0- tot en met 17-jarigen; in Eijsden was dit percentage nihil. Ten opzichte van voorgaande jaren is in Margraten sprake van een stijging van het aantal meldingen, hetgeen niet noodzakelijkerwijs betekent dat er ook daadwerkelijk meer kindermishandeling was (Steketee et al., 2010). De toegenomen aandacht voor kindermishandeling en huiselijk geweld heeft hier mogelijk ook een rol bij gespeeld (GGD Zuid Limburg, 2009). Bovendien betreft het in Eijsden en Margraten slechts enkele kinderen, waardoor het percentage van jaar tot jaar sterk kan fluctueren. Van alle meisjes in Zuid-Limburg van 15 tot en met 19 jaar maakte 0,6% in 2008 een tienerzwangerschap door. In Eijsden en Margraten was dit percentage nihil. Het betreft hier kleine absolute aantallen. De meeste gemeenten kennen een grillig beeld als het gaat om tienermoeders. Tienerzwangerschappen komen weinig voor. Een klein verschil in een gemeente (één of twee tienerzwangerschappen) kan al leiden tot behoorlijke verschillen in percentages (Steketee et al., 2010). Eén op de twintig volwassenen is slachtoffer van huiselijk geweld geweest Het percentage 55-plussers in Eijsden-Margraten dat ooit slachtoffer is geweest van huiselijk geweld (3,5%) is vergelijkbaar met het Zuid-Limburgse gemiddelde van 3,9% (zie bijlage 2c). In Eijsden en Margraten afzonderlijk is dit respectievelijk 4,4 en 2,9%. Van de volwassenen is in Eijsden-Margraten 5,3% ooit slachtoffer geweest van huise- 27

Een gezonde kijk op EijSDEN-MARGRATEN volwassenen (17-54 jaar) ouderen (55-74 jaar) ouderen (>= 75 jaar) 0 2 4 6 8 10 12 14 percentage Eijsden-Margraten Zuid-Limburg Figuur 3.3: Percentage (zeer) ernstige eenzaamheid bij volwassenen en ouderen in Eijsden- Margraten, in vergelijking met Zuid-Limburg (Bron: Volwassenenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008) lijk geweld. Ten opzichte van het gemiddelde in Zuid-Limburg (8,1%) is dit beduidend minder (zie bijlage 2b en 2c). In 2009 werden in Eijsden-Margraten vier meldingen van huiselijk geweld gedaan bij de Stichting Huiselijk Geweld. Bij de politie Limburg Zuid kwamen 32 meldingen van huiselijk geweld binnen. Er werden 14 aangiften gedaan, waarvan er 11 hebben geleid tot een justitieel traject (GGD Zuid Limburg, 2010). Eenzaamheid vooral bij 75-plussers in Eijsden Bij volwassenen wordt de psychische gezondheid gemeten naar aanwezigheid van onder andere eenzaamheid. Eenzaamheid verhoogt het risico op het ontwikkelen van een angststoornis of depressie. Van de volwassenen in Eijsden-Margraten is 4,2% ernstig tot zeer ernstig eenzaam; een percentage dat lager ligt dan gemiddeld in Zuid-Limburg (6,5%). Van de 55-plussers in Eijsden-Margraten is 6,9% ernstig tot zeer ernstig eenzaam. Ook dit percentage is aanzienlijk lager dan in de regio (9,1%) (zie bijlage 2c). Het percentage eenzame ouderen neemt toe met het stijgen van de leeftijd. In Zuid-Limburg is ongeveer 12% van de 75-plussers ernstig eenzaam. Opvallend 28

Sterfte, ziekte en GEZONDHEid in EijSDEN-MARGRATEN volwassenen (17-54 jaar) ouderen (55-74 jaar) ouderen (>= 75 jaar) 0 2 4 6 8 10 12 14 percentage Eijsden-Margraten Zuid-Limburg Figuur 3.4: Percentage risico op angststoornissen en depressie bij volwassenen en ouderen in Eijsden-Margraten, in vergelijking met Zuid-Limburg (Bron: Volwassenenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008) is hierbij het relatief grote verschil tussen het percentage eenzame ouderen in Eijsden en Margraten: 11% versus 6,4% (zie bijlage 2c). Relatief veel 75-plussers hebben hoog risico op angststoornis of depressie Onder andere het hebben van een chronische ziekte, functionele beperkingen of het missen van een sociaal netwerk zijn risicofactoren voor een angststoornis of depressie. Omdat juist deze risicofactoren toenemen met het stijgen van de leeftijd lopen 55-plussers meer risico op het ontwikkelen van een angststoornis of depressie (Bohlmeijer et al., 2005). Het percentage volwassenen dat een hoog risico heeft op het ontwikkelen van een angststoornis of depressie is 2,2% in Eijsden-Margraten en 6,0% in Zuid-Limburg (zie figuur 3.4). In vergelijking met Zuid-Limburg (5,8%) is het percentage 55-plussers in Eijsden-Margraten met risico op het ontwikkelen van een angststoornis of depressie lager (5,0%) (zie bijlage 2c). Relatief meer 75-plussers (9,3%) hebben een hoog risico op angststoornissen of depressies dan 55- tot 74-jarigen (3,9%) (zie figuur 3.4). 29

Een gezonde kijk op EijSDEN-MARGRATEN kansarm/niet vitaal kansarm/vitaal kansrijk/niet vitaal kansrijk/vitaal 0 5 10 Eijsden 15 20 25 30 35 40 45 Zuid-Limburg percentage Figuur 3.5: Percentage ouderen naar dimensies kans en vitaliteit in gemeente Eijsden (Bron: Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008) kansarm/niet vitaal kansarm/vitaal kansrijk/niet vitaal kansrijk/vitaal 0 5 10 Margraten 15 20 25 30 35 40 45 Zuid-Limburg percentage Figuur 3.6: Percentage ouderen naar dimensies kans en vitaliteit in gemeente Margraten (Bron: Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008) 30

Sterfte, ziekte en GEZONDHEid in EijSDEN-MARGRATEN Ongevallen in en rondom eigen huis hebben een grote persoonlijke impact In Zuid-Limburg heeft 9,2% van de 55-plussers in een tijdsbestek van drie maanden een letsel, vergiftiging of blessure opgelopen; in Margraten is dit 9,5% en in Eijsden 7,6% (Eijsden-Margraten 8,7%) (zie bijlage 2c). Van de ouderen in Zuid-Limburg heeft 3,5% een ongeval in of rondom het eigen huis gehad. Van de ouderen in Eijsden heeft 1,9% een ongeval gehad. Voor Margraten ligt dit percentage op 3,8% (zie bijlage 2c). Veel privéongevallen worden veroorzaakt door valongevallen. Naast de kosten voor medische behandeling heeft een valongeval een grote persoonlijke impact met lichamelijke, psychische en/of sociale gevolgen. Minder mobiliteit of het ontwikkelen van een valangst kan een depressie of eenzaamheid tot gevolg hebben (Zijlstra et al., 2009). Meer dan een kwart van de ouderen in Eijsden-Margraten kansarm en niet vitaal Een manier om kwetsbaarheid te meten is ouderen in te delen op basis van twee dimensies: vitaliteit en kans. De vitaliteit is gebaseerd op de perceptie van de eigen gezondheid, manier van leven en het hebben van overgewicht. Kans is gebaseerd op de kenmerken opleiding en gezinsinkomen (wel of niet rondkomen van AOW). De meeste kwetsbare ouderen zijn de ouderen die niet vitaal en daarbij ook kansarm zijn. Binnen deze groep vallen vooral vrouwen, alleenstaanden en 65-plussers met een lage opleiding en laag inkomen. Meestal is er sprake van een matige of slechte gezondheid met meer dan twee chronische aandoeningen die beperkingen geven in de dagelijkse levensverrichtingen. Er is sprake van een ongezonde manier van leven, doordat ze onvoldoende bewegen en vaker ernstig overgewicht (obesitas) hebben. Ook bestaat er een verhoogd risico op eenzaamheid en angst/depressie (Lamberts et al., 2010). In Eijsden is 33% van de ouderen kansrijk en vitaal (26% in Zuid-Limburg) en 28% van de ouderen kansarm en niet-vitaal (35% in Zuid-Limburg). In Margraten is de omvang van deze beide groepen 29% (zie figuur 3.5 en 3.6). In vergelijking met Zuid-Limburg heeft Eijsden-Margraten relatief veel vitale en kansrijke ouderen. 31

Factoren die de GEZONDHEid beïnvloeden 4 Factoren die de gezondheid beïnvloeden 4.1 Inleiding Dit hoofdstuk gaat over leefstijl-, sociale en fysieke factoren die de gezondheid van de inwoners van Eijsden-Margraten kunnen beïnvloeden. Beschreven wordt in welke mate en bij welke specifieke doelgroepen deze factoren vaker voorkomen en in welke richting zich de trend ontwikkelt. In paragraaf 4.2 komen de belangrijkste leefstijlfactoren aan bod, waaronder overgewicht, voeding en bewegen, roken, alcoholgebruik en onveilig vrijen. Daarnaast worden de meest opvallende ontwikkelingen in trends en de relatie tussen gezondheid en sociaaleconomische status nader uitgewerkt. In paragraaf 4.3 staan milieufactoren centraal, zowel in het binnenmilieu als in het buitenmilieu. Deze factoren hebben over het algemeen een direct effect op gezondheid en welbevinden. 4.2 Leefstijl in Eijsden-Margraten Overgewicht ook in Eijsden-Margraten omvangrijk Bij veel volwassenen (47%) en ouderen (56%) in Eijsden-Margraten is sprake van overgewicht. Het percentage overgewicht is voor volwassenen iets hoger dan het Zuid-Limburgse en landelijke gemiddelde. De percentages voor ernstig overgewicht, obesitas en diabetes bij volwassenen zijn, in tegenstelling tot de landelijke trend, ten opzichte van 2005 toegenomen in Eijsden-Margraten. Bij ouderen komt (ernstig) overgewicht aanzienlijk minder voor dan gemiddeld in Zuid-Limburg. Ook de aan overgewicht gerelateerde ziekte diabetes komt bij ouderen in Eijsden-Margraten opmerkelijk minder vaak voor dan in de regio (zie tabel 4.1 en bijlage 2c). In Eijsden-Margraten heeft 7,4% van de 5- en 6-jarigen overgewicht en dit neemt toe tot 9,9% bij de 13- en 14-jarigen (jongens 10% en meisjes 9,7%). Vergeleken met jeug digen elders in Zuid-Limburg en Nederland hebben leeftijdsgenoten in Eijsden- Margraten in iets mindere mate (ernstig) overgewicht. Tot de leeftijd van 14 jaar hebben meisjes vaker (ernstig) overgewicht dan jongens. 33

Een gezonde kijk op EijSDEN-MARGRATEN Tabel 4.1: Overgewicht in Eijsden-Margraten: prevalentie en trends (Bron: Jongerenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Volwassenenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008; PGO GGD Zuid Limburg, 2008 en 2009) Landelijk 1 2006/ 2008 (%) Overgewicht (BMI 25) ZL 2 2008/ 2009 (%) E 2 2003/ 2005 (%) E 2 2008/ 2009 (%) M 2 2003/ 2005 (%) M 2 2008/ 2009 (%) E-M 2 2008/ 2009 (%) Trend Eijsden- Margraten 5-6 jaar: jongen 10,0 7,3 10,1 3,1 3,1 7,0 5,1 i (E) - h (M) 5-6 jaar: meisje 15,0 11,8 5,5 7,5 3,1 11,4 9,7 h (E + M) 9-11 jaar: jongen 15,0 16,1 9,0 9,1 7,0 14,5 12,0 Stabiel (E) - h (M) 9-11 jaar: meisje 18,0 17,2 20,8 9,4 9,0 14,5 12,2 i (E) - h (M) 13-14 jaar: jongen 15,0 14,5 14,0 14,7 13,0 7,0 10,1 Stabiel (E) - i (M) 13-14 jaar: meisje 16,0 16,3 2,9 15,0 23,8 6,2 9,7 h (E) - i (M) 20-54 jaar 40,4 42,8 43,1 48,1 38,9 46,7 47,4 h (E + M) 55-74 jaar 57,0 60,4 51,1 58,4 61,1 54,6 56,3 h (E) - i (M) 75+ jaar 53,3 56,4-49,1-57,2 53,7 - Ernstig overgewicht (obesitas) (BMI 30) 5-6 jaar: jongen 4,0 2,9 0,0 1,1 0,0 0,9 1,0 Stabiel (E + M) 5-6 jaar: meisje 3,0 2,5 1,3 0,0 1,0 1,7 0,9 Stabiel (E + M) 9-11 jaar: jongen 3,0 2,8 6,2 0,0 1,5 0,8 0,4 i (E) - Stabiel (M) 9-11 jaar: meisje 3,0 2,9 4,0 2,1 8,7 0,0 0,8 i (E+M) 13-14 jaar: jongen 3,0 2,8 0,0 4,0 4,8 0,0 1,6 h (E) - i (M) 13-14 jaar: meisje 9,3 12,1 6,6 13,2 6,9 8,3 10,6 h (E ) - Stabiel (M) 20-54 jaar 15,0 16,5 15,2 12,3 22,2 12,6 12,5 i (E + M) 55-74 jaar 11,8 13,8-12,7-14,1 13,5-75+ jaar 11,8 13,8-12,7-14,1 13,5 - Diabetes (suikerziekte) 13-14 jaar - 1,0-0,9-0,7 0,8-15 - 16 jaar - 0,9-0,8-0,6 0,7-20 - 54 jaar 1,7 2,6 1,1 2,0 1,0 2,3 2,1 h (E + M) 55-74 jaar 9,8 13,0 7,8 7,6 9,4 8,0 7,8 Stabiel (E) - i (M) 75+ jaar 14,4 18,7-14,3-9,7 11,7-1 Landelijke referentiecijfers voor volwassenen CBS POLS (2006-2008) en voor jeugd TRIMBOS 2007 en TNO 2006 2 Verschillende meetmomenten: 2001/2005/2009 = 13/14 en 15/16 jaar; 1998/2003/2009 = 20-54 jaar; 1998/2003/2008 = 55-75 jaar h = stijgende trend; i = dalende trend. NB: duidt op een significant ongunstig verschil tussen de gemeente en andere Zuid-Limburgse gemeenten, duidt op een significant gunstig verschil. 34

Factoren die de GEZONDHEid beïnvloeden Tabel 4.2: Voedingsgewoonten in Eijsden-Margraten: prevalentie en trends (Bron: Jongerenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Volwassenenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008; PGO GGD Zuid Limburg, 2008 en 2009) Landelijk 1 2006/ 2008 (%) ZL 3 2008/ 2009 (%) E 3 2003/ 2005 (%) E 3 2008/ 2009 (%) M 3 2003/ 2005 (%) M 3 2008/ 2009 (%) E-M 3 2008/ 2009 (%) Trend Eijsden- Margraten Onvoldoende groenten (< 200 gram per dag) 13-14 jaar 2-55,0 49,3 54,2 50,0 53,5 53,8 h (E + M) 15-16 jaar 2-56,1 55,8 61,2 52,3 49,4 54,4 h (E) - i (M) 20-54 jaar - 66,5 80,1 71,4 86,1 68,2 69,7 i (E+M) 55-74 jaar - 62,6 75,0 60,8 72,3 61,0 60,9 i (E+M) 75+ jaar - 72,4-78,3-74,7 76,3 - Onvoldoende fruit (< 2 stuks per dag) 13-14 jaar - 65,0 52,9 65,8 60,7 65,5 65,6 h (E + M) 15-16 jaar - 83,0 58,9 68,4 70,2 70,5 69,6 h (E) - Stabiel (M) 20-54 jaar - 78,0 59,6 79,8 56,4 79,5 79,6 h (E + M) 55-74 jaar - 62,0 55,2 59,4 42,1 61,9 60,8 h (E + M) 75+ jaar - 50,0-60,1-55,9 57,8 - Niet dagelijks ontbijten (< dan 5 keer per week) 13-14 jaar - 19,0 18,3 12,7 7,1 13,8 13,3 i (E) - h (M) 15-16 jaar - 22,1 20,0 18,1 21,8 11,4 14,2 i (E+M) 20-54 jaar - 21,0 21,6 19,1 18,4 14,4 16,6 i (E+M) 55-74 jaar - 9,0 7,6 8,6 10,0 4,2 6,2 h (E) - i (M) 75+ jaar - 5,2-7,0-2,3 4,4-1 Landelijke referentiecijfers voor volwassenen CBS POLS (2006-2008) en voor jeugd TRIMBOS 2007 2 Niet dagelijks groente eten 3 Verschillende meetmomenten: 2001/2005/2009 = 13/14 en 15/16 jaar; 1998/2003/2009 = 20-54 jaar; 1998/2003/2008 = 55-75 jaar h = stijgende trend; i = dalende trend. NB: duidt op een significant ongunstig verschil tussen de gemeente en andere Zuid-Limburgse gemeenten, duidt op een significant gunstig verschil. Veel inwoners van Eijsden-Margraten eten onvoldoende groente en fruit Ongeveer tweederde van de volwassenen en ouderen in Eijsden-Margraten voldoet niet aan de aanbeveling van minimaal 200 gram groente per dag (zie tabel 4.2). Ruim driekwart van de volwassenen en meer dan de helft van de ouderen voldoet niet aan de aanbeveling van minimaal twee stuks fruit per dag. Ook van de jongeren in Eijsden- Margraten eet de meerderheid onvoldoende groenten en fruit. De trend (2005-2009) voor fruitconsumptie ontwikkelt zich in Eijsden-Margraten voor nagenoeg alle leeftijds- 35

Een gezonde kijk op EijSDEN-MARGRATEN Tabel 4.3: Bewegen en roken in Eijsden-Margraten: prevalentie en trends (Bron: Jongerenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Volwassenenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008; PGO GGD Zuid Limburg, 2008 en 2009) Landelijk 1 2006/ 2008 (%) ZL 3 2008/ 2009 (%) E 3 2003/ 2005 (%) E 3 2008/ 2009 (%) M 3 2003/ 2005 (%) M 3 2008/ 2009 (%) E-M 3 2008/ 2009 (%) Trend Eijsden- Margraten Voldoet niet aan beweegnorm (< 5 dagen per week minstens half uur matig actief) 13-14 jaar 2-22,0-10,1-10,3 10,2-15 - 16 jaar 2-32,0-21,2-20,3 20,7-20 - 54 jaar 44,0 38,1-31,3-30,2 30,7-55 - 74 jaar - 33,0-24,4-30,3 27,7-75+ jaar - 61,6-50,5-56,0 53,6 - Geen lid van een sportvereniging 13-14 jaar - 32,2 34,3 26,9 17,8 24,7 25,7 i (E) - h (M) 15-16 jaar - 36,6 35,2 32,2 32,3 28,7 30,2 i (E+M) Roken 13-14 jaar 12,4 10,0 9,1 7,6 4,7 11,0 9,5 i (E) - h (M) 15-16 jaar 24,2 21,0 20,8 25,6 25,6 17,7 21,1 h (E) - i (M) 20-54 jaar 34,1 29,0 25,4 20,4 24,5 22,1 21,3 i (E+M) 55-74 jaar 25,2 23,6 16,0 19,8 18,2 20,3 20,1 h (E + M) 75+ jaar 12,4 11,6-9,4-12,5 11,2-1 Landelijke referentiecijfers voor volwassenen CBS POLS (2006-2008) en voor jeugd TRIMBOS 2007 2 < 7 dagen per week minstens 1 uur matig actief 3 Verschillende meetmomenten: 2001/2005/2009 = 13/14 en 15/16 jaar; 1998/2003/2009 = 20-54 jaar; 1998/2003/2008 = 55-75 jaar h = stijgende trend; i = dalende trend. NB: duidt op een significant ongunstig verschil tussen de gemeente en andere Zuid-Limburgse gemeenten, duidt op een significant gunstig verschil. categorieën ongunstig; steeds minder mensen voldoen aan de aanbevolen hoeveelheid. De consumptie van groenten is daarentegen de afgelopen jaren toegenomen. Steeds meer inwoners van Eijsden-Margraten ontbijten dagelijks; deze trend is ook waarneembaar in de regio. Het beweeggedrag in Eijsden-Margraten ontwikkelt zich gunstig Hoewel nog lang niet alle inwoners van Eijsden-Margraten aan de Nederlandse norm gezond bewegen voldoen (zie tabel 4.3), zijn de scores voor Eijsden-Margraten gunstig. Zowel jongeren, volwassenen als ouderen bewegen meer dan gemiddeld in Zuid- Limburg. Met name de 55-plussers in Eijsden bewegen meer dan hun leeftijdsgenoten in de rest van Zuid-Limburg (zie bijlage 2c). 36