Najaarscongres. 21 november 1

Najaarscongres 21 november 2014 @kringpensioen 1

Opening Martijn de Greve, dagvoorzitter 2

Programma 09.30 09.35 uur Opening Martijn de Greve, dagvoorzitter 09.35 10.00 uur Van stip op de horizon. naar belangrijke punten voor de Nationale Pensioendialoog Mr. Helen Heijbroek, voorzitter KPS 10.00 10.20 uur 10.20 11.10 uur 11.10 11.30 uur Pauze 11.30 11.40 uur 11.40 12.40 uur 12.40 13.30 uur Persoonlijke Pensioen Rekeningen: een transparant collectief pensioencontract Prof. dr. Theo Nijman, wetenschappelijk directeur Netspar Visies op ons toekomstig pensioenstelsel Julie Visser, senior consultant TNS Nipo en Mr. Annemiek Vollenbroek, bestuurslid KPS en beiden deelnemers KPS werkgroep Visies op ons toekomstig pensioenstelsel Roderick Loeber AAG, actuaris, mr. Jolanda Ram-van Mourik CPL, pensioenjurist en mr. Tim Zuiderman, bestuurslid KPS deelnemers van de werkgroep Jong (& Oud) Uitreiking KPS-Award Mr. Helen Heijbroek, voorzitter KPS en jurylid Paneldiscussie o.l.v. Martijn de Greve Het panel bestaat uit: Paul le Doux, woordvoerder JOVD Drs. Ir. Ap Fraterman, secretaris Pensioenbeleid VNO-NCW Drs. John Landman, Kwartiermaker Toezicht Beleid Pensioenen DNB Dr. Pieter Omtzigt, pensioenwoordvoerder CDA en pensioenrapporteur Europa Dr. Bas Schuurmans MFP, Nibud en projectleider Startpunt Geldzaken Henk Wesselo, directeur FNV Zelfstandigen Afsluiting door Fokko Covers, vicevoorzitter KPS met aansluitend lunch en mogelijkheid van bezoek aan Louwman Museum 3

Van stip op de horizon. naar belangrijke punten voor de Nationale Pensioendialoog 4

Wat achter ons ligt 2009 SZW - Brede aanpak pensioenvraagstukken 2010 SZW Toekomst aanvullend pensioen met Cie. Goudswaard - Op weg naar een sterke 2 e pijler Cie. Frijns Onzekere Zekerheid Evaluatie FTK SER ZZP ers in beeld 2011 Sociale partners / Kabinet Pensioenakkoord 2012 TNS/NIPO Pensioen in duidelijke taal SZW Hoofdlijnennota FTK WRR Wonen, zorg en pensioenen. Hervormen en verbinden 2013 SZW Consultatie Wet invoering reële ambitieovereenkomst SZW Wet versterking bestuur pensioenfondsen 5

..en op de agenda stond van KPS 2009 Werkgroep Toekomst Nederlands Pensioenstelsel 2010 Werkgroep Governance Werkgroep FTK Werkgroep Green Paper 2011 Werkgroep Korten van Pensioenen Najaarscongres: De toekomst van het Nederlands Pensioenstelsel in breder perspectief. Voorjaarscongres: Pensioenkoers: Zekerheden Onzekerheden Najaarscongres: Langer doorwerken? Anders pensioneren! Voorjaarscongres: Het nieuwe Pensioen denken Najaarscongres: Anders kijken, anders zien, anders sturen 2012 Werkgroep Pensioenstelsel 2025 Werkgroep Pensioenakkoord 2013 Werkgroep API Werkgroep Governance Werkgroep Nieuw Pensioen Contract Werkgroep Beleggingen Werkgroep Internationaal Voorjaarscongres: Het pensioenakkoord: Een gegeven? Een tussenstation? Een aanzet tot een nieuw stelsel? Of alle drie? Najaarscongres: Het imago van de pensioensector Zomercongres: Het pensioenuitvoeringslandschap op drift Najaarscongres: PENSIOEN: Maatschappelijk vraagstuk? Of politieke speelbal? 6

Het heden reparatie korte termijn toekomst pensioenstelsel 2014 Korte en middellange termijn (binnen huidige kaders): Aanpassing pensioenleeftijd naar 67 Wetsvoorstel APF Aanpassing Witteveenkader (per 1-1-2015) Wetsvoorstel aanpassing FTK Wetsvoorstel collectieve risicodeling premieovereenkomsten Wetsvoorstel pensioencommunicatie Collectieve pensioenregeling zelfstandigen 04-07 18-11 Lange termijn Kamerbrief Aankondiging Nationale Pensioendialoog. Wat opgehaald is, dient als basis voor politieke besluitvorming Kamerbrief Geactualiseerde planning pensioenonderwerpen 7

2014 Nationale Pensioendialoog Oriëntatiefase (voorjaar tot zomer 2014) Adviesaanvraag SER (april tot dec. 2014) Nationale Pensioendialoog (sept tot dec. 2014) Hoofdlijnennotitie t.b.v. kabinet (mei 2015) 8

2014 Oriëntatiefase Inventarisatie van knelpunten en wensen van diverse partijen d.m.v. 1. Interviewverslag met : Top 10 grootste uitdagingen, Top 10 belangrijkste bouwstenen Top 10 belemmeringen voor transitie naar nieuw stelsel Conclusie in verslag: Er is geen absolute waarheid! Vraag van ondervraagden: Wat is eigen visie staatssecretaris? Wie is verantwoordelijk voor het pensioensysteem? 9

2014 Oriëntatiefase 2. Issuemonitor 2014 Pensioenen Onderzoek naar beleving burgers over oudedagsvoorziening en trends op dit terrein Algemene conclusies Issuemonitor 37% Legt op het terrein van inkomen, werk en samenleven de prioriteit bij pensioenen (vgl. 70% legt prioriteit bij vraagstuk werkloosheid) 72% Vindt kennis over pensioenen blijft beperkt 75% Wil keuzevrijheid om pensioen aan te passen aan eigen situatie 69% Maakt zich zorgen over pensioenstelsel (incl. AOW) 53% Prefereert een collectieve regeling 46% Wil zelf kiezen voor eigen uitvoerder 40% Van gepensioneerden vindt huidige pensioeninkomen onvoldoende 33% Ziet betaalbaarheid pensioen als probleem 33% Verdiept zich in eigen pensioensituatie 10

2014 Adviesaanvraag SER Verzoek 4 april aan SER Met verwijzing naar documenten: o Beleidsdoorlichting Pensioenbeleid o CPB-rapport Voor- en nadelen doorsneesystematiek Kernvraag: o Hoe kijkt SER tegen pijler aanvullend pensioen in toekomst? o Welk transitiepad is daarvoor nodig? o Onderliggende vragen: o Collectiviteit, keuzevrijheid en maatwerk o Risicodeling en/of herverdeling o Vermogensopbouw pensioen, zorg en eigen woning o Ingaan op dilemma s Projectgroep o.l.v. Prof. Goudswaard Start - rondetafelsessies op 26 juni Rapportage aan SZW december 2014 11

2014 Nationale Pensioendialoog 29 augustus: start online dialoog www.denationalepensioendialoog.nl 9 themabijeenkomsten door heel het land Ook leden KPS-werkgroep Visies in dialoog Vier kernvragen: 1. Hoe gaan we om met keuzevrijheid en maatwerk voor de deelnemer? 2. Hoe gaan we om met solidariteit? 3. Wie doet er mee in het pensioenstelsel en in welk collectief? 4. Wie is waarvoor verantwoordelijk? 1 december: sluitingsdatum voor reacties 19 januari 2015: slotbijeenkomst in Nieuwegein (was 8/12/2014) mei 2015: Hoofdlijnennotitie voor Tweede Kamer 12

2014 KPS Werkgroepen actief met thema: Premieovereenkomst van de toekomst Visies op ons toekomstig pensioenstelsel Met input vanuit werkgroepen: Beleggingen Internationaal KPS Zomercongres : Langleve(n) DC! KPS Najaarscongres 13

Dialoog niet nodig? Telegraaf 14-11-14 Slotwoord van dit artikel: Hoe het ook zij, het gaat om de keuzes, de problemen kenden we al en zijn alleen nog maar duidelijker geworden. 14

Toekomst Belangrijke punten voor nationale pensioendialoog Werkgroep Visies op ons toekomstig pensioenstelsel Trends Behoefte Fricties Inzicht 15

Toekomst 16

Persoonlijke Pensioen Rekeningen: een transparant collectief pensioencontract Prof. dr. Theo Nijman Wetenschappelijk directeur Netspar 17

Persoonlijke PensioenRekeningen: Een transparant collectief pensioencontract Theo Nijman Tilburg University 21 november 2014

Gebaseerd op vijf documenten Notitie Netspar projectgroep (Boelaars, Bovenberg, Broeders. Gortzak, van Hoogdalem, Kocken, Tamerus en Nijman) Duurzame vormgeving van het Nederlandse collectieve aanvullende pensioen Analytische achtergrond studie (idem) te verschijnen Bovenberg en Nijman Persoonlijke PensioenRekeningen met risicodeling, NEA paper Netspar Inaugurele rede GAK leerstoel Nijman Wilt u een risicovol pensioen? Inaugurele rede GAK leerstoel Bovenberg Pensioeninnovatie in Nederland en de wereld. Nederland kampioen in pensioen? Zie www.netspar.nl 19

Doelstellingen projectgroep Goed pensioenresultaat tegen acceptabel risico Collectief stelsel met verplichte solidariteitskringen Afruil betere risicodeling en subjectieve keuzes (IGR; discretie) Herstel van vertrouwen door transparantie Rapporteren opgebouwd kapitaal en fluctuatie daarin Heldere eigendomswaarde Flexibiliteit / maatwerk in risicodeling Ruimte voor collectief (pensioenfondsbestuur) voor eigen keuzes Risicomanagement afstemmen op Ontwikkelingen en investment beliefs Karakteristieken individu (bijvoorbeeld leeftijd) Eventueel ruimte voor individu voor eigen keuzes Zonder effect op eigendomswaarden van andere deelnemers 20

Combineer kracht van DB en DC Combineer kracht van DB. Inlegfunctie: arbeidsvoorwaarde Uitkeringsfunctie: levenslange uitkering i.p.v. opeisbaar Verzekeringsfunctie: delen langlevenrisico Verplichte solidariteitskringen: collectieve risicodeling Beleggingsfunctie Bestuur als trustee : ontzorg deelnemer Collectief beleggen met pluspunten van kapitaalsopbouw (als in DC) Helder eigendomsrecht van financiële activa Transparant, eenvoudig product Meer maatwerk en flexibiliteit risico- en uitkeringsprofiel Minder rentegevoelige (meer reële) pensioenen mogelijk zonder intergenerationale herverdeling subjectieve parameters 21

Ontvlechten van functies Flexibiliteit, maatwerk en innovatie bevorderen door functies van pensioencontract te ontvlechten Afdekken van langlevenrisico in premieovereenkomsten hoeft niet samen te vallen met vermijden aandelen exposure en dichtzetten nominaal renterisico Delen van langlevenrisico en renterisico in uitkeringsovereenkomsten hoeft niet via collectieve dekkingsgraad Risicoprofiel afstemmen op karakteristieken individu kan door rechten te definiëren in kapitaal (met gekoppelde verzekeringen) zonder belangenconflicten over subjectieve waardering Helder eigendomsrecht maar toegevoegde waarde collectief. Daardoor vermijden kosten en overvloed aan keuzes als in eerste generatie premieregelingen 22

Rol van de overheid Overheid schrijft pensioenproduct nu verregaand voor Nominale garanties in uitkeringsfase premieovereenkomsten Regelgeving nieuw FTK Specieke vorm risicodeling voorgeschreven vanwege angst voor intergenerationele conflicten over rekenrente en indexatie Overheid kan zich beperken tot doelregulering en stellen van randvoorwaarden en hoeft product niet verregaand voor te schrijven Randvoorwaarden b.v. Levenslange uitkering (sterkmaker Nederlandse stelsel!) Maximale belasting volgende generaties Fiscaal kader premies 23

Persoonlijke PensioenRekening

Persoonlijke Pensioen Rekening Persoonlijk: Specificeert de waarde die voor jou is opgebouwd Transparant waardoor jouw waarde verandert Pensioen: Vervalt bij overlijden niet aan nabestaanden Nabestaanden pensioen apart regelen Alleen voor pensioen (blijf primair communiceren in termen inkomen) Binnen publieke randvoorwaarden kiest collectief (en eventueel ook deelnemer) beleggingsfunctie, verzekeringsfunctie, risicodelingsfunctie, inlegfunctie en uitkeringsfunctie 25

Persoonlijke Pensioen Rekening Specificeert de waarde van wat is opgebouwd en de risicoverzekeringen die zijn overeengekomen Beleggingsbeleid specificeren (door collectief of met individuele keuze) Levenslange uitkering, micro-langlevenrisico delen Ook verzekeringsfunctie verder specificeren b.v. Macro-langlevenrisico (ontwikkeling levensverwachting) Intergenerationele solidariteit met nieuwe opbouw Waarde verandert als gevolg van financiële en biometrische risico s alsmede door inleg en uitkering Waarde verandert eventueel ook als gevolg van discretionaire beslissingen bestuur van het collectief Transparant over waardeveranderingen 26

Persoonlijke PensioenRekening (PPR) Financiëel rendement Biometrisch rendement Resultaat onderlinge solidariteitsafspraken Individueel vermogen uit vorige periode Inleg Individueel vermogen voor volgende periode Uitbetaling 27

Voordelen van denken vanuit PPR Met dank aan Jop Versteegt (Syntrus Achmea) 28

29

30

Voordelen van denken vanuit PPR Deelnemer centraal Waarde per deelnemer Impact voor deelnemer zichtbaar als je kiest voor bepaalde vormen van risicodeling en/of discretionaire besluiten bestuur collectief Ontvlecht de vele functies van pensioencontract Gewenste risico s per deelnemer Hoe elk daarvan in te stellen? Hoe functies al dan niet te combineren (wat / wie)? Vergroot transparantie 32

Verschillende contractinvullingen

Links naar actuele beleidsdiscussie Uitkeringsfase premieregelingen (motie Lodders; LCP rapport) Huidige premieregeling: nominale garantie uitkeringsfase Doorbeleggen: inclusief verzekering langlevenrisico (LCP) Variabele annuïteit zonder uitsmeren (LCP) Individueel PPR: levenslange uitkering op basis verzekeren langlevenrisico, uitsmeren mogelijk, aanpasbaar beleggings- en uitkeringsbeleid 34

Links naar actuele beleidsdiscussie Shell contract / TOCO discussie : Beginnen met kapitaalopbouw Tijdens opbouwfase of bij pensionering omzetten in variabele annuïteit met collectieve risicodeling Delen micro en macro langlevenrisico Verdeelregel collectieve vermogens en inkooptarieven op basis rekenrente Afruil keuze rekenrente tussen conflict over invulling (aanpassing) versus gewenste risicodeling In PPR is er niet alleen in de opbouwfase maar ook in de uitkeringsfase sprake van kapitaal op een beleggingsdepot, geen conversie 35

Voordelen kapitaalsopbouw opbouwfase Flexibiliteit en maatwerk door ontvlechten functies in opbouwfase Meer maatwerk en flexibiliteit in beleggingsprofiel opbouwfase Welk renterisico afdekken (hoe reëel is het contract)? Rentegevoeligheid kapitaaldeel in opbouwfase kiezen zonder waarde te verschuiven tussen deelnemers Welke solidariteitsafspraken? Met wie delen macro langlevenrisico? Met wie delen financiële schokken? Bevordert transparantie en vertrouwen Waardering collectieve annuïteit minder problematisch want kortere looptijd Vereenvoudigt waardeoverdracht Geen externe effecten individuele keuzes in opbouwfase 36

Contract geheel op kapitaalsbasis (PPR) Ook mogelijk om overstap naar annuïteit geheel te vermijden (zie Bovenberg en Nijman (2014)) Nog steeds levenslange uitkering op basis delen langlevenrisico Geen complexe inkooptarieven op basis rekenrente Geen conversie problematiek: discontering uitkeringsfase kan schaduw vooruit werpen in beleggingsbeleid opbouwfase Maatwerk in risicodeling i.p.v. alleen via collectieve dekkingsgraad Intergenerationele risicoldeling en discretie bestuur blijven mogelijk Wel projectierendement (AIR) nodig hoeveel jaarlijks uit te keren Maar andere inschatting subjectieve projectierendement leidt niet tot waardeverschuiving tussen deelnemers Voordelen van kapitaalsopbouw ook in uitkeringsfase 37

Samenvattend

Samenvatting Doelen: Goed pensioenresultaat tegen acceptabel risico Flexibiliteit en maatwerk Heldere eigendomswaarde; transparantie Instrument: Onderscheiden en ontvlechten van functies Hoofdboodschappen: Maak economische waarde zichtbaar Kies voor kapitaalsopbouw (alleen in opbouwfase of ook in uitkeringsfase, PPR) Projectgroep gaat ook in op twee grote transitievragen 39

Mission Netspar contributes to the ongoing improvement of financing opportunities for the old age of Dutch and European citizens through network development, formulating and executing scientific research and knowledge transfer programs.

Visies op ons toekomstig pensioenstelsel Bijdrage KPS-werkgroep Visies op ons toekomstig pensioenstelsel Julie Visser, senior consultant TNS Nipo Mr. Annemiek Vollenbroek, bestuurslid KPS Bijdrage KPS-werkgroep Jong (& Oud) Roderick Loeber AAG, actuaris, mr. Jolanda Ram-van Mourik CPL, pensioenjurist en mr. Tim Zuiderman, bestuurslid KPS 41

Werkgroep Visies op ons toekomstig pensioenstelsel 42

Oproep staatssecretaris Jetta Klijnsma 43

Aanvullende pensioenen: 4 fundamentele vragen Hoe gaan we om met keuzevrijheid en maatwerk voor de deelnemer? Hoe gaan we om met solidariteit? Wie doen er mee in het pensioenstelsel en in welk collectief? Wie zijn verantwoordelijk? 44

Aanbevelingen werkgroep KPS werkgroep 45

Ons doel: Eén visie? 2 46

Ons doel: discussie vanuit de techniek? 47

Ons doel: Een stip voor het stelsel en niet van het stelsel 2 48

Oorzaak & The sense of urgency A.Stuijt (@VGenPensioen) 18-11-14 18:21 Er is geen enkele reden te bedenken waarom nu het stelsel zo ingrijpend moet worden aangepast terwijl tegelijkertijd een brede maatschappelijke discussie wordt gevoerd over de toekomst van datzelfde stelsel Sjaak Zonneveld Leuke sessie bij de #SER in kader van Nationale #pensioendialoog. Ons pensioenstelsel is niet het grootste probleem Wil_Post Een rechtvaardiger toekomst wordt leuker, dit zijn mijn 10 redenen om te veranderen.. 49

Ons uitgangspunt Ik heb een heleboel stenen, maar kan geen huis bouwen: het fundament ontbreekt 2 50

Ons stappenplan 51

Stap 1: De trends kaart gebracht 52

Stap 1: De trends kaart gebracht Sociaal Cultureel Duurzaam heid Arbeidsmarkt Globalis ering Demografie ICT Economie 53

Stap 2: van trends naar klantinzichten 54

Stap 2: klantinzichten vanuit drie perspectieven Overheid 55

Ons stappenplan 56

Stap 3: van klantinzichten naar oplossingsrichtingen Overheid 57

Werkgeversperpectief Trends Behoeften Fricties Oplossing Demografie Zekerheid Belangen burger Harmonisatie Arbeidsmarkt Goed werkgeversschap Wet- en regelgeving Stabiele gelijkblijvende premie Sociaal cultureel Levensvatbaarheid (intern/extern) Sentiment werknemers Deelnemers / ondernemingsafhankelijke regeling Eenvoud Economisch Grip op financiële stabiliteit Kennis & vaardigheden (blijvenovergangsproblematiek) Goede organisatie van risicodekking ICT Geen financiële risico Countervailing power bij werknemers Wet & regelgeving o.b.v. lange termijn visie Globalisering Geen administratieve & communicatieve ballast Huidige arbeidsvoorwaarden & verworven rechten schaalgrootte Starre arbeidsmarkt 58

Overheidsperspectief Trends Behoeften Fricties Oplossing Demografie Stabiliteit Kwaliteit politici Eenvoud / transparantie op lange termijn Economie Sociaal vangnet Ambtenaren versus politici Principle based regelgeving Financieel Zichtbaar zijn Complexiteit versus zelfredzaamheid Verhoging/ verlaging AOW Verlaging 2 de Pijler Rechtsstaat Faciliteren Internationale regelgeving Reorganisatie van 1 ste, 2 de en 3 e pijlersysteem? Internationaal Budgeteerbaar Internationale toezichtsarbritrage Holistische benadering Technologie Omvang Grenzen aan solidariteit Stimuleren duurzaamheid 59 Duurzaamheid Duurzaamheid Niet pensioen gerelateerde belangen

Burgerperspectief!! Trends Behoeften Fricties Oplossing Demografie Meer grip op zorg en zekerheid Complexiteit Voorwaarden scheppen om toekomstig gewenste (zorg/inkomen) te realiseren Arbeidsmarkt Meer grip op financiële situatie Kennis & vaardigheden ontbreken Flexibele uitkeringsmogelijkheden Flexibele opbouwmogelijkheden Sociaal cultureel Handelingsperspectief Huidige wet- en regelgeving Eigendomsrechten Economisch Onafhankelijk- heid Tijdshorizon Communicatie & deskundigheid verbeteren ICT Inkomenszekerheid Gewend aan ontzorging Eenvoud (zijn) Globalisering Werkzekerheid Gebrek aan overheidsfinanciën Zekerheid over bestaansminimum 60 Betrouwbare instanties Korte termijn politiek

Burgerperspectief (uitvergroot) Behoeften Fricties Meer grip op zorg en zekerheid Complexiteit Meer grip op financiële situatie Kennis & vaardigheden ontbreken Handelingsperspectief Huidige wet- en regelgeving Onafhankelijkheid Tijdshorizon Inkomenszekerheid Gewend aan ontzorging Werkzekerheid Gebrek aan overheidsfinanciën Betrouwbare instanties Korte termijn politiek 61

De stip op de horizon Overheid Burgers Voorwaarden scheppen om toekomstig gewenste te realiseren Flexibele opbouwmogelijkheden Eigendomsrechten Communicatie & deskundigheid verbeteren Eenvoud (zijn) Harmonisatie t.o.v. buitenland Stabiele en voorzienbare premie Dienstverband gerelateerde regeling Eenvoud Goede organisatie van risicodekking Wet & regelgeving o.b.v. lange termijn visie schaalgrootte Flexibele uitkeringsmogelijkheden Werkgevers Zekerheid over bestaansminimum 2 62

De stip op de horizon Burgers Voorwaarden scheppen om toekomstig gewenste te realiseren Overheid Harmonisatie t.o.v. buitenland Stabiele en voorzienbare premie Flexibele uitkeringsmogelijkheden Werkgevers Flexibele opbouwmogelijkheden Dienstverband gerelateerde regeling Eenvoud Eigendomsrechten Communicatie & deskundigheid verbeteren Eenvoud (zijn) Goede organisatie van risicodekking Wet & regelgeving o.b.v. lange termijn visie Schaalgrootte Zekerheid over bestaansminimum 2 63

64

Ons stappenplan 65

We zijn niet tot hier gekomen om het verleden te veranderen Interstellar 66

Van klantinzichten naar proposities

Consensus in de werkgroep over 1. Behoud AOW als basisvoorziening (1 e pijler); a. zekerheid voor burgers; b. voorkomt armoedeval beneden zeker niveau. (Wel verschillende meningen over omvang AOW.) 2. Aanvullend pensioen: arbeidsneutraal en individueel; a. Antwoord op flexibele arbeidsmarkt; b. Grip door (een mate van) eigendom 3. Maatwerk t.a.v. individuele pensioendoelen a. Grip door duidelijke individuele norm (maatwerk keuzevrijheid) 4. Maatwerk t.a.v. keuzevaardigheid burgers a. Grip door handelingsperspectief; b. Voorkomen armoedeval 35

Consensus 5. Eenvoud en consistentie a. Biedt burger grip op eigen situatie; b. Biedt werkgever grip op de arbeidsvoorwaarde pensioen c. Biedt de overheid grip op beheersbaarheid van wet- en regelgeving 35

Oplossingsrichtingen KPS werkgroep 1. Pensioen als eenvoudige arbeidsvoorwaarde vanuit werkgeversperspectief a. WG biedt geoormerkte looncomponent aan als (gelijkblijvend) % van PG b. WN is verplicht daaruit NP en AO te verzekeren c. WN kan resterende looncomponent naar keuze aanwenden voor pensioen, zorg, eigen woning, verbeteren verdiencapaciteit, consumptie. Keuze bepaalt fiscale faciliteit. d. WN kan voor keuze fiscaal gefaciliteerd advies inwinnen behoefte Grip Eenvoud Financieel advies Zekerheid Eigendomsrechten Risicodekkingen Maatwerk Arbeidsneutraal Flexibele opbouw Flexibele uitkering e. Voor overige arbeidsvormen geldt hetzelfde regime 35

Oplossingsrichtingen KPS werkgroep 2. Het premiepensioen (van het KPS-voorjaarscongres) a. Iedere burger krijgt individuele pensioenrekening die ongeacht inkomensbron wordt gevuld b. De burger krijgt aanspraken op basis van wettelijk defaults: - pensioendoel - NP en PVA verzekerd - gelijkblijvende premie (bijv. 15%) - individueel beleggingsbeleid - kapitaal aanwenden voor oudedag - uitvoerder van de werkgever behoefte Eenvoud door defaults Zekerheid Eigendomsrechten Maatwerk Arbeidsneutraal Flexibele opbouw Flexibele uitkering c. Afwijken mag, mits passend 35

Oplossingsrichtingen KPS werkgroep 3. Het modulair opgebouwde pensioen (inkomensafhankelijk) a. Module 1: 1x modaal verplicht deelname aan garantiepensioen met toeslagambitie b. Module 2: tussen 1 en 2x modaal Default = deelname aan module 1, tenzij keuze voor premiepensioen van de toekomst c. Module 3: boven 2x modaal tot max PG Premiepensioen met volledige eigen verantwoordelijkheid d. Periodieke toetsing aan IPD met verlies keuzevrijheid als IPD in gevaar komt behoefte Grip Toetsing aan IPD Zekerheid Garantiepensioen Beschermd vermogen (box 4) Maatwerk Arbeidsneutraal e. Introductie Box 4: vrijgesteld vermogen: buiten vermogenstoets, beschermd bij faillissement met pensioen/zorgdoel 35

Oplossingsrichtingen KPS werkgroep 4. Het nationale pensioen (burgerperspectief) a. Eén verplichte individuele beschikbare premieregeling b. Uitvoerder bepaalt de premie c. Uitvoerder belegt naar eigen inzicht marktconform d. 80% premie: ten minste garantierendement 20% premie: financiering risicopremies en individuele buffer e. Spaarkapitaal: levenslange annuïteit behoefte Eenvoud Zekerheid Eigendomsrechten Garantie Maatwerk Arbeidsneutraal f. Buffer: uitkeringen van max. 5 jr die inspelen op marktomstandigheden en levensverwachting 35

Geen consensus binnen de werkgroep over. 1. Verplichtstelling (<=>collectiviteit/solidariteit) 2. Keuzevrijheid (verantwoordelijkheid) 3. (Mate) van zekerheid (solidariteit) 4. Premie-inleg/pensioenambitie 5. Holistische benadering: ontschotten pensioen, wonen en zorg 35

Buiten de KPS werkgroep is het beeld niet anders. 1. Verplichtstelling (<=>collectiviteit/solidariteit) a. DNB household Survey over pensioenvoorkeuren (dec 2010), b. Onderzoeksresultaten in het kader van consumentenbehoeften pensioenen (TNS NIPO juni 2013) c. Issuemonitor 2014 Pensioenen 2. Keuzevrijheid (verantwoordelijkheid) a. Ja volgens DNB household Survey over pensioenvoorkeuren (dec 2010) en b. Onderzoeksresultaten in het kader van concumentenbehoeften pensioenen (TNS NIPO juni 2013) c. Mejudice 2014: uitkomsten onderzoek afhankelijk van formulering Op de volgende punten a. Omvang van de premie (met name leeftijd tot 45 jaar) b. Risicoprofiel/wijze waarop wordt opgebouwd c. Ingangsdatum Opmerkelijk: behoefte afhankelijk van leeftijd, inkomen arbeidsrelatie en mate van vertrouwen in pensioenuitvoerder 35

Buiten de KPS werkgroep is het beeld niet anders. 3. Zekerheid (solidariteit) a. Conflict tussen behoeften werkgever/overheid enerzijds en burgers anderzijds (met name de burgers met lagere inkomens) b. Onderzoeksresultaten zijn diffuus c. Trend is oplossingsrichtingen te zoeken in de sfeer van premieovereenkomst (1 variant waarin dc oplossing pas in beeld komt bij inkomen boven 1x modaal, dit sluit aan bij behoeften zoals geformuleerd in issuemonitor) 4. Premie-inleg/pensioenambitie in relatie tot toename zelfredzaamheid a. Woon- en zorgkosteninflatie b. Omvang premie 5. Holistische benadering a. Netspar NEA Paper 40: Naar een dynamische toekomstvoorziening (2011) b. WRR publicaties wonen, zorg en pensioen (2012) c. WRR publicatie opmaat voor later (2014) 35

Ervaringen proces KPS 1. In KPS-proces konden 1 e en 3 e pijler niet buiten de discussie blijven. (Adviesaanvraag SER ziet op 2 e pijler) 2. Valkuil KPS-proces: discussies vervallen in pleidooi voor (vaktechnische) oplossingen met het risico dat a. veronderstelde uitgangspunten bij de oplossing niet aansluiten bij kennis over behoeften van belanghebbenden, b. niet duidelijk is welke behoeften door de oplossing worden afgeruild en c. de oplossing niet bijdraagt aan de toekomstige behoeften van belanghebbenden 3. Consensus ontstond eenvoudig waar trends/behoeften goed waren geïnventariseerd 35

Aanbeveling naar aanleiding van KPS-proces 1. Nader onderzoek naar maatschappelijke trends en behoeften van de verschillende belanghebbenden op elementen waar consensus ontbreekt of twijfel bestaat (Klantprofiel van de B.V. Nederland) 2. Op basis daarvan opstellen langetermijnvisie door overheid (ongeacht actuele samenstelling coalitie!) (Analyseren) 3. Deze visie omzetten naar pensioentechnische oplossingen (Adviseren) 4. Regie in handen geven van een onafhankelijke partij die continuïteit biedt (Opdrachtomschrijving) Opdrachtformulering Trends / behoeften Analyseren Adviseren 35

Vertrouwen is de basis voor het welslagen van de transitie 2

Werkgroep Jong (&Oud) Mr. Tim Zuiderman Advocaat/partner Onno F. Blom Advocaten Bestuurslid KPS 80

De visie van jongerenorganisaties Een korte opfriscursus Mr. Jolanda Ram van Mourik 82

Politieke jongeren (VVD, PvdA en D66) Het 10-puntenplan 1. Algemene spaarplicht (ook voor ZZP-ers) 2. Meer keuzevrijheid over pensioeningangsdatum en vrijheid om meer te sparen dan het wettelijk minimum 3. Werkgever wordt inhoudingsplichtig 4. Keuzevrijheid voor welke pensioenuitvoerder 5. Minder uitvoerders, meer efficiëntie 6. Beleggingsstrategie wordt leeftijdsafhankelijk 7. Heldere communicatie vanuit pensioenuitvoerders 8. Nieuwe pensioenuitvoerders mogen toetreden op de markt 9. Sterfterisico wordt collectief gedeeld 10. Reeds opgebouwde rechten worden niet aangetast 83

Vakbondsjongeren (CNV jong en FNV jongeren) pensioenakkoord mei 2013 Uitgangspunten: Risicodeling Governance Marktwaardering en behoud van marktwaarde Communicatie naar deelnemers 84

Pensioenlab - groep toekomst stelsel De uitgangspunten: 1. Werken moet blijven lonen 2. Niemand mag onder het bestaansminimum zakken 3. Het stelsel moet zo eenvoudig mogelijk zijn 4. Het stelsel moet financieel/actuarieel fair zijn 5. Het moet haalbaar zijn (met een beetje fantasie) 6. Het stelsel moet toekomstbestendig zijn 7. Deelname moet verplicht worden (ook voor zzp ers) 8. Eigendomsrechten moeten worden gedefinieerd 9. Je moet in zekere zin je eigen pensioenleeftijd kunnen bepalen 85

Hebben de jongsten de toekomst? Hebben de jongsten de toekomst? Drs. Roderick Loeber AAG 87

Het pensioenstelsel omgooien? Let op: impliciete waarschuwing! PENSIOEN 88

Het pensioenstelsel omgooien? Let op: impliciete waarschuwing! PEN PENSIOEN OEN 89

Het pensioenstelsel omgooien? Let op: impliciete waarschuwing! NEO IS NEP PEN SI OEN 90

Neo is nep Geen exacte wetenschap, maar filosofie Nieuwe producten behalen de doelstelling niet?! Nieuwe generaties komen er bekaaid vanaf?! 91

Doelstellingen pensioen Goede oudedagsvoorziening Tegen betaalbare premies Met een beperkt risico 92

Worden doelstellingen bereikt? Recente producten: Product Pensioenresultaat Betaalbaar Beperkt risico IDC CDC PPI Aanpassing Witteveenkader Aanpassing FTK / 93

Betere oplossingen!? Actuariële feestjes: Degressieve opbouw Progressieve premie Degressieve uitkeringen (tot drempel) Maar juridische knelpunten! 94

Komen de jongsten er bekaaid vanaf? Positieve trends: Behoud collectiviteit Gerichte risicodeling Keuzevrijheid Gedefinieerde eigendomsrechten Algemene pensioenplicht 95

Vooral niet! Beperking pensioenopbouw om politieke redenen Verregaande individualisering pensioen Oneerlijke communicatie Als pensioen niks oplevert, dan is er geen draagvlak 96

Geen draagvlak: NEO IS NEP wordt NOP IS NEE 97

Pauze tot 11.30 uur 99

Uitreiking KPS Award 2014 100

Jury KPS Award 2014 Prof.mr. drs. Mark Heemskerk, bijzonder hoogleraar pensioenrecht Radboud Universiteit Nijmegen l advocaat Onno F. Blom advocaten Mr. Helen Heijbroek, voorzitter KPS Joop Rietmulder, erevoorzitter KPS Drs. Maarten Roest RBA, Hoofd Vermogensbeheer ABN AMRO Pensioenfonds Mr. drs. Edwin Schop, directeur Flexis Groep l expertisecentrum Pensioenrecht VU te Amsterdam Drs. Mariëtte Simons, Uitvoerend bestuurder PME 101

Paneldiscussie o.l.v. Martijn de Greve PANEL Paul le Doux, woordvoerder JOVD Drs. Ir. Ap Fraterman, secretaris Pensioenbeleid VNO-NCW Drs. John Landman, kwartiermaker Toezicht Beleid Pensioenen DNB Dr. Pieter Omtzigt, pensioenwoordvoerder CDA en pensioenrapporteur Europa Dr. Bas Schuurmans MFP, Nibud en projectleider Startpunt Geldzaken Henk Wesselo, directeur FNV Zelfstandigen 102

Oplossingsrichtingen in het debat houden rekening met Behoeften Meer grip op zorg en zekerheid Meer grip op financiële situatie Handelingsperspectief Onafhankelijkheid Inkomenszekerheid Werkzekerheid Betrouwbare instanties 103

Afsluiting Fokko Covers, Vicevoorzitter KPS 104

Afsluiting Najaarscongres KPS Pensioen met visie Nelson Mandela (18-07-1918 l 5-12-2013) 105

Afsluiting Postbus 44 3879 CA Hoevelaken T: 033 257 05 88 F: 033 258 03 40 info@kps.nl www.kps.nl 106