Water, Land & Dijken Het opknappen van natuurterreinen voor weidevogels

Water, Land & Dijken Het opknappen van natuurterreinen voor weidevogels Handvatten voor een weidevogelrijk veenweidegebied 1 7339_opknappen.indd 1 8/26/08 9:05:59 AM

Wat wil de weidevogel? Rust en een vrij uitzicht. Een vochtige bodem met Veel wormen om te eten. Kruidenrijk grasland met Veel insecten voor de kuikens. Veilig zijn voor predatoren. Een goed weidevogelgebied heeft goed beheer nodig. Dit houdt in: ontwateren, bemesten, bekalken, beweiden en maaien, en dit alles met mate en in de juiste verhouding. In gebieden waar onvoldoende beheer plaatsvindt, treedt verwaarlozing op. Verruiging, verzuring en verarming van de bodem zijn het gevolg. Een verruigd gebied is voor weidevogels niet aantrekkelijk. De laatste jaren zijn verschillende natuurgebieden op een dergelijke manier achteruit gegaan. Deze brochure bundelt kort en krachtig de bestaande actuele kennis over hoe zo n verwaarloosd gebied weer kan worden opgeknapt. 2 Ernstig verruigd weidevogelterrein Een grutto eet dagelijks 160-190 gram regenworm 7339_opknappen.indd 2 8/26/08 9:06:02 AM

Waterhuishouding Wormen houden van een vochtige bodem. Maar niet van een natte bodem. Ontwatering is daarom van groot belang. Breng de greppelstructuur op orde. Trek, waar nodig, afvoerpijpen. Te droog is echter ook niet goed. Bij te kort vocht zakken de wormen dieper weg en worden ze onbereikbaar voor de vogels. Bovendien kan de bodem te hard worden om er met een vogelsnavel fatsoenlijk in te kunnen prikken. In de strooisellaag (de bovenste 10 cm) moet een vochtgehalte van ca. 45 % heersen. Weidemolen Weidemolentjes en pompen kunnen noodzakelijk zijn om dieper gelegen delen droog te malen. Water op het land betekent gevaar voor de wormen. Een plasdras-terreintje is weliswaar aantrekkelijk als rustplaats voor de vogels, maar als grasland te lang onder water staat verdrinken de wormen, en treedt structuurbederf van de bodem op. Electrische pomp 3 7339_opknappen.indd 3 8/26/08 9:06:04 AM

4 Bodemherstel In verwaarloosde weidevogelterreinen is vaak van alles mis met de bodem. De structuur is kapot door verdichting en de chemie is ontregeld. Om dergelijke bodems te herstellen is een meerjarig programma nodig. Laat eerst de bodem onderzoeken. Zonder goede gegevens is een behandeling op maat lastig. BLGG in Oosterbeek voert bodemonderzoek uit. Doorbreek de vicieuze cirkel van een bedorven bodemstructuur. Bodemleven wil niet gedijen door zuurstofgebrek, en door het gebrek aan bodemactiviteit is er te weinig doorluchting. Om een verslempte of verdichte bodem weer wat tot leven te wekken kan een weidebeluchter (verticuteerder) wellicht een nuttig hulpmiddel zijn. Dit apparaat brengt zuurstof in de bodem. Met dit apparaat is in de agrarische praktijk echter nog weinig ervaring. Pak verzuring aan. Dit is op veel plaatsen een probleem. Een ph van 4,8 tot 5,2 is ideaal voor wormen. Als de ph te laag is, is bekalking de remedie. Pak met herstelbemesting ernstig verarmde bodems aan. In sommige natuurterreinen is de bodem zo arm aan voedingsstoffen, dat dit een gezond bodemleven in de weg staat. Let bij bemesting en bekalking op eventuele overschotten van (sporen-)elementen in de bodem. De gehaltes van bijvoorbeeld zwavel, magnesium en natrium zijn in sommige bodems te hoog voor een goed bodemleven. Structuurbederf 7339_opknappen.indd 4 8/26/08 9:06:06 AM

De minister plant wormen, Hier zet minister Gerda Verburg (landbouw en natuur) symbolisch enkele wormen uit in een natuurterrein dat opgeknapt wordt. Regenwormen zijn cruciaal voor een gezonde bodem, en bovendien in het vroege voorjaar het stapelvoedsel van veel weidevogels. Ze dragen bij aan drainage, omdat ze gangenstelsels graven, en ze verwerken organisch materiaal (resten van planten en wortels) tot vruchtbare compost. Elke worm maakt al etend per jaar ongeveer 4,5 kilo compost. In een gezonde veenbodem leven al gauw meer dan een half miljoen wormen per hectare. Bekalking Bekalking is nodig als de ph 4,8 is of lager. Let op de gehalten magnesium en calcium in de bodem. Kies op gronden met een overschot aan magnesium of een tekort aan calcium kalk- en kunstmestsoorten met weinig magnesium. Strooi dan koolzure kalk (calciumcarbonaat), dat is het beste voor het bodemleven en de wormen. Het bodemleven heeft immers calcium ook als voedingsstof nodig. De carbonaten verhogen de ph. Probeer niet meer dan 1 ton per hectare per jaar te strooien. Zware bekalking vermindert de draagkracht van de bodem en bevordert de veenafbraak en vermoedelijk ook baggervorming. Bekalking 5 7339_opknappen.indd 5 8/26/08 9:06:08 AM

Bemesting Bij goed weidevogelbeheer hoort bemesting. Ruige mest is het best, althans als het goede ruige mest is. Voor een nauwkeurige kwaliteitsbepaling is een mestanalyse nuttig. BLGG Oosterbeek doet dit soort analyses ook. In bijgaand kader staan de analysekenmerken van ideale ruige mest. Algemene kenmerken van goede ruige mest zijn: Vochtig, maar niet nat. Gedeeltelijk gecomposteerd. Tijdens de rijping geen sterke broei, maar wel actief. Mest van vee met een goed rantsoen. Zorg dat de bemesting is afgestemd op de behoefte van de bodem. Deze behoefte blijkt uit de bodemanalyse. Let speciaal op 6 Ruige mest gebrek aan kali en calcium. Dit komt veel voor, en uit onderzoek is een directe positieve relatie gebleken tussen wormen en het kali- en calciumgehalte van de bodem. Gebruik de bodemanalyse bij de keuze van de meststof. Kenmerken van goede ruige mest Droge stof 200 250 g / kg Ruw as 225 275 g / kg ds Organische stof 700 750 g / kg ds C:N-verhouding 13 Stikstof N-NH3 3 5 g / kg ds Stikstof N-org 22 24 g / kg ds Fosfaat P2O5 11 15 g / kg ds Kali K2O > 45 g / kg ds Ruige mest wordt uitgereden 7339_opknappen.indd 6 8/26/08 9:06:10 AM

Botanische samenstelling van het grasland Weidevogels gedijen het best in ouderwetse graslanden die niet te rijk en niet te schraal zijn, met veel grassoorten en bloeiende kruiden als pinksterbloem, boterbloem en veldzuring. Het voorkomen van witte klaver is ook een goed teken. Let op wanneer de grassoort witbol gaat overheersen, dit is vaak het eerste stadium van verruiging. Het zelfde geldt voor ridderzuring. Percelen met veel witbol zijn aan te pakken door het land vóór de bloei af te weiden en daarna te bloten. Bloemrijk weidevogelgrasland 7 7339_opknappen.indd 7 8/26/08 9:06:12 AM

8 Verruiging Weidevogels houden van vrij uitzicht in een kruidig grasland met veel insecten. Boomopslag, hoge planten en oprukkende rietvelden zijn ongewenst. Pak verruiging (bosjes, riet, pitrus en zeggen) daarom aan. Voor het verwijderen van grote bomen is een kapvergunning vereist (dit verschilt per gemeente, vaak vanaf stamdikte 20 cm). Het beste is om jonge wilgen en elzen niet af te zagen, maar met wortel en al uit de grond te trekken. Riet moet jaarlijks gemaaid worden. Gebruikelijk is om dit in het najaar te doen wanneer het riet is afgestorven. Voer het maaisel bij voorkeur af, en composteer het eventueel. Gedroogd riet kan ook als strooisel dienen voor vee, zo kan het verwerkt worden tot ruige mest. Een boom in het weiland heeft tot op 200 meter afstand een verstorend effect op weidevogels Pitrus Veronkruiding door pitrus (Juncus effusus) is een apart probleem in het veenweidegebied. In verwaarloosde terreinen kan deze taaie rakker een ware monocultuur worden. Pitrus lijkt baat te hebben bij verdichte, verzuurde en slecht ontwaterde grond, en ook bij verstoring zoals bijvoorbeeld vertrapping en diepe sporen van trekkerbanden. In een open zode ontkiemen veel pitruszaden. Wie weidevogels wil, moet pitrus aanpakken. Er zijn vanuit literatuur en ervaringen 3 methodes bekend. 1. Chemische bestrijding op oude pollen. Bestrijd de (niet gemaaide!) pitrus 6 tot 3 weken vóór het maaien. Gebruik maximaal 4 liter MCPA bij groeizaam weer en een temperatuur tussen 10 Pitrus krijgt de overhand 7339_opknappen.indd 8 8/26/08 9:06:14 AM

en 20 ºC. In de vroege ochtend is ideaal, als de dauw weg is. Herhaal de bespuitingen zonodig. Ideale hoogte ná het maaien: 20 tot 40 cm. Maai pas als de pitrus echt dood is. 2. Chemische bestrijding op gemaaide pitrus. Maai de pitrus en voer het maaisel af. Bestrijd de gemaaide pitrus 2 tot 4 weken ná het maaien, als er weer jonge scheuten uitlopen (lengte 20 tot 40 centimeter). Dosering en toepassing als hierboven. 3. Niet-chemische bestrijding. Pas deze methode alleen toe als chemische bestrijding onmogelijk is. Terugdringen is met deze methode veel lastiger, voorkomen van uitbreiding kan wel. Maai de pitrus, voer het maaisel af en schaar vervolgens direct een flink koppel schapen in. Hou de beweiding gaande tot diep in het najaar. Ga daarna met de weidebloter nog een keer over het perceel heen, en probeer er voor te zorgen dat zo kort mogelijk daarop het waterpeil omhoog gaat (winterpeil). Na 5 tot 10 jaar zou de pitrus kunnen verminderen / verdwijnen. Wat altijd geldt bij chemische bestrijding: Vraag in het geval van pacht toestemming van de eigenaar. Blijf uit de buurt van botanisch interessante zones, zoals veenmosrietland. Werk met windstil, groeizaam weer, en met driftarme doppen. Spuiten mag alleen gebeuren door iemand met een geldige spuitlicentie. Herhaal zo nodig de bespuiting. Op percelen met een (P)SN-subsidie moet u ontheffing vragen via DLG. Ontheffing is niet nodig tijdens de inrichtingsperiode (P)SN. Chemische bestrijding van pitrus op vaarland 9 7339_opknappen.indd 9 8/26/08 9:06:15 AM

10 Infrastructuur Bij de inrichting van een weidevogelgebied hoort ook de infrastructuur. Hiermee wordt de beheerbaarheid bedoeld, d.w.z. dammen, kavelpaden, bevaarbaarheid van waterwegen, hekwerk en oeverbescherming. Het spreekt voor zich dat investeringen op dit punt zichzelf snel terugverdienen, omdat het beheer eenvoudiger en dus goedkoper wordt als de infrastructuur goed is. Niettemin deze tips: Om de sloten op (vaar-)diepte te houden is baggeren met de baggerspuit ideaal. De bagger is namelijk meteen een goede meststof. Een kavelpad kan in moeilijk bereikbare weidevogelterreinen van essentieel belang zijn om betaalbaar beheer mogelijk te maken Dammen dienen voorzien te zijn van zijwanden. Dammen zonder zijwanden zijn na twee jaar voor de helft in de sloot gezakt. Ter voorkoming van baggervorming en oeverafslag kan het nuttig zijn om met een vangactie een hoeveelheid woelende vissen (graskarpers, brasems) weg te vangen. Een goede methode is het zgn. electrisch vissen. Hiervoor is ontheffing nodig. Een goedkope vorm van oeverbescherming is de aanplant van riet. Dit moet echter goed onderhouden worden; zorg ervoor dat dit direct geregeld is of doe het anders niet. Natuurvriendelijk baggeren met de baggerspuit het slootleven wordt ontzien 7339_opknappen.indd 10 8/26/08 9:06:18 AM

Let bij oeverbescherming op de begaanbaarheid voor weidevogelpullen. Als er ook boomopslag verwijderd moet worden kan het hout misschien van pas komen bij het repareren van dammen, kavelpaden of oeverbescherming. Beheer Pas als de ontwatering, het bodemleven (de bemestingstoestand) en de botanische samenstelling van het grasland weer in orde zijn heeft goed weidevogelbeheer zin. Over het ideale weidevogelbeheer is veel discussie. In het algemeen kan gesteld worden dat goed weidevogelbeheer bestaat uit drie onderdelen: Deze oever kalft met brokken tegelijk af; oeverbescherming is dringend gewenst Beweiding. Begrazing van graslanden door met name rundvee is onmisbaar in een weidevogelgebied. Beweid land heeft een aantrekkelijke variatie in grashoogte en mestplekken. Dit trekt insecten aan (voedsel voor pullen) en zorgt er voor dat het grasgewas niet te dicht wordt voor weidevogels om er De koe in de wei één van de pijlers van goed weidevogelbeheer! 11 7339_opknappen.indd 11 8/26/08 9:06:21 AM

12 zich doorheen te verplaatsen. Beweiding is ook gunstig voor wormen vanwege vertrapping (plantenresten) en mestflatten. Beweiding door schapen kan helpen bij het onderdrukken van bepaalde onkruiden (o.a. pitrus, zuring en kruiskruid). De typische betreding door schapen zorgt bovendien voor een mooie zode. Maaien. Bij het meeste graslandbeheer hoort maaien. Voor de weidevogels is het gunstig als er niet te vroeg, en niet te veel tegelijk gemaaid wordt. Afwisseling van kort en lang gras op korte afstand is beter. Dit noemt men mozaïekbeheer. De vogels hebben dan voldoende schuilgelegenheid. Met vluchtheuvels en het laten staan van perceelsranden kan hier ook in voorzien worden. Plaats maximaal 24 uur voor het maaien vlaggen om rondlopende oudervogels met pullen uit het te maaien land te verjagen (zodat ze niet doodgemaaid worden). Schakel eventueel vrijwilligers in. Verder is het beter om niet te zware snedes te maaien. De zode blijft beter gesloten en onkruiden krijgen minder kans. Onderhoud. Hiermee wordt bedoeld het op peil houden van de bemestingstoestand, de ontwatering, de bodemkwaliteit en de infrastructuur in het veld. Zorg dat de kwaliteit van het weidevogelterrein goed blijft. In het weidevogelbeheer is de gulden middenweg vaak het beste. Helemaal niet bemesten is niet goed omdat het bodemleven voeding nodig heeft. Maar overbemesting is eveneens schadelijk voor het bodemleven. Hetzelfde geldt voor beweiding. Weidevogels kunnen niet zonder begrazing, maar te lang te veel vee in één keer werkt weer verstorend. Vluchtstroken voor weidevogels 7339_opknappen.indd 12 8/26/08 9:06:23 AM

Goed weidevogelbeheer is niet star maar flexibel en vereist kennis van zaken. Blind varen op een late maaidatum, een hoog waterpeil of een bepaald vast bemestingsniveau is niet verstandig. Probeer het beheer van jaar tot jaar, en liefst zelfs tijdens het seizoen aan te passen op het (vestigings-)gedrag van de vogels, en de omstandigheden in het veld. In sommige polders wordt geëxperimenteerd met een beheerregisseur. Dit is een veldkenner die tot taak heeft om in overleg met boeren en natuurorganisaties steeds tijdens het seizoen tot de beste beheeroplossingen te komen. Faunaschade en predatie Uit onderzoek is gebleken dat predatie niet alleen de belangrijkste, maar ook een groeiende oorzaak is van het verlies van legsels en kuikens. Predatie hoort bij weidevogels, maar er zijn grenzen. Een gruttopaar moet jaarlijks 0,65 kuiken grootbrengen om de populatie op peil te houden. Als er te veel predatie is wordt deze kritische grens overschreden. Dan moet predatie worden aangepakt. Bejaging van vossen en zwarte kraaien kan alleen met een ontheffing. Zorg, als er een ontheffing is, dat er gebruik van gemaakt wordt. De laatste vos en kraai hoeven niet dood een beheersbaar niveau is voldoende. Beheerregisseur in actie bij een uitgekomen nest Vossen en weidevogels gaan niet samen 13 7339_opknappen.indd 13 8/26/08 9:06:25 AM

Hoge bomen, ruigtes, rietkragen en rommelige overhoekjes bieden kansen voor predatoren (als hol, schuilgelegenheid, nestplaats of uitkijkpunt). Ruim deze elementen daarom zoveel mogelijk op. Controleer ook uw eigen erf. Opvallend vaak bevinden vossenholen zich op boerenerven. Een nieuw probleem vormen de (overzomerende) ganzen. Door hun luidruchtige en onrustige gedrag verstoren zij de weidevogels die in het zelfde gebied (zouden willen) broeden. Het gaat dan vooral om de grauwe gans, de brandgans, de canadese gans (exoot) en de nijlgans (exoot). Verjagen mag wel, maar hierbij bestaat het risico dat tegelijk de weidevogels verjaagd worden. Let bijvoorbeeld op met linten in het land tijdens het broedseizoen van de weidevogels; deze zijn zeer verstorend. In Vogelrichtlijngebieden is verjagen niet toegestaan in het weidevogelseizoen. De schade komt wel in aanmerking voor een tegemoetkoming van het Faunafonds. Jacht is een gevoelig thema. Wees er op voorbereid dat iedere bestrijding van predatoren onderbouwd moet zijn met stevige (wetenschappelijk gestaafde) argumenten. Cijfers van aantallen en schade zijn daarbij onmisbaar. Als de aantallen ganzen te groot worden moeten ze eigenlijk worden aangepakt. Ontheffingen voor afschot, vangacties of eieren schudden worden echter maar mondjesmaat afgegeven, met name voor de inheemse soorten. 14 Overzomerende ganzen verstoren weidevogels 7339_opknappen.indd 14 8/26/08 9:06:26 AM

Nuttige adressen Voor bodem- en mestonderzoek: Colofon Tekst Freek van Leeuwen BLGG Oosterbeek Postbus 115 6860 AC Oosterbeek 026 3346409 Voor ontheffingen bij (P)SN-beschikkingen: Dienst Regelingen Postbus 965 6040 AZ Roermond 0800 2233322 Voor meer informatie en advies Vereniging Agrarisch Natuur- en Landschapsbeheer Water, Land & Dijken Koemarkt 53-I, 1441 DB Purmerend 0299 437463, info@waterlandendijken.nl www.waterlandendijken.nl Foto s Met dank aan Vormgeving Druk Financiering Uitgave Bijbestellen Bart Edel, Freek van Leeuwen, Jan-Kees den Rooijen, Joke Stoop, Wim Tijsen, Ed Zijp Jan Buijs, Bart Edel, Henk de Gier, Monique van Hoogstraten H&R Communicatieve Vormgeving, Purmerend Keizer en van Straten, Edam Nationaal Landschap Laag Holland Vereniging Agrarisch Natuur- en Landschapsbeheer Water, Land & Dijken Via 0299 437463 of info@waterlandendijken.nl Kosten: 3,- per stuk. Deze brochure is met grote zorgvuldigheid samengesteld. De Vereniging Agrarisch Natuur- en Landschapsbeheer Water, Land en Dijken is echter niet verantwoordelijk voor enige vorm van schade die voortkomt uit handelen op basis van informatie uit deze brochure. 15 Purmerend augustus 2008 7339_opknappen.indd 15 8/26/08 9:06:26 AM

Water, Land & Dijken 7339_opknappen.indd 16 8/26/08 9:06:28 AM