Plan Roerdomp in het Ilperveld

Transcriptie

1 Plan Roerdomp in het Ilperveld publieksverslag Dit is het verslag van de werkzaamheden die plaatsvonden in het Ilperveld tussen april 2002 en juli 2007 om de natuur te herstellen. Die werkzaamheden gebeurden in een project dat we Plan Roerdomp noemen, maar dat officieel heet: Biotoopherstel voor Botaurus stellaris, Anas penelope en Limosa limosa in de SBZ Ilperveld LIFE02NAT/NL/8486. Inleiding In de gemeente Landsmeer ligt het Ilperveld, een prachtig natuurgebied dat grotendeels in bezit is van Landschap Noord-Holland. Het is zó waardevol dat het aangewezen is als Europees natuurgebied. De vogels, maar ook de andere dieren en de planten samen zijn belangrijk genoeg om er Europese bescherming aan te geven. Het Europees natuurbeleid is geformuleerd in een ambitieus plan: Natura Dat plan geeft aan waar de belangrijke natuurgebieden liggen en welke soorten daarin belangrijk zijn. Ook staat er hoe de bedreigde soorten extra beschermd kunnen worden. Om de ambities van Natura 2000 waar te maken is veel geld nodig. Voor een deel kan dit uit de LIFE-Natuur regeling komen. Dit subsidiefonds van de Europese Commissie besteedde tot miljoen aan projecten voor behoud en/of herstel van beschermde natuurgebieden en leefgebieden van beschermde diersoorten. Om in aanmerking te komen voor deze subsidie moet het gebied aangewezen zijn in de Europese Vogelrichtlijn of de Habitatrichtlijn. Zulke gebieden krijgen voorrang in de subsidieverlening, omdat daar nog planten en dieren voorkomen die elders met uitsterven worden bedreigd. Het Ilperveld was al lang geleden aangewezen als Vogelrichtlijngebied met als belangrijke soorten de roerdomp en de grutto. Sinds kort is het Ilperveld ook een Habitatrichtlijngebied, zodat nu ook extra bescherming mogelijk is voor andere diersoorten en voor planten. Toch ging de natuur in de laatste jaren van de vorige eeuw achteruit. Dat was de aanleiding om een groot herstelproject op te pakken om de natuur een nieuwe impuls te geven. In dit verslag beschrijven we om welke natuur het gaat, wat de problemen waren en hoe we die hebben aangepakt. Ook melden we de eerste resultaten. LIFE-PROJECT ILPERVELD PLAN ROERDOMP publieksverslag 1

2 Het Ilperveld Het Ilperveld is een veenweidegebied met heel veel eilandjes en sloten. De bodem bestaat uit laagveen en het waterpeil staat zeer hoog. Tot 1932 werd er in droge tijden water binnengelaten uit de Zuiderzee. Dat zoute water zorgde voor brakke omstandigheden. In andere, zoete, veengebieden werd veel turf gestoken, vaak in georganiseerd verband. Maar: brak veen brandt slecht. Daarom is in het Ilperveld veel minder turf gestoken. Wel is individueel kleinschalig verveend door sleuven in de eilandjes te graven, de zogenoemde petgaten. Daaruit werd veen opgebaggerd en tussen de petgaten te drogen gelegd. De droge veenbagger werd tot turven gestoken. De eilandjes met hun petgaten en de vele sloten daartussen zorgen er voor dat het Ilperveld ook cultuurhistorisch interessant is. In hoofdlijnen is het patroon van sloten en eilanden al honderden jaren onveranderd. In de petgaten groeien na het baggeren van het veen weer planten: ze groeien langzaam dicht. Deze zogenoemde verlandingen zijn belangrijk voor de natuur. Ook de vele graslanden en rietkragen zijn plekken waar zeldzame planten en dieren zich thuis voelen. Ligging Roerdomp Het gebied telt de volgende belangrijke vogelsoorten: roerdomp, smient, grutto, krakeend, watersnip, zomertaling, visdief, slobeend, bruine kiekendief en snor. Andere belangrijke soorten zijn: rugstreeppad, kleine modderkruiper, bittervoorn en noordse woelmuis. Vooral de roerdomp en de noordse woelmuis zijn zeldzaam in Nederland. De noordse woelmuis komt zelfs alleen voor in Noordwest Nederland! LIFE-PROJECT ILPERVELD PLAN ROERDOMP publieksverslag 2

3 De natuur van het Ilperveld moet worden beheerd. Als we niets doen, staat er binnen tien jaar alleen maar bos. Dat willen we niet omdat de huidige natuur alleen maar goed kan bestaan in een open gebied. We moeten daarom zorgen dat dat bos niet kan ontstaan. Trouwens: ook de meeste omwonenden en bezoekers zijn gesteld op het open landschap. We houden het gebied open door baggeren, maaien, beweiden en bemesten. We voeren het beheer deels zelf uit en deels doen de agrariërs uit de omgeving dat. Voor iedereen geldt dat het beheer varend moet gebeuren: er lopen geen wegen door het Ilperveld. Alleen in het noorden is een beheerpad aangelegd, voor het overige gaat alles via het water. Het Ilperveld wordt veel bezocht. Niet alleen de omwonenden gaan regelmatig met een bootje het veld in, ook anderen bezoeken het gebied graag. Via het Bezoekerscentrum van Landschap Noord-Holland ontdekken elk jaar enkele duizenden mensen de pracht van het Ilperveld. Veel belangstellenden hebben de werkzaamheden van het LIFE-project bekeken (foto: Johan Stuart) LIFE-PROJECT ILPERVELD PLAN ROERDOMP publieksverslag 3

4 Problemen Aan het eind van de 20 e eeuw werden in het veld verschillende problemen voor de natuur geconstateerd. Die problemen waren: 1. niet-vitale rietvelden Door gebrek aan verlandend, schoon, ondiep water vond te weinig ontwikkeling plaats van jonge, waterrijke rietlanden. Dat verslechterde de omstandigheden voor de roerdomp. Er kwamen steeds minder goede plekken om te eten en broeden. 2. verzuurde bodem Door de luchtvervuiling is sinds 1985 verzuring van de veenbodem opgetreden. Toen de agrariërs hun grond verkochten aan Landschap Noord-Holland kwamen er ook veranderingen in het beheer. Deze hebben de verzuring versneld. Het historisch agrarisch gebruik, met een zeer regelmatige extensieve bemesting (bestaande uit rundermest, veenslik en ander organisch materiaal zoals waterplanten, rietstrooisel en grasmaaisel), ging over naar natuurbeheer waarin geen of incidenteel bemesting voorkwam. Dat bevorderde de verzuring en zorgde voor de groei van ongewenste planten in de graslanden. In een zure bodem leven veel minder wormen en andere bodemdieren. En juist die zijn nodig om de jonge (en oude) weidevogels te voeden. In een verzuurd gebied komen dus minder jonge vogels groot. 3. overheersing door pitrus Een gevolg van de verzuring was dat er een explosieve ontwikkeling van met name pitrus plaatsvond. Dit is een grote, sprieterige plant met stekelige uiteinden. Als hij op een weiland heel veel groeit, dan kunnen er geen vogels meer broeden omdat vogels daarbij graag vrij zicht om zich heen hebben. Bovendien maakt de pitrus de al zure bodem nóg zuurder. Op den duur kan er bijna niets anders meer groeien dan pitrus. Grazende koeien hebben veel last van de pitrus: de stekelige sprieten prikken in hun ogen. 4. slechte waterkwaliteit De natuur in het Ilperveld heeft heel schoon water nodig. Het water in het Ilperveld ziet er op het eerste gezicht niet zo slecht uit, maar de kwaliteit van het water is niet goed genoeg voor de beste ontwikkeling van de natuur. Er zitten teveel ongewenste voedingsstoffen in het water, met name fosfaat en sulfaat. Daardoor komen er veel te weinig kleine waterdiertjes voor, waarvan bijvoorbeeld de roerdomp moet leven. Ook ligt er veel te veel bagger in het Ilperveld. Door de wind en door het varen wervelt die bagger steeds op. Het water wordt troebel en een natuurlijke plantengroei is niet goed mogelijk. LIFE-PROJECT ILPERVELD PLAN ROERDOMP publieksverslag 4

5 In het Ilperveld kan prachtig worden gevaren (kaart: Han vd Lende) LIFE-PROJECT ILPERVELD PLAN ROERDOMP publieksverslag 5

6 Maatregelen Voor deze problemen is een aantal oplossingen bedacht die we in de afgelopen jaren hebben toegepast. 1. niet-vitale rietvelden We hebben op heel veel plaatsen nieuw riet laten groeien door extra, ondiep open water te maken. Soms hebben we daarvoor de bovenlaag van graslanden weg gegraven en soms hebben we langs slootoevers brede rietstroken gemaakt. Ook hebben we veel dichtgegroeide petgaten weer open gegraven en zelfs zijn er nieuwe petgaten gemaakt. Al met al is er m² nieuw riet bijgekomen. Het graven van een petgat (foto: Piet van Kranenburg) 2. verzuurde bodem De ernstigste luchtvervuiling is inmiddels wel voorbij, dus voor nieuwe verzuring hoeven we niet meer te vrezen. De bestaande verzuring gaat echter niet zomaar weg. Daarvoor is het nodig om jaren lang op een goede wijze te bemesten. Dat hebben we gedaan met stalmest en met kalkmeststoffen. Kalk werkt heel goed tegen zure omstandigheden. Per jaar zijn tussen de 150 en 200 hectaren grasland door ons op deze manier bemest. Op die graslanden is het bodemleven sterk verbeterd en kunnen de vogels weer voedsel vinden. LIFE-PROJECT ILPERVELD PLAN ROERDOMP publieksverslag 6

7 3. overheersing door pitrus Pitrus is een hele sterke en koppige plant: hij is bijna niet weg te krijgen. Zelfs als je hem steeds weer kort maait, blijft hij terug komen. We hebben onderzoek laten doen naar de beste manier om van de pitrus af te komen. Hieruit bleek dat een bespuiting met MCPA het snelste resultaat zou geven met de minste belasting voor het milieu. We hebben de eilanden waar de meeste pitrus stond aangepakt door heel gericht op de pitrus te spuiten. Langs de slootoevers hebben we steeds een strook pitrus laten staan, zodat er geen MCPA in het water zou komen. Bovendien is zo n randje pitrus een mooie schuilgelegenheid voor kleine dieren. We hebben op deze wijze op 150hectare de overheersing door pitrus gestopt, zodat hier weer gras kan groeien, vogels kunnen broeden en koeien kunnen grazen. Deze aanpak heeft trouwens alleen zin als er daarna goed vervolgbeheer is, dat betekent: goed bekalken en bemesten. Als we dat nalaten, komt de pitrus weer snel terug. Door pitrus overheerst perceel (foto: Piet van Kranenburg) LIFE-PROJECT ILPERVELD PLAN ROERDOMP publieksverslag 7

8 4. slechte waterkwaliteit De slechte waterkwaliteit heeft twee oorzaken: teveel bagger en teveel voedingsstoffen in het water. Deze twee problemen lossen we niet op binnen het plan Roerdomp, maar daarbuiten. In het project Ilperveld Integraal wordt op grote schaal gebaggerd in het Ilperveld. Daardoor zal in heel veel sloten het water helderder worden. Om het probleem met de voedingsstoffen aan te pakken zou je eigenlijk het Ilperveld helemaal van de omgeving moeten afsluiten. Dan komt er alleen regenwater en eventueel gezuiverd water uit de directe omgeving naar binnen. Dat is echter niet mogelijk. In het Ilperveld verdampt in de zomer veel water en er zakt ook water weg naar de diepe ondergrond. Er is dus steeds veel water van buiten het gebied nodig. En bovendien: bezoekers en beheerders moeten wel het gebied nog in kunnen varen! Daarom zullen slechts enkele delen van het Ilperveld worden afgesloten voor water met een slechte kwaliteit, te beginnen met enkele sloten in het noordelijk deel. Op deze luchtfoto zijn de gegraven petgaten te zien, het beheerpad in aanleg in het noorden en de bouwlocatie van de potstal LIFE-PROJECT ILPERVELD PLAN ROERDOMP publieksverslag 8

9 Beheer Nadat de maatregelen zijn uitgevoerd, moet er weer beheerd worden. Als we niet regelmatig beheren, gaan de huidige natuurwaarden verloren. Ook zal de pitrus weer snel terugkomen. Om dat te voorkomen moeten we regelmatig bekalken en bemesten. Het beheer van het gebied gebeurt grotendeels varend. Om dat beheer eenvoudiger te maken is een speciale beheerboot gebouwd, de Snoek. Deze boot kan meerdere machines vervoeren, maar ook maaisel of mest. Hij ligt hoog in het water om ook in de minder diepe sloten te kunnen varen. Voor het bemesten van de graslanden is mest nodig en om het gras op te eten zijn koeien nodig. We hebben een grote stal gebouwd om de koeien onder dak te brengen en om hun mest te kunnen gebruiken op de graslanden. De stal is een potstal, waarin de koeien vrij rondlopen op stro en zelf dit stro en hun mest mengen tot zogenaamde ruige mest. Dat is de beste mest voor weidevogels: er zitten veel wormen en insecten in die dienen als voedsel voor de vogels. De Snoek (foto: Johan Stuart) Overigens kunnen we naast stro ook maaisel uit het Ilperveld in de stal strooien. Zo maken we een kringloop: maaisel wordt met mest tot ruige mest verwerkt en teruggebracht in het veld op het grasland. Daar gaan de koeien later weer het gras opeten dat door de mest gegroeid is. LIFE-PROJECT ILPERVELD PLAN ROERDOMP publieksverslag 9

10 De potstal (foto:piet van Kranenburg) Resultaten Sinds het begin van het project houden we de resultaten bij. We tellen vogels, vissen en waterplanten en we meten de zuurgraad van enkele graslandjes. De resultaten zijn vastgelegd in uitgebreide rapporten (monitoringrapporten) die op de website zijn te downloaden. Hieronder geven we de hoofdlijnen weer. Riet- en moerasvogels De roerdomp is de belangrijkste vogel in deze categorie. Er komen maar weinig exemplaren voor. Er is nog geen grote toename van broedende roerdompen in het Ilperveld geconstateerd: in 2006 zaten er net zoveel als in 2003, toen we de eerste werkzaamheden uitvoerden. Het is moeilijk om precies aan te geven waardoor dit komt. Er wordt nog volop gewerkt aan het opruimen van vuilstorten en het weghalen van bagger uit de sloten. Dat gebeurt buiten het broedseizoen, maar zorgt wel voor veel onrust in het veld. We denken daarom dat er nog te weinig rust is in het gebied voor de roerdomp. Wel zijn we optimistisch: de omstandigheden voor de riet- en moerasvogels zijn sterk verbeterd, daar zal de roerdomp zeker van profiteren. LIFE-PROJECT ILPERVELD PLAN ROERDOMP publieksverslag 10

11 Weidevogels Er is veel meer open terrein gekomen en minder verzuurde eilandjes. Dat is gunstig voor de weidevogels. Toch vinden we nog niet veel grotere aantallen broedende weidevogels. Wel is de teruggang van bijvoorbeeld de grutto gestopt. Bijna overal hebben de weidevogels het moeilijk, het lijkt er op dat het Ilperveld het voor de meeste soorten het nog niet zo slecht doet. Water De kwaliteit van het water is maar voor een deel in dit project aangepakt, het meeste werk moet nog gedaan worden. Het blijkt dat in de afgesloten petgaten en sloten de waterkwaliteit het meest verbeterd is. Dat geldt ook voor de visstand. Voor de grote doorgaande sloten (die nog niet zijn gebaggerd) geldt nog steeds dat ze te troebel zijn en dat de waterkwaliteit onvoldoende is voor een optimale natuur. De algehele conclusie is dat we met dit project de omstandigheden voor de natuur sterk verbeterd hebben, maar dat de resultaten nog op zich laten wachten. Het is simpelweg te snel om definitieve conclusies te trekken: de natuur heeft tijd nodig om zich te herstellen. Tegen het eind van het project hebben we een symposium georganiseerd. Daar presenteerden we voor tientallen deskundigen uit binnen- en buitenland de werkwijze en de resultaten van plan Roerdomp. Door lezingen en terreinbezoeken werd de kennis gedeeld. Het bleek dat vooral onze onconventionele aanpak van de pitrus en de bestrijding van de verzuring veel belangstelling trokken van de deskundigen. Kosten Alle maatregelen samen hebben veel geld gekost: zo n 2.6 miljoen. Dat geld is van verschillende kanten bij elkaar gebracht. De volgende financiers hebben bijgedragen aan dit project (de bedragen zijn afgerond): LIFE-subsidie van de Europese Commissie Provincie Noord-Holland Ministerie van LNV VSB-fonds Nationale Postcodeloterij Vogelbescherming Nederland LIFE-PROJECT ILPERVELD PLAN ROERDOMP publieksverslag 11

12 Tot slot Dit project heeft aan het Ilperveld een geweldige impuls gegeven. De achteruitgang is gestopt en de omstandigheden voor de natuur zijn sterk verbeterd. De natuur kan zich nu gaan herstellen. Dankzij de steun van overheden en particuliere fondsen konden we dit project betalen. Dankzij de steun van vele enthousiaste werkers (eigen personeel, vrijwilligers en anderen) hebben we het kunnen uitvoeren. We danken alle betrokkenen. We rekenen er op dat we snel de resultaten van ons werk zullen zien in een nieuwe ontwikkeling van nog mooiere natuur! Kijk verder op en op LIFE-PROJECT ILPERVELD PLAN ROERDOMP publieksverslag 12