Gezondheidsenquête 2013 Een duidelijke illustratie van de behoefte aan een ziekenfonds dat de rol opneemt van gezondheidsfonds Sigrid Vancorenland Departement R&D Samenvatting De gezondheidsenquête 2013 maakt duidelijk dat het niet goed gaat met de psychische gezondheid van de Belgen. De psychische en emotionele problemen zijn sinds 2008 gestegen, zeker ook bij jongeren waar voorheen deze problemen bijna niet voorkwamen. Goed nieuws is de verdere afname van het aantal rokers (van 30% in 1997 naar 23% in 2013). Een nieuwe gezondheidsuitdaging staat echter voor de deur: de blijvende toename van overgewicht, zowel bij volwassenen (48%) als bij jongeren (20%). We bewegen niet genoeg en over de jaren heen komt hier maar geen verbetering in. Bovendien houden we er niet altijd even gezonde voedingsgewoontes op na. Een ander positief punt is de toename van het jaarlijks tandartsbezoek (van 49% in 1997 naar 62% in 2013). Deze toename is vooral heel duidelijk bij jongeren tussen 6 en 18 jaar (van 63% in 2004 naar 80% in 2013). Ook het aandeel vrouwen (50 tot 69 jaar) dat in de afgelopen 2 jaar een mammografie liet uitvoeren, is fors gestegen (van 49% in 1997 tot 76% in 2013). Maar de rode draad doorheen de gezondheidsenquête blijft de gezondheidsongelijkheid. Lager opgeleiden verkeren in een slechtere fysieke en mentale gezondheid, hebben een ongezondere levensstijl (meer roken, hogere kans op obesitas, minder beweging), nemen minder deel aan preventiecampagnes (borstkanker, baarmoederhalskanker, dikkedarmkanker) en gaan minder op jaarlijkse controle bij de tandarts. De gezondheidsenquête illustreert dat we als ziekenfonds meer dan ooit onze rol van gezondheidsfonds moeten (blijven) opnemen. Onze leden informeren en begeleiden bij een gezonde levensstijl die leidt tot een goede fysieke en mentale gezondheid is prioritair. Gezien de blijvende gezondheidsongelijkheid, moet hierbij specifiek aandacht gaan naar de meest kwetsbaren. Sleutelwoorden: gezondheidsenquête, preventie, gezondheid, leefstijl, psychische problemen 1. Methodologie De ministers bevoegd voor volksgezondheid op federaal, gewestelijk en gemeenschapsniveau beslisten om in 2013 een vijfde Gezondheidsenquête te organiseren met als doel hun beleid beter te oriënteren. Deze opdracht werd toevertrouwd aan het Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid (WIV- ISP). het Brussels Hoofdstedelijk Gewest en 4.214 in het Waals Gewest. Door het gebruik van wegingstechnieken kunnen representatieve resultaten bekomen worden voor het geheel van het land en voor elk van de gewesten. Eerdere edities van de gezondheidsenquête vonden plaats in 1997, 2001, 2004 en 2008. In totaal werden 10.829 personen aan huis bevraagd: 3.512 personen in het Vlaams Gewest, 3.103 personen in 32 CM-Informatie 264 juni 2016
De thema s die aan bod komen in de gezondheidsenquête 2013 zijn: Gezondheid en welzijn Gezondheidsgedrag en leefstijl Gebruik van gezondheids- en welzijnsdiensten Fysieke en sociale omgeving Preventie Dit artikel beperkt zich tot een bespreking van de belangrijkste en/of meest opvallende gegevens uit de recentste gezondheidsenquête 1. meldt depressieve gevoelens. In België geeft 16% van de bevolking aan één of meerdere psychotrope geneesmiddelen gebruikt te hebben in de 2 weken voorafgaand aan het interview: 13% een slaap- of kalmeringsmiddel en 8% een antidepressivum. Het aantal gebruikers van antidepressiva is in België in de afgelopen 15 jaar toegenomen van 3,9% in 1997 tot 7,6% in 2013. Het gebruik van slaap-en kalmeermiddelen is sinds 2004 gelijk gebleven. 2. Gezondheid en welzijn De meerderheid van de Belgische bevolking (78%) geeft aan in goede gezondheid te verkeren. Meer dan één op de vier personen (28,5%) van 15 jaar en ouder geeft aan te lijden aan een chronische aandoening. Beide resultaten zijn stabiel over de tijd. De meest voorkomende chronische aandoeningen zijn lage rugproblemen, artrose, hoge bloeddruk en een hoog cholesterolgehalte in het bloed. Het percentage personen met multimorbiditeit 2 (13,5%) is de afgelopen jaren wel duidelijk toegenomen, vooral in de oudere bevolkingsgroep. Tussen 1997 en 2013 steeg het percentage 65-plussers met multimorbiditeit van 30,6% tot 36,1%. We zitten niet goed in ons vel In 2013 geeft een derde (32%) van de bevolking (15+) psychische problemen aan, zoals zich gestresseerd voelen of gespannen zijn, verdrietig of gedeprimeerd zijn of niet kunnen slapen vanwege grote zorgen. Dit is een aanzienlijke stijging in vergelijking met 2008, toen ongeveer een kwart van de bevolking (26%) psychische problemen meldde. Na enkele gezondheidsenquêtes waar dit percentage lager lag (tussen de 24% en 26% in 2000, 2004 en 2008), stijgt dit in 2013 weer tot hetzelfde niveau dat werd waargenomen in 1997 (31%). Psychische problemen komen meer voor bij de actieve bevolking (van 25 tot 55 of 65 jaar). De prevalentie van emotionele problemen (15+) is sterk gestegen tussen 2008 en 2013. 10% van de bevolking heeft symptomen van een angststoornis, 15% vertoont tekenen van depressieve gevoelens en 30% meldt slaapproblemen. Waar emotionele problemen voor 2013 minder voorkwam bij jongeren, vormt 2013 een kantelpunt. Vooral in de groep jonge vrouwen tussen 15 en 24 jaar zijn de emotionele problemen tussen 2008 en 2013 het sterkst gestegen. 13% van deze jonge vrouwen meldt in 2013 een angststoornis en maar liefst 21% 3. Gezondheidsgedrag en leefstijl Het aantal rokers blijft dalen Laten we beginnen met een positieve noot. Voor de vierde keer op rij daalt het percentage rokers in de Belgische bevolking. Dat is bijzonder goed nieuws want de negatieve gevolgen van roken op de gezondheid zijn algemeen gekend. In 2013 rookt 23% van de Belgische bevolking. Het gaat om 19% dagelijkse rokers en 4% occasionele rokers (21% ex-rokers en 56% personen die nooit gerookt hebben). Met elke gezondheidsenquête daalt dit percentage: 30% in 1997, 29% in 2001, 28% in 2004, 25 % in 2008, 23 % in 2013. Stap voor stap, maar de dalende trend blijft aanhouden. het probleem van overgewicht wordt steeds groter Overgewicht vormt de nieuwe gezondheidsuitdaging. En op dat vlak valt er geen positief nieuws te rapen in de gezondheidsenquête. De gemiddelde Belg is te dik, met een gemiddeld BMI 3 van 25,4. Bijna de helft (48%) van de volwassen bevolking (van 18 jaar en ouder) heeft overgewicht (BMI van 25 of meer), 14% is zwaarlijvig (BMI van 30 of meer). Meer mannen (55%) dan vrouwen (42%) kampen met overgewicht. Zowel overgewicht als zwaarlijvigheid nemen toe met de leeftijd (tot 74 jaar). Verontrustend is dat vanaf de leeftijdsgroep 45 tot 54 jaar al meer dan de helft van de volwassenen een overgewicht heeft en dat in de leeftijdsgroep 55 tot 74 jaar één persoon op vijf te maken heeft met zwaarlijvigheid. Maar het probleem van overgewicht beperkt zich niet tot de volwassen bevolking. Eén op vijf jongeren (2-17 jaar) is te dik en 7% kampt met zwaarlijvigheid. Het probleem van overgewicht en zwaarlijvigheid is tussen 1997 en 2013 gestaag gestegen, zowel bij volwassenen als bij jongeren. Het percentage overgewicht bij volwassen is gestegen van 41,3% in 1997 naar 48,1% in 2013. Bij jongeren is het percentage overgewicht gestegen van 14,9% in 1997 naar 20% in 2013. Verontrustende cijfers 1 Voor een gedetailleerd overzicht van de resultaten van de gezondheidsenquête 2013: 2 https://his.wiv-isp.be/nl/sitepages/volledige_rapporten_2013.aspx In de Gezondheidsenquête wordt multimorbiditeit gedefinieerd als het vóórkomen van minstens 2 van de volgende aandoeningen: chronisch longlijden, ernstig hartlijden, diabetes, gewrichtslijden (artritis of artrose), hoge bloeddruk en kanker. 3 BMI (Body Mass Index) wordt berekend door het gewicht in kg te delen door de lengte in meter tot het kwadraat (kg/m²) CM-Informatie 264 juni 2016 33
Het moment om na te gaan hoe het met de bewegings- en voedingsgewoontes van de Belgen gesteld is, aangezien beiden samenhangen met het gewicht. We bewegen te weinig en eten niet altijd even gezond Nog niet de helft van de Belgische bevolking beweegt voldoende. Slechts 36% besteedt minstens 30 minuten per dag aan (minstens matige) lichaamsbeweging, wat de minimum aanbeveling is. Het gaat hier om de volledige lichaamsbeweging, dus zowel lichaamsbeweging op het werk of school, van en naar het werk of school als tijdens de vrije tijd. Het percentage mannen (48%) is twee keer zo hoog als het percentage vrouwen (24%)! Daarnaast neemt dit percentage gestaag af met de leeftijd: van 51% in de leeftijdsgroep van 15-24 jaar tot 31% in de leeftijdsgroep van 65-74 jaar, om vervolgens sterk te dalen tot 12% bij de 75-plussers. Het zijn vooral de jongvolwassen mannen (72%, tegen 32% van de vrouwen) die minstens 30 minuten per dag aan lichaamsbeweging besteden. Doorheen de jaren valt er ook geen enkele verbetering te merken. In België eet 56% van de bevolking dagelijks fruit (30% eet de aanbevolen hoeveelheid, minstens 2 porties fruit per dag). Dagelijks groenten eten lukt 78% van de respondenten (39% eet de aanbevolen hoeveelheid, minstens 2 porties groenten of 300g per dag). Twee derde (65%) van de Belgen consumeert dagelijks melkproducten of calciumverrijkte plantaardige producten en bijna de helft (48%) drinkt de aanbevolen dagelijkse hoeveelheid water, nl. minstens 1 liter. Bijna 4 op 5 Belgen (78%) heeft de goede gewoonte om dagelijks te ontbijten. Wat ongezonde gewoontes betreft drinkt meer dan een kwart (26%) van de Belgen dagelijks gesuikerde frisdranken en 42% consumeert dagelijks zoete of zoute versnaperingen. De voedingsgewoontes van de Belgen zijn niet optimaal, er is zeker nog verbetering mogelijk 4. 4. Gebruik van gezondheids-en welzijnsdiensten De huisarts is de spilfiguur in de gezondheidszorg. 94% van de Belgen heeft een vaste huisarts. Dit blijft de hulpverlener waar de grote meerderheid van de bevolking een beroep op doet: 4 op de 5 personen contacteren de huisarts minstens één keer per jaar. Uit de gezondheidsenquête blijkt echter dat de huisarts niet echt fungeert als doorverwijzer naar de specialist of de spoeddienst. 47% van de Belgen had afgelopen jaar minstens één contact met de specialist. In 6 op de 10 raadplegingen (die niet eerder vastgelegd waren) neemt de patiënt zelf het initiatief voor de raadpleging; slechts in 1 op de 4 gevallen is de raadpleging bij de specialist een doorverwijzing van de huisarts. Op de spoeddienst is zelfs 76% van de contacten niet het resultaat van een doorverwijzing door een arts. 13% van de bevolking belandde op de spoeddienst in het afgelopen jaar. In het afgelopen decennium was een positieve evolutie merkbaar voor het bezoek aan de tandarts. Het percentage personen dat jaarlijks een tandarts bezoekt, bleef nagenoeg ongewijzigd tussen 1997 en 2004 en lag onder de 50%. Dit percentage nam in 2008 toe tot 58% en steeg in 2013 nog verder tot 62% 5. De toename is vooral zeer duidelijk bij jongeren tussen 6 en 18 jaar. In 2004 ging 63% van deze jongeren jaarlijks naar de tandarts. In 2013 is dit percentage gestegen tot 80%. Net tijdens deze periode werden in België enkele belangrijke initiatieven genomen om de mondzorg in België te verbeteren, zoals het gratis maken van een jaarlijks bezoek aan de tandarts voor jongeren tot 18 jaar, betere terugbetalingsmodaliteiten voor het verwijderen van tandsteen bij 18 tot 40-jarigen en het verhogen van de leeftijdsgrens voor een terugbetaling van een mondcontrole. Tussen 1997 en 2013 is er een sterke toename van het percentage gebruikers van voorgeschreven geneesmiddelen (51% in 2013) en een sterke afname van het percentage gebruikers van niet voorgeschreven geneesmiddelen (17% in 2013). De meest gebruikte terugbetaalde geneesmiddelen zijn geneesmiddelen voor hart- en bloedvaten. De meest gebruikte niet-terugbetaalde geneesmiddelen zijn pijnstillers en slaapen kalmeringsmiddelen. Gezondheidszorg in België is niet voor iedereen even toegankelijk, op financieel gebied. Gemiddeld besteedt een huishouden 5% van hun budget aan uitgaven voor gezondheidszorgen. Een kwart van de huishoudens (26%) is van oordeel dat uitgaven voor gezondheidszorgen (zeer) moeilijk passen binnen hun budget. 8% van de huishoudens geeft aan dat ze in het afgelopen jaar genoodzaakt waren noodzakelijke medische consumptie uit te stellen vanwege financiële redenen. Deze resultaten vertonen enorme schommelingen tussen de verschillende gezondheidsenquêtes en dus is er geen eenduidige evolutie waarneembaar. 5. Preventie De meerderheid van de vrouwen neemt deel aan het nationaal programma voor vroegtijdige opsporing van borstkanker. 76% 4 Daar het merendeel van de vragen nieuw of aangepast is, kan er vaak geen vergelijking worden gemaakt met voorgaande enquêtejaren. 5 De cijfers uit de gezondheidsenquête zijn gebaseerd op de verklaringen van de respondent. Deze zijn mogelijks een overschatting van de werkelijke situatie. Dit tonen de gegevens van het IMA, aan, die gebaseerd zijn op facturatiegegevens. In de IMA gegevens heeft 49% twee contacten met een tandarts op 3 jaar. 34 CM-Informatie 264 juni 2016
van de vrouwen van 50 tot 69 jaar geeft aan in de afgelopen 2 jaar een mammografie te hebben laten uitvoeren 6. Deze deelname is het afgelopen decennium sterk gestegen. In 1997 liet slechts de helft (49%) van de vrouwen uit de doelgroep een mammografie uitvoeren. Na 1997 is dit stelselmatig percentage gestegen met elke gezondheidsenquête (59% in 2001, 71% in 2004, 73% in 2008, 76% in 2013). Iets minder vrouwen maar nog steeds een meerderheid neemt deel aan de vroegtijdige opsporing van baarmoederhalskanker. 69% van de vrouwen van 20 tot 69 jaar geeft aan in de afgelopen 3 jaar een uitstrijkje te hebben laten afnemen 7. Dit percentage varieert nauwelijks over de tijd. In tegenstelling tot de opsporing van borstkanker lag het percentage opsporing van baarmoederhalskanker in 1997 al hoog, met 65% deelname. Nadien is het echter niet gelukt om dit deelnamepercentage de hoogte in te krijgen. De vroegtijdige opsporing van dikkedarmkanker is redelijk recent en dat reflecteert zich in de resultaten. Een derde (34%) van de bevolking tussen 50 en 74 jaar liet zich screenen voor dikkedarmkanker. Bij 16% werd in de afgelopen twee jaar een test uitgevoerd om occult bloed in de stoelgang op te sporen en bij 24% werd in de afgelopen tien jaar een colonoscopie uitgevoerd. Enkel voor de stoelgangtest zijn er twee metingen binnen de gezondheidsenquête beschikbaar en die tonen een duidelijke stijging van 9% in 2008 naar 17% in 2013. 6. Sociale ongelijkheden Net als in de vorige edities blijft gezondheidsongelijkheid ook in 2013 de rode draad doorheen de gezondheidsenquête. Lager opgeleiden 8 : Verkeren in een slechtere fysieke en mentale gezondheid: - geven vaker aan in een slechte gezondheid te verkeren (49% tegenover 14%), - hebben vaker een chronische aandoening (48% tegenover 23%), - melden vaker multimorbiditeit (33% tegenover 8%), - hebben meer last van psychische problemen (42% tegenover 28%), - hebben meer last van emotionele problemen: > meer depressieve gevoelens (27% tegenover 10%) > meer angststoornis (20% tegenover 7%) > meer slaapproblemen (43% tegenover 26%) - een hoger gebruik van psychotrope geneesmiddelen (33% tegenover 11%). Hebben een ongezondere levensstijl: - roken meer (20% tegenover 16%) - hoger risico op overgewicht (65% tegenover 41%) en zwaarlijvigheid (25% tegenover 9%) - doen minder aan beweging (20% tegenover 38%) - hebben iets slechtere eetgewoonten > eten minder vaak dagelijks groenten (71% tegenover 82%) > eten minder vaak dagelijks fruit (53% tegenover 60%) Lagere deelname aan preventiecampagnes = lagere vroegtijdige opsporing van: - borstkanker (56% tegenover 82%), - baarmoederhalskanker (51% tegenover 77%), - dikkedarmkanker (via colonoscopie) (17% tegenover 28%) Gaan minder vaak naar de tandarts (36% tegenover 72%) 7. Bespreking De gezondheidsenquête 2013 brengt aan het licht dat het niet goed gaat met de psychische gezondheid van de Belgen. Die is sinds de meting van 2008 duidelijk verslechterd. Een derde van de Belgen zit niet goed in zijn vel. Ook jongeren krijgen meer en meer te kampen met emotionele problemen. Meer dan ooit moet de geestelijke gezondheid van onze leden een prioritair aandachtspunt blijven voor CM. De resultaten van de gezondheidsenquête ondersteunen onze ijver voor de erkenning en terugbetaling van psychotherapie, alsook de noodzaak van preventieve programma s omtrent de geestelijke gezondheid zoals pluk je geluk en Je pense aussi à moi. Momenteel bestaan er ook 2 educatieve pakketten aangeboden aan scholen die specifiek werken aan het welbevinden van kinderen ( Vlieg erin : 3e graad basisonderwijs) en jongeren ( Gelukszoekers : 2e graad secundair onderwijs). Ook het aanbod van CM met lezingen en informatiesessies (rond burnout, omgaan met stress, mindfulness, anders omgaan met piekeren, slaap, ) en de yoga en Taï Chi cursussen spelen hierop in. Positief nieuws vanuit de gezondheidsenquête is dat de dalende trend van het aantal rokers zich verder zet. Maar een nieuwe gezondheidsuitdaging biedt zich aan: het stijgend aantal Belgen met overgewicht. Zelfs kinderen met overgewicht vormen geen uitzondering meer nu al één op vier van hen te zwaar is. Ondanks het belang van ons gewicht voor onze gezondheid blijven we te weinig bewegen en laten onze voedingsgewoontes soms te wensen over. Ook hier kunnen en moeten we als ziekenfonds onze rol als gezondheidsfonds 6 Ook hier tonen de IMA gegevens een lager percentage, namelijk 63% 7 IMA cijfers: 52% 8 Percentages vergeleken tussen de laagst opgeleiden en de hoogst opgeleiden. CM-Informatie 264 juni 2016 35
spelen. Dat houdt in onze leden informeren en begeleiden bij een gezonde levensstijl. Denken we hierbij maar aan de Kilootje-minder coach die tot 31 december 2015 meer dan 110.000 mensen begeleidde bij een gezonde levensstijl door te werken aan een gezonde levensstijl en meer beweging. Vanaf het najaar 2016 zal een nieuwe online gezondheidscoach in het leven geroepen worden. Of denken we aan de educatieve pakketten die uitgewerkt worden zodat scholen rond gezonde voeding kunnen werken (vb: Aan tafel!). Want jong geleerd is oud gedaan. Tot slot legt de gezondheidsenquête opnieuw de gezondheidsongelijkheden bloot. Lager opgeleiden verkeren in een slechtere fysieke en mentale gezondheid, houden er een ongezondere levensstijl op na en nemen minder vaak deel aan preventiecampagnes. De informatie en begeleiding bij een gezonde levensstijl moet aangepast worden aan deze doelgroep. Dat dit mogelijk is en resultaten kan opleveren bewijst het Leuvens proefproject bewegen op voorschrift waar CM Leuven een partner van is. Het gaat om een programma om meest kwetsbare personen onder intense begeleiding aan het bewegen te krijgen. De bedoeling is Vlamingen met een verhoogd gezondheidsrisico op doktersverwijzing aan het bewegen te zetten. Een coach stelt een persoonlijk beweegplan op, zoekt naar een aangepast aanbod in de buurt en biedt de nodige begeleiding en opvolging. Gestart in 2009 als een Leuvens proefproject en wegens groot succes uitgerold naar heel Vlaanderen door de regering met een budget van 4,5 miljoen euro over vijf jaar. De resultaten van de gezondheidsenquête demonstreren duidelijk dat de ziekenfondsen hun rol als gezondheidsfonds meer dan ooit moeten opnemen. Acties ondernemen om hun leden aan te zetten tot een gezonde levensstijl om hen in goede (fysieke en mentale) gezondheid te houden is prioritair. Rekening houdend met de bestaande gezondheidsongelijkheden moet hierbij een specifieke aandacht blijven gaan naar de meest kwetsbare groepen. 36 CM-Informatie 264 juni 2016