Energie Jaarverslag 2013 Hanzehogeschool Groningen

Energie Jaarverslag 2013 Hanzehogeschool Groningen S.W. Snapper Facilitair Bedrijf J.F. Lukkien Stafbureau FEZ E. Leinenga Nijeboer-Hage Technisch adviseurs versie 1.0 01 juli 2014

Inhoud 1. Inleiding... 4 2. Energiebeleidsplan... 5 3. MeerJarenAfspraak Energie-efficiency (MJA3-convenant)... 6 3.1 Verplichtingen...6 3.2 Systematische energiezorg...6 3.3 Energiebeleid...6 3.4 Jaarlijkse energiebesparing...6 3.5 Interne en externe rapportage...7 3.6 Energie Efficiency Plan...7 3.7 Energielabels...7 Ontwikkeling energieverbruik 2012... 8 4.1 Totaal energieverbruik 2012...8 4.1.2. Uitgevoerde energiebesparende projecten...8 4.2 Ontwikkeling verbruik aardgas, elektriciteit en warmte/koude...9 4.2.1 Aardgas...9 4.2.2 Elektriciteit...10 4.2.3 Warmte/koude...11 4.3. Totaal energieverbruik in relatie tot MJA3 doelstelling...12 5. Benchmark... 14 5.1 Werkelijk energieverbruik in 2012 per student en m2 bvo...14 5.2 Vergelijking energieverbruik (gas en elektriciteit) met branchekentallen...15 6. Overige relevante punten... 16 6.1 Terugblik 2012...16 6.2 Vooruitblik 2013...17 Bijlagen... 18 Bijlage 1. EEP maatregelen 2011 + behaalde besparingen (in m 3 /kwh/gj en K )...18 Bijlage 2. Ontwikkeling energieprijzen 2009 2012 + verwachting 2013-2016...19 Bijlage 3. Voortgang uitvoering van de in het EEP 2009-2012 en 2013-2016 opgenomen maatregelen...20 Energie Jaarverslag 2013 Hanzehogeschool Groningen 2 van 20

Managementsamenvatting Dit Energie Jaarverslag heeft tot doel om bestuur, personeel en studenten van de Hanzehogeschool Groningen (HG) te informeren over de ontwikkelingen rond energieverbruiken en de maatregelen die worden getroffen om energie te besparen en duurzame energie in te voeren. Met de toetreding tot de MeerjarenAfspraak energie-efficiency 2001-2020 (MJA 3 -convenant) in 2009, is door de HG een eerste stap gezet in de richting van een gestructureerd energiebeheer. De belangrijkste verplichtingen vanuit het convenant zijn: Een jaarlijkse energiebesparing van 2%, gerekend vanaf 1 januari 2009; De introductie van een energiezorgsysteem conform ISO 14001; Een inventarisatie van haalbare energiebesparende maatregelen. De energieverbruiken in 2013 zijn als volgt: Gas : 1.696.527 m 3 (een stijging t.o.v. 2012 van ca. 26 %) Elektriciteit : 7.639.388 kwh (een stijging t.o.v. 2012 van ca. 6 %) Warmte/koude : 17.270 GJ (een daling t.o.v. 2012 van ca. 34 %) Totaal primair verbruik * : 141.200 GJ (een stijging t.o.v. 2012 van ca. 3 %) Uit de onlangs verschenen sectorrapportage HBO-2013 blijkt dat over de gehele sector een stijging van energieverbruik heeft plaatsgevonden. Over het jaar 2013 is het energieverbruik met 4,3% gestegen. Dit verschil wordt grotendeels verklaard door een koudere winter (verwarming) en een warmere zomer (koeling). Wat de MJA 3 doelstelling betreft, een besparing realiseren van 2% per jaar, mag op basis van de totaalcijfers, worden geconcludeerd dat deze niet is behaald. Ten opzichte van 2009 is het verbruik met ca. 3 % gestegen, terwijl er minimaal 8 % had moeten zijn bespaard. De energiekosten in 2013 zijn als volgt: Gas : 659.518,- (een stijging t.o.v. 2012 van 27 %) Elektriciteit : 1.179.115,- (een stijging t.o.v. 2012 van 6 %) Warmte/koude : 308.397,- (een stijging t.o.v. 2012 van 19 %) Totale kosten 2.130.383,- (een stijging t.o.v. 2012 van 14 %) Dat het ten opzichte van 2012 gestegen primaire energieverbruik niet tot een gelijke stijging van de energiekosten heeft geleid wordt veroorzaakt door gestegen energieprijzen. De gemiddelde energieprijzen in 2013 waren als volgt: Gas : 0,379 /m 3 (een stijging t.o.v. 2012 van -1 %) Elektriciteit : 0,154 /kwh (een daling t.o.v. 2012 van 0 %) Warmte/koude : 17,857 /GJ (een stijging t.o.v. 2012 van 1 %) De conclusie die kan worden getrokken is dat vooral door de stijging van het energieverbruik in 2013 heeft geleid tot een stijging van de energiekosten. *) Door alle verbruiken uit te drukken in primaire energie en uitgedrukt in GigaJoule (GJ), kan een goede vergelijking gemaakt worden van het totale verbruik van de verschillende energie-eenheden (m 3, kwh en GJ). Primaire energie is de hoeveelheid energie inclusief omzetting (energiecentrales, etc.) Energie Jaarverslag 2013 Hanzehogeschool Groningen 3 van 20

1. Inleiding Dit Energie Jaarverslag (EJV) heeft tot doel om bestuur, werknemers en studenten van de Hanzehogeschool Groningen (HG) te informeren over de ontwikkelingen rond energieverbruiken en de maatregelen die worden getroffen om energie te besparen en duurzame energie in te voeren. Met de toetreding tot de MeerjarenAfspraak energie-efficiency 2001-2020 (MJA3-convenant) in 2009, is door de HG een eerste stap gezet in de richting van een gestructureerd energiebeheer. Door toetreding tot het convenant heeft de hogeschool zich onder andere verplicht tot het opstellen van een Energie Efficiencyplan (EEP), hierin wordt aangegeven op welke wijze de HG denkt te gaan voldoen aan de in het MJA3-convenant opgenomen verplichtingen. De belangrijkste verplichtingen vanuit het convenant zijn: een jaarlijkse energiebesparing van 2% gerekend vanaf 1 januari 2009; de introductie van een energiezorgsysteem conform ISO 14001; een inventarisatie van haalbare energiebesparende maatregelen. Dit tweede EJV van de HG is bedoeld als naslagwerk en geeft inzicht in het energieverbruik, de getroffen energiebesparende maatregelen en de mate waarin de MJA3-doelstellingen van 2013 zijn gehaald. Energie Jaarverslag 2013 Hanzehogeschool Groningen 4 van 20

2. Energiebeleidsplan Het Energiebeleidsplan HG moet een overzicht geven van de doelstellingen, uitgangspunten, voorwaarden, verplichtingen en verantwoordelijkheden op het gebied van energiebeheer en energiezorg binnen de HG. Hoewel reeds in het Energie Efficiency Plan (EEP) 2009-2012, in 2010 bij het Agentschap NL ingediend, wordt aangegeven dat per 2011 een Energiebeleidsplan zal worden opgesteld moet worden geconstateerd dat dit tot op heden, mede als gevolg van personele wisselingen, niet is gelukt. Het ontbreken van een Energiebeleidsplan met daarin concreet geformuleerde doelen, wil echter niet zeggen dat de HG niets gedaan heeft aan energiebesparende maatregelen. Dit zal onderstaand aan de hand van enkele voorbeelden duidelijk worden gemaakt: Wat brengt de HG in de praktijk: 1. De HG zal nieuwe wet- en regelgeving rond energie tijdig implementeren. Voor de komende jaren betekent dit concreet dat de HG de Meerjarenafspraak energie-efficiency (MJA3) in al haar facetten uitvoert. De HG is in 2010 toegetreden tot de MJA3 op het gebied van energie, met als doelstelling om te komen tot een energieefficiencyverbetering van 20% in 2020 ten opzicht van het energieverbruik in2009. 2. In het EEP voor de periode 2009-2012 wordt voor de te treffen energiebesparende maatregelen een terugverdientijd aangehouden van 5 jaar. Voor het EEP 2013-2016 wordt een terugverdienperiode van 10 jaar aangehouden en in het geval van de gevelaanpassing gebouw F van Van Olst Toren een terugverdienperiode van meer dan 10 jaar. 3. De HG volgt het overheidsbeleid om zo veel mogelijk duurzame energie te realiseren. Hierbij wordt ook gekeken naar de mogelijkheid om productie op het eigen terrein te realiseren. In 2011 zijn er twee Warmte-Kracht-koppelingen (WKK) geplaatst op de campus. Met ingang van 1 januari 2012 is de HG overgestapt op groene stroom. 4. In 2010 zijn alle gebouwen van de HG voorzien van een energielabel (conform EPBD: Energy Performance of Buildings Directive). Een overzicht van deze energielabels is in tabel 1 opgenomen. De HG streeft ernaar om alle gebouwen die lager scoren dan een A, bij renovatie op te waarderen. Overwogen wordt om in de naaste toekomst ook de huurpanden van Energielabels te voorzien. 5. De registratie van het energieverbruik is reeds sterk verbeterd en zal in de komende periode steeds verder worden geoptimaliseerd. 6. Er is steeds verder structureel vorm gegeven aan de personele bezetting en taakverdeling binnen het energiezorgsysteem. Hierin werken medewerkers van Faciliteiten, Vastgoed, Bedrijfsbureau en Stafbureau FEZ samen. 7. De HG is momenteel volop bezig met de ontwikkeling en bouw van de Entrance. Hierbij staat het gebruik van schone energiebronnen voorop. Door praktijkgericht onderzoek, innovaties en professionals worden nieuwe technieken, energieconcepten en distributie- en transportsystemen ontwikkeld. De HG loopt voorop in toegepast onderzoek naar renewable energy De noodzakelijke investeringen in energiebesparende maatregelen worden terugverdiend uit de werkelijke energiebesparingen. De gerealiseerde financiële besparing wordt elk jaar vanuit het energiebudget (Rijksbijdrage Onderwijs) overgeheveld naar het investeringsbudget van Vastgoed (Rijksbijdrage Huisvesting). De resultaten van het energiebeleid (zullen) worden gecommuniceerd met College van Bestuur, medewerkers, studenten, collega-instellingen en andere belanghebbenden. Hiervoor wordt o.a. gebruikgemaakt van www.hanze.nl. Hoewel de HG (nog) niet beschikt over een formeel vastgesteld energiebeleidsplan, zijn de doelstellingen rondom het energieverbruik van de HG beschreven in de vorm van het EEP 2009 2012 en het EEP 2013-2016. Hierin geeft de HG aan hoe zij de energieafspraak met het Rijk invult en welke energiebesparingprojecten geprogrammeerd zijn. De management samenvatting van het EEP 2013-2016 is op 9 oktober 2012 vastgesteld door het College van Bestuur en in 2013 door Agentschap NL (voorheen SenterNovem) goedgekeurd. Energie Jaarverslag 2013 Hanzehogeschool Groningen 5 van 20

3. MeerJarenAfspraak Energie-efficiency (MJA3-convenant) 3.1 Verplichtingen Met de toetreding tot MJA3 in 2009, heeft de HG een aantal verplichtingen rondom energiebeheer op zich genomen. De verplichtingen zijn: 1. Invoering systematische energiezorg, conform ISO 14001, binnen 2 jaar na toetreding tot MJA3; 2. Vaststelling Energiebeleid; 3. Gemiddeld per jaar een energiebesparing van 2% realiseren, zodat de totale energiebesparing in 2020 ten opzichte van 2009, 20% bedraagt; 4. Jaarlijks intern rapporteren door middel van het energiejaarverslag. Extern rapporteren aan Agentschap NL ter toetsing van de voortgang van MJA3. Na goedkeuring door Agentschap NL stuurt deze de externe rapportage door aan de Gemeente Groningen, afdeling Milieubeheer door middel van het Milieujaarverslag. 5. Om de vier jaar een nieuw EEP opstellen en uitvoeren. 6. Alle gebouwen die in eigendom zijn voorzien van een energielabel. Van elke verplichting zal in dit hoofdstuk de stand van zaken per december 2012 worden toegelicht. 3.2 Systematische energiezorg Met ondertekening van het MJA3 convenant in januari 2010 en de opstelling van het EEP 2009-2012 in de herfst van 2010, is bij de HG een start gemaakt met Energiezorg. Energiezorg is een benaming van Agentschap NL en heeft betrekking op de borging van terugkerende activiteiten om energiebesparing en de daarbij horende gedragsaspecten door te voeren. De nadruk heeft in 2013, gelijk als in 2011 en 2012, vooral gelegen op de opbouw en verbetering van de hiervoor benodigde infrastructuur: gebouwbeheersystemen, personele bezetting en verdere beheersing ERBIS (monitoringsysteem). Hierna zal een start gemaakt met de noodzakelijke structurele monitoring van de gebouwbeheersystemen, waarbij de afstemming tussen energievraag en aanbod geoptimaliseerd wordt. Van een structurele aanpak van de energiezorg in al zijn facetten is echter nog geen sprake. Concreet betekent dit dat niet is voldaan aan de 1 e verplichting van een systematische energiezorg conform ISO 14001. Ten opzichte van 2012 is in 2013 sprake van enige vooruitgang. 3.3 Energiebeleid Zoals in hoofdstuk 2 vermeld, beschikt de HG (nog) niet over een formeel vastgesteld energiebeleidsplan. Geconstateerd is dat wordt beschikt over diverse documenten als bijvoorbeeld de EEP s waarin aandacht wordt geschonken aan zaken die met het HG energiebeleid samenhangen. Deze documenten vormen een goede basis voor het samenstellen/opstellen van een energiebeleidsplan. 3.4 Jaarlijkse energiebesparing In het EEP zijn de energieverbruiken opgenomen van alle panden die de HG in eigendom heeft. De energieverbruiken van huurpanden waarvan de energiekosten soms zijn opgenomen in de servicecontracten zijn voor het MJA3 buiten beschouwing gelaten. De HG heeft namelijk nauwelijks sturingsmogelijkheden op het energieverbruik van deze panden. Wat het energieverbruik 2013 ten opzichte van 2009 betreft, zien we een stijging van het verbruik met ca. 3 % terwijl de MJA3 doelstelling een daling van 8 % inhoudt. Per saldo loopt de HG 11% achter op de doelstelling. In het EEP 2013-2016 zijn aanvullende maatregelen opgenomen om in 2016 aan de doelstelling te voldoen. Hierbij wordt opgemerkt dat in dit verslag wordt uitgegaan van de werkelijke verbruikscijfers zoals die via meteropnames zijn vastgesteld. Energie Jaarverslag 2013 Hanzehogeschool Groningen 6 van 20

3.5 Interne en externe rapportage In maart 2014 is het Milieujaarverslag 2013 ingediend bij Agentschap NL en deze heeft het Milieujaarverslag na goedkeuring toegestuurd aan de Gemeente Groningen, afdeling Milieubeheer. D.m.v. deze externe rapportage worden de ontwikkelingen van het energieverbruik over het jaar 2013 gerapporteerd. Met dit Energie Jaarverslag 2013 informeren we intern het bestuur, werknemers en studenten van de HG over de ontwikkelingen rond energieverbruiken en de maatregelen die worden getroffen om energie te besparen en duurzame energie in te voeren en/of uit te breiden. 3.6 Energie Efficiency Plan In het najaar 2012 is het EEP 2013-2016 opgesteld. Een management samenvatting van EEP 2013-2016 is op 9 oktober 2012 vastgesteld door het College van Bestuur en in 2013 door Agentschap NL goedgekeurd. Het is belangrijk dat wordt toegezien of de geplande maatregelen in dit EEP ook daadwerkelijk worden uitgevoerd. Bij het opstellen van de meerjaren begroting Energie 2014-2020 is gebleken dat niet alle, voor de periode t/m 2013 in de EEP s opgenomen, besparingsmaatregelen uitvoerbaar zijn of nog niet zijn uitgevoerd. Met het uitvoeren van de maatregelen zoals genoemd in de EEP 2013-2016, wordt de doelstelling van een energiebesparing van 2% per jaar bewerkstelligd gedurende deze periode. 3.7 Energielabels Voor een groot deel deel van onze gebouwen is in 2010 een EPA-maatwerkadvies opgesteld (=nulmeting). Dit is een analyse van het energieverbruik en de bouwkundige kwaliteit van het gebouw. Het levert een energiebalans op waarin het aandeel van de verschillende functies (zoals verwarming, ventilatie en verlichting) te zien is en een toegekend energielabel. Ook geeft het een overzicht van de energiebesparingmogelijkheden in het gebouw. Sommige maatregelen kunnen direct worden toegepast. Andere maatregelen kunnen worden toegepast op een natuurlijk moment, d.w.z. in combinatie met verbouwingen/renovaties. Aan de hand van de EPA-adviezen zijn maatregelen geselecteerd voor de EEPrapportages. Ten behoeve van het EEP zijn in 2010 onderstaande gebouwen van een energielabel voorzien. Tabel 1 Energielabels Gebouw bouwjaar Label Zernikeplein 11 - van DoorenVeste 1996 A Zernikeplein 23 - IFD Units 1996 A Landleven 10 - BrugsmaBorg 1983 A Zernikeplein 5 - Bouwdeel E + Atrium 1993 A Zernikeplein 7 - van OlstToren 2005 A Zernikeplein 17 - Willem-Alexander Sportcentrum 2008 A Zernikeplein 7 Bouwdeel G 1997 A Zernikeplein 7 - Bouwdeel I 2002 A Zernikeplein 1 - Bouwdeel H 2000 B Zuiderkuipen 19 School van Architectuur 1998 B Zernikeplein 23 - Marie Kamphuisborg 1975 C Zernikeplein 5 - Bouwdeel ABC 1985 C Eyssoniusplein 18 - Wiebengacomplex 1923/1998 C Zernikeplein 1 - Bouwdeel F 1993 C Zernikeplein 5 - Appel 1994 D Veemarktstraat 76 - Prins Claus Conservatorium 1985 D Gedempte Zuiderdiep 158 - Minerva 1983 G Radesingel 6 - Singelhuis 1900 G Praediniussingel 59 - Museum 1900 G Energie Jaarverslag 2013 Hanzehogeschool Groningen 7 van 20

Met uitzondering van het pand aan de Zernikelaan 17 (Entrance) zijn alle eigedomspanden van de hoogeschool van een energielabel voorzien. Geen van de door de hogeschool gehuurde panden is van een energielabel voorzien. Het betreft de panden: Zernikelaan 1 & 4, Ulgersmaweg 145, Akkerstraat 99, Achter den Hoven 23 en Industrieweg 34. Ontwikkeling energieverbruik 2013 4.1 Totaal energieverbruik 2013 Voor het verkrijgen van een totaalbeeld wordt rekening gehouden met het energieverbruik van alle bemeterde panden. In tabel 2 is weergegeven het energieverbruik 2009 2013 en het verwachte verbruik 2014 2017 waarbij rekening is gehouden met de in 2013 doorgevoerde en in de periode 2014-2016 nog te nemen energiebesparende maatregelen. Door het gas-, electriciteits- en warmteverbruik uit te drukken in GJ en dit te vergelijken met de MJA3-doelstelling kan worden nagegaan in welke mate deze al dan niet is gehaald. De gewenst reductie van 2% per jaar is in de jaren 2010, 2011 en 2013 niet gerealiseerd, in 2012 is dit wel het geval en in de volgende jaren zal de doelstelling worden gerealisserd middels aanvullende maatregelen. Tabel 2 Opgave van het totale energieverbruik alle HG panden - Omschrijving realisatie raming 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 Verbruik na uitvoering maatregelen EEP - gas/ m3 586,591 716,089 1,409,522 1,347,852 1,696,527 976,661 818,562 732,607 732,607 - electra/ kwh 8,797,806 8,646,289 7,972,909 7,237,554 7,639,388 7,906,889 7,576,018 7,240,223 7,236,557 - Warmte/ GJ 33,803 41,567 15,557 14,702 17,270 15,365 15,219 15,219 15,219 - primaire energie/ GJ 135,535 147,335 133,064 123,630 141,200 118,559 110,466 104,783 104,750 - MJA3 doelstelling/ GJ 135,535 132,824 130,113 127,403 124,692 121,981 119,271 116,560 113,849 Ontwikkeling verbruik t.o.v. 2009 - gas 0% 22% 140% 130% 189% 66% 40% 25% 25% - electra 0% -2% -9% -18% -13% -10% -14% -18% -18% - warmte 0% 23% -54% -57% -49% -55% -55% -55% -55% - primaire energie 0% 9% -2% -9% 4% -13% -18% -23% -23% - MJA doelstelling 0% -2% -4% -6% -8% -10% -12% -14% -16% Toelichting verbruik gas 2013: ten opzichten van het voor 2013 geraamd verbruik (1.214.334 m 3 ) is het gerealiseerd verbruik 482.193 m 3 hoger. Het verschil tussen het voor 2013 geraamd verbruik en die voor 2014 wordt verklaard door de voor in 2014 te nemen besparingsmaatregelen (ca. 100.000 m 3 ) en verschil in graagddagen (ca. 138.000 m 3 ). De overname en vernieuwing van de WKK installaties van het compex Zernikeplein 5-7 in 2011 heeft geleid tot een forse reductie van het verbruik van warmte en een gelijktijdige verhoging van het aardgasverbruik. 4.1.2. Uitgevoerde energiebesparende projecten Naast de verdere invoering van energiezorg, waarop gelijk als in 2011 en 2012, de nadruk lag, zijn de volgende projecten uitgevoerd: verbetering bemetering energieverbruik; Gedempte Zuiderdiep 158: vervangen glas voor HR++; Marie Kamphuisborg: CO 2 -schakeling LBK s; Algemeen: overgang naar groene stroom; Algemeen: Dubbelzijdig printen verdere aanpassing van het gebouwbeheersysteem; Energie Jaarverslag 2013 Hanzehogeschool Groningen 8 van 20

4.2 Ontwikkeling verbruik aardgas, elektriciteit en warmte/koude 4.2.1 Aardgas De stijging van het aardgasverbruik in 2013, ten opzichte van 2012, bedraagt ca. 348.675 m 3 of wel 25 %. Na correctie van temperatuurverschillen bedraagt de stijging 275.874 m 3, of wel 21 %. Wanneer wordt gekeken naar de verdeling van het maandelijks verbruik 2012 en 2013, temperatuur gecorrgigeerd, zien wij onderstaand beeld: Figuur 1: Ontwikkeling aardgasverbruik 2012 en 2013, temperatuur gecorrigeerd. In figuur 1 wordt het verbruik 2013 door de groene lijn en het verbruik 2012 door de blauwe lijn weergegeven. Het verbruik in het jaar 2013 ligt, met uitzondering van de maanden mei en augustus, boven de overeenkomstige maanden van 2012. Daar het verbruik in 2012 is gecorrigeerd naar het aantal graaddagen in 2013 kan het hoger verbruik in principe niet worden verklaard door het feit dat 2013 ten opzichten van 2012 een kouder jaar was. Een verklaring voor het fors hoger verbruik 2013 ten opzichte van 2012 in de maanden januari en februari kan gelegen zijn in het gedurende deze maanden hanteren van een hogere nachtemperatuur in de gebouwen. Dit vanwege een aantal dagen met wel zeer lage buiten temperaturen. Op pandniveau is er in 2013 sprake van zowel een daling als een stijging van het aardgasverbruik. Onderstaand de panden met de grootste afwijkingen ten opzichte van 2012. toelichting omschrijving 2012 2013 Versch.2013-'12 gr.dg.'13 gr.dg'13 2012 gr.dg.'13 Stijging aardgasverbruik Zernikeplein 5-7 841,718 984,688 142,970 17% - Zernikeplein 7 D-geb 0 67,614 67,614 0% - Gedemte Zuiderdiep 97,560 143,555 45,995 47% - in 2013 volledigeingebruikname na verbouwing in 2012 Zernikeplein 23 188,360 206,825 18,465 10% - in 2013 volledigeingebruikname na verbouwing in 2012 Totaal 1,127,637 1,402,682 275,044 24% Daling aardgasverbruik Eysoniuspln 18 13,293 11,805-1,488-11% - WKK installatie enige tijd buitengebruik & tijdelijk overstap op olie gestookteinstallaties Zernikeplein 17 28,698 27,501-1,197-4% - WKO installatie t.o.v. 2012 een forse daling van het aantal storingen Huisvesting 4,807 4,721-86 -2% - Boteringesingel 14 28,075 0-28,075-100% - Totaal 74,873 44,027-30,846-41% Tabel 3.: Aardgasverbruik 2012-2013 op pandniveau Energie Jaarverslag 2013 Hanzehogeschool Groningen 9 van 20

4.2.2 Elektriciteit Het elektriciteitsverbruik is in 2010, 2011, 2012 en 2013 ten opzichte van 2009 respectievelijk met 2%, 9%, 18% en 13% gedaald. Als gevolg van de in het EEP 2013-2016 opgenomen maatregelen wordt verwacht dat in 2016 het electriciteitverbruik ten opzichte van 2009 18% lager zal komen te liggen. Dit is ruim in lijn met de geformuleerde MJA3 doelstelling; een daling van het energieverbruik van jaarlijks 2%. Elektriciteit wordt op de HG voornamelijk gebruikt voor gebouwinstallaties (ten behoeve van verlichting, klimaat en ICT-voorzieningen). De daling van het verbruik is gerealiseerd ondanks een toename van elektrische apparaten en intensiever gebruik van gebouwen en apparaten (ten gevolge van de toename van het aantal studenten). Wel is ICT in 2011 gestart met het vervangen van PC s door PC s die de helft energiezuiniger zijn. Naar verwachting zijn in 2014 alle PC s vervangen voor energiezuiniger exemplaren. Ten opzichte van 2012 is er sprake van een stijging van het elekriciteitsverbruik met 401.835 kwh (ca. 6%). Wanneer wordt gekeken naar de verdeling van het verbruik over de maanden dan valt op dat de stijging, evenals bij aardgas, vooral in de maanden januari tot en mei is opgetreden en dat in de daarop volgende maanden het verbruik nagenoeg gelijk is. In figuur 2 geeft de blauwe lijn het verbruik in 2012 en de groene lijn het verbruik in 2013 weer. Figuur 2: Ontwikkeling elektriciteitsverbruik 2012 en 2013. Op pandniveau is er in 2013 sprake van zowel een daling als een stijging van het elektriciteitsverbruik. Onderstaand de panden met de grootste afwijkingen ten opzichte van 2012. Omschrijving 2012 2013 Versch.2013-'12 Verklaring: abs. rel. Stijging van het verbruik electriciteit in kwh Zernikeplein 17 1,184,042 1,473,615 289,573 24% - WKO instalies a.g.v. daling van het aantal storingen meeruren in bedrijf Zernikeplein 11 1,857,939 1,916,618 58,679 3% - in 2012 luchtbehandelingskasten langer buiten bedrijf, een kouder voorjaar Gedemte Zuiderdiep 389,108 422,948 33,840 9% - in 2013 volledigeingebruikname na verbouwing in 2012 Zernikeplein 23 789,824 807,667 17,843 2% - in 2013 volledigeingebruikname na verbouwing in 2012 Totaal 4,220,913 4,620,848 399,935 9% Daling van het verbruik electriciteit in kwh Zernikeplein 5-7 1,232,728 1,210,997-21,731-2% - WKK installaties in 2013 minder storen Overig 15,023 4,627-10,396-69% - Achter de Hoven 23 99,103 90,828-8,275-8% - Ulgersmaweg 145 10,622 10,593-29 0% - Totaal 1,357,476 1,317,045-40,431-3% Tabel 4.: Electriciteitsverbruik 2012-2013 op pandniveau Energie Jaarverslag 2013 Hanzehogeschool Groningen 10 van 20

4.2.3 Warmte/koude Het warmte/koudeverbruik is in 2011, 2012 en 2013 gedaald (groene lijn in figuur 5), resp. 4%, 23% en 49% ten opzichte van 2009. Deze sterke daling van de warmte wordt grotendeels veroorzaakt door het in eigendom nemen van de vernieuwde WKK- installaties in de Van OlstToren, waarbij niet meer de warmteafname maatstaf is voor afrekening, maar de werkelijke afname van aardgas. In deze zelfde periode is daarom ook het gasverbruik gestegen. In de prognoseperiode wordt verwacht dat het verbruik als gevolg van de in het EEP 2013-2016 opgenomen maatregelen verder zal dalen tot 55% ten opzichte van het verbruik in 2009. Figuur 3: Ontwikkeling warmte/koudeverbruik 2012 en 2013, temperatuur gecorrigeerd. Ten opzichte van 2012 is het verbruik gedaald met 8,878 GJ (ca. 34%). Wanneer wordt gekeken naar de verdeling van het verbruik over de maanden dan valt op dat de daling vooral in de maanden januari tot en met mei en in de laatste maanden van het jaar is opgetreden en dat in de zomermanden sprake is van een stijging. Op pandniveau is voor alle panden waarvoor warmte wordt afgenomen sprake van een daling van het verbruik. Onderstaand de panden met de grootste afwijkingen ten opzichte van 2012. omschrijving 2012 2013 Versch.2013-'12 Verklaring: gr.dg.'13 gr.dg'13 2012 gr.dg.'13 Stijging van het verbruik warmte in GJ Zernikeplein 17 5,469 6,688 1,220 22% -a,,g,v, minder storingen in de WKO installatie meerwarmte worden afgenomen Eysoniuspln 18 9,878 10,581 704 7% - Totaal 15,347 17,270 1,923 13% Daling van het verbruik warmte in GJ Zernikeplein 11 7,392 0-7,392-100% - o.a. door eigen opwekking WKK's Zernikeplein 5-7 2,520 0-2,520-100% - o.a. door eigen opwekking WKK's Zernikeplein 7 D-geb 2,121 0-2,121-100% - o.a. door eigen opwekking WKK's Totaal 12,034 0-12,034-100% Tabel 5: Warmte/koudeverbruik 2012-2013 op pandniveau Energie Jaarverslag 2013 Hanzehogeschool Groningen 11 van 20

4.3. Totaal energieverbruik in relatie tot MJA3 doelstelling In figuur 4 is de ontwikkeling van het gas-, warmte- en elektriciteitsverbruik, uitgedrukt in GJ primaire energie, weergegeven exclusief de in de in de EEP s opgenomen efficiency-maatregelen (blauwe lijn) en inclusief de efficiencymaatregelen (groene lijn). De rode lijn geeft de MJA3 doelstelling aan. In bijlage 3 is een overzicht opgenomen van de in de EEP s opgenomen efficiency-maatregelen. Figuur 4. Ontwikkeling primaire energieverbruik voor en na energiebesparende maatregelen In figuur 5 is het verbruik van gas, electra en warmte weergegeven, waarbij rekening is gehouden met de efficiencymaatregelen. Als gevolg van de tot en met 2013 doorgevoerde energiebesparende maatregelen is totaal ca. 29,012 GJ aan primaire energie bespaard in de jaren 2010 tot en met 2013. In geld uitgedrukt komt dit neer op een totale cumulatieve besparing van ca. 437.000,=. Verwacht wordt dat met alle voorgenomen besparende maatregelen tot en met 2016 ca. 105.000 GJ aan primaire energie wordt bespaard. Dit komt neer op ca. 1.900.000,= over de gehele periode (cumulatief). (genoemde besparing is op basis van de in de EEP goedgekeurde én uitgevoerde maatregelen) Figuur 5 Ontwikkeling absolute energieverbruik na energiebesparende maatregelen Energie Jaarverslag 2013 Hanzehogeschool Groningen 12 van 20

In figuur 4 en 5 en tabel 6 wordt zichtbaar gemaakt welk effect de inmiddels uitgevoerde EEP-maatregelen hebben op het totale (primaire) energieverbruik van de HG. De blauwe lijn in figuur 4 geeft het primaire energieverbuik weer zonder de EEP maatregelen. De groene lijn in figuur 4 geeft de ontwikkeling van het totale primaire energieverbruik weer inclusief de EEP maatregelen en de rode lijn geeft de MJA3 doelstelling aan. Uit de vergelijking wordt direct duidelijk dat, hoewel de EEP-maatregelen een duidelijk besparend effect hebben gehad op het energieverbruik, de MJA3 doelstellingen in 2010 en 2011 niet zijn behaald maar dat in 2012 dit wel het geval is, in 2013 is dit echter weer niet het geval. Het verbruik is tot boven het niveau van 2009 gestegen. Met de in het EEP 2013-2016 opgenomen besparingsmaatregen wordt verwacht dat in 2014 de doelstelling wel behaald zal worden. Opgemerkt moet worden dat, voor het verkrijgen van een goede vergelijking van het primaire energieverbruik van de jaren volgend op 2009, in onderstaand overzicht, is gecorrigeerd naar de graaddagen van 2009 (temperatuurcorrectie). Wanneer nu het verbruik van voor en na energiebesparende maatregelen wordt vergeleken met de MJA3-doelstelling kan op een eenduidige wijze worden bepaald in welke mate de energiebesparende maatregelen effect hebben gehad en of de aan de MJA3-doelstelling wordt voldaan. Ook nu wordt de doelstelling, in 2014, gehaald. Tabel 6. Ontwikkeling verbruik primaire energie voor en na besparende maatregelen met en zonder temperatuurcorrectie Omschrijving realisatie raming 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 Verbruik Primaire energie in GJ voor uitvoering naatregelen EEP 129,991 140,518 138,339 130,337 150,435 134,044 134,200 134,202 134,202 na uitvoering maatregelen EEP 135,535 147,335 133,064 123,630 141,200 118,559 110,466 104,783 104,750 Verbruik Primaire energie in GJ (temperatuur gecorrigeerd) Graaddagen 2993 3624 2899 3110 3228 3020 3020 3020 3020 voor uitvoering naatregelen EEP 129,991 129,334 140,455 128,006 144,781 133,546 133,700 133,702 133,702 na uitvoering maatregelen EEP 135,535 134,964 135,098 121,381 135,827 118,130 110,082 104,423 104,390 MJA-doelstelling 135,535 132,824 130,113 127,403 124,692 121,981 119,271 116,560 113,849 Verbruik Primaire energie in GJ (temperatuur gecorrigeerd), in indexcijfers voor uitvoering naatregelen EEP 100 99 108 98 111 103 103 103 103 na uitvoering maatregelen EEP 100 100 100 90 100 87 81 77 77 MJA-doelstelling 100 98 96 94 92 90 88 86 84 Figuur 6. Ontwikkeling primaire energie verbruik ten opzicht van MJA3 doelstelling, op basis van graaddagen 2009 Energie Jaarverslag 2013 Hanzehogeschool Groningen 13 van 20

5. Benchmark 5.1 Werkelijk energieverbruik in 2013 per student en m2 bvo Wanneer het totale energieverbruik per m2 bvo vergeleken wordt met die van 2009, dan zien we dat ten opzicht van 2009 het energieverbruik in de jaren 2010 tot en met 2013 ca. 3% onder en in de prognoseperiode (2014 en verder) ca. 20% onder het verbruik van 2009 ligt. Als we het primaire energieverbruik per student berekenen, zien we dat, ondanks de stijging van het aantal studenten, het verbruik per (huisvesting)student in 2013, ten opzichte van 2012, is gestegen en met 15% maar nog ruim 5% onder het verbruik van 2009 ligt. In de prognoseperiode wordt een verlaging verwacht tot ca. 25% onder het niveau van 2009, zie figuur 7. 8.0 Verbruik Primaire energie in GJ student Huisv. & m2 bvo 1.1 Figuur 7 Energieverbruik per student (huisvesting) en per m2 bvo GJ/ m2 bvo 7.0 6.0 5.0 4.0 3.0 2.0 1.0 0.9 0.7 0.5 0.3 0.1 GJ/ student Huisvesting 0.0 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 - GJ primair/student (Huisvesting) - GJ/ m2 bvo -0.1 Figuur 7.1 Ontwikkeling Energieverbruik per student en aantal studenten (huisvestingstudenten) in indexcijfers studenten reg. Studietijd in indexcijfers (2009 = 100) 110.0 105.0 100.0 95.0 90.0 85.0 80.0 75.0 Verbruik Primaire energie in GJ student Huisv. & aantal studenten (reguliere studietijd) 110.0 105.0 100.0 95.0 90.0 85.0 80.0 75.0 GJ/ student Huisvesting in indexcijfers (2009 = 100( 70.0 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 - GJ primair/student (Huisvesting) studenten (huisvesting) 70.0 Energie Jaarverslag 2013 Hanzehogeschool Groningen 14 van 20

5.2 Vergelijking energieverbruik (gas en elektriciteit) met branchekentallen In tabel 7 is het gas- en elektriciteitverbruik op pandniveau weergegeven. Met de voor de branche door Agentschap NL in 2004 berekende energieverbruiksgetallen leert dit: het gasverbruik/m 2, per jaar van de HG gebouwen gerekend kunnen worden tot panden met een gemiddeld verbruik. Deze cijfers zijn inclusief warmteverbruik; het elektraverbruik/m 2 per jaar van de HG gebouwen gerekend moet worden tot de categorie met een iets meer dan gemiddeld verbruik. Uitzonderingen hierop zijn: Ulgersmaweg, die wat het elektraverbruik moet worden gerekend tot de categorie met het laagste verbruik en Zernikeplein 17, die wat het elektraverbruik moet worden gereken tot de categorie met het hoogste electragebruik. Dit gebouw is echter moeilijk te vergelijken vanwege de volgende verbruikverhogende factoren: - zwembad installatie; - ruime openingstijden (ook avond en weekend); - warmte- en koudeopwekkingsinstallatie (WKO) welke op elektriciteit werkt (zit niet in branchegetallen); - koudeopwekking uit WKO voor van Olst gebouw wordt ook in ZP11 opgewekt. Algemeen geldt dat modernere gebouwen meer comfortinstallaties hebben (mede ingegeven door eisen vanuit het bouwbesluit). Comfortinstallaties kosten energie waardoor het energieverbruik van deze gebouwen veelal hoger is dan bij oude gebouwen. Tevens moet worden aangetekend dat het vergelijken met de branchekentallen van Agentschap NL (gebaseerd op cijfers uit 2004) niet geheel correct is, aangezien verwacht mag worden dat deze kentallen ondertussen achterhaald moeten zijn. Agentschap NL heeft echter nog geen nieuwe kentallen vastgesteld en gepubliceerd. Tabel 7 Vergelijking gasen elektriciteitsverb ruik per/m 2 met MBO/HBO branchekentallen 2007 verbruikskentallen Agentschap nl Gebouwen Gas Electra m3/ m2 bvo per jaar kwh/ m2 bvo per jaar 20% 50% 80% 20% 50% 80% Kentallen Agentschap/MBO en HBO 8 21 35 20 57 94 HG 19 64 Achter den Hoven 19 54 Boteringesingel 1) Eysoniuspln 18 20 51 Gedemte Zuiderdiep 17 52 Huisvesting (bouwdeel H) 17 29 Praediniussingel 59 22 61 Radesingel 23 47 Ulgersmaweg 145 22 11 Veenmarktstraat 10 73 Zernikeplein 17 14 128 Zernikeplein 11 10 79 Zernikeplein 23 14 55 Zernikeplein 5-72) 31 39 Zernikeplein 7 D-geb 3) 56 Zuiderkuipen 15 46 De kentallen van het Agentschap nl geven aan de waarde van de onderste 20% en bovenste 20% van de waarnemingen en de mediaal (50%) 1) in 2011 afgestoten 2) warmteopwekking tevens voor Zernikeplein 7 & 11 3) verbruik gas opgenomen bij Zernikeplein 5-7 Resultaten MJA-sectorrapport 2013 Hoger beroepsonderwijs De resulaten uit de branche, voortgekomen uit de energie-jaarverlagen (e-mjv), geven t.o.v. het jaar 2012 een stijging van 4,3% primaire energie aan over het jaar 2013. Deze stijging heeft als voornaamste oorzaak de koudere winter (verwarming) en de warmere zomer (koeling). Energie Jaarverslag 2013 Hanzehogeschool Groningen 15 van 20

6. Overige relevante punten 6.1 Terugblik 2013 Agentschap NL Gebruikersgroepen Agentschap NL: Naar aanleiding van de MJA3 organiseert Agentschap NL verschillende bijeenkomsten voor gebruikersgroepen. Het doel is om ervaring van andere HBO-instellingen rond bepaalde thema s uit te wisselen. In 2013 heeft de HG niet deelgenomen aan een bijeenkomst. Energiecoördinatoren overleg RUG en HG Aan de - in 2011 levende - wens om enkele keren per jaar samen met de energiecoördinatoren van de RUG bij elkaar te komen om ervaringen uit te wisselen over thema s die voor energiebeheer van belang zijn, zoals monitoren van energieverbruik is uitwerking gegeven. RUG HG Uni Rostock - HIS Uni Greifswald In juni 2013 heeft een collegiaal overeg van de energiecoördinatoren van het HIS, de Uni Ristock, Uni Greifswald, RUG en HG plaatst gevonden. Dit als een vervolg op het werkbezoek dat in 2012 aan de Uni Rostock is gebracht. In dit collegiaal overleg zijn ervaringen uitgewisseld met betrekking tot de wijze waaaarop bij de verschillende instellingen het energiemanagement is ingericht en wat de ervaringen hiermee zijn. Verder is door het HIS, Uni Rostoch en Greifwald uitgelegd op welke wijze het Changeprogramma, energie sparen door gedragsverandering, kan worden uitgevoerd en wat de valkuilen zijn. Door de Uni Greifswald is nog nader ingegaan op de EMAS (Eco Management and Audit Scheme) certificering die wordt nagestreefd. Door het HIS is aangegeven op welke wijze de energiebenchmarkreizen zijn georganiseerd, waarbij is aangegeven dat ook de HG hier aan deel kan nemen wanneer zij dat wenst. Onderzoek Changeprogramma In het najaar van 2013 is een onderzoek uitgevoerd bij een aantal Duitse universiteiten om na te gaan: hoe het chanche programma tot stand gekomen is aan welk voorwaarden moet worden voldaaan om het Changeprogramma te kunnen uitvoeren; in welke mate, het in het kader van het Changeprogramma beschikbaar gestelde materiaal, ook daadwerkelijk is gebruikt; in welke mate uitvoering van het Change programma ook daadwerkelijk heeft geleid tot een daling van het energieverbruik; de wijze waarop het Changeprogramma is geïntroduceerd en begeleid; of wanneer de HG het Changeprogramma gaat uitvoeren er ondersteuning te verwachten valt van het HIS, en/of de universiteiten/fachhochschulen die het programma hebben doorgevoerd. Uitkomsten van het onderzoek: aan de hand van behaalde resultaten van de voor dit onderzoek bezochten Universtiteiten en Hogescholen wordt dat uitvoering van het Changeprogramma bij de Hogeschool besparing oplevert van ca. 3% op Electra en ca. 4% op aardgas- en warmtegebruik. voorwaarde voor het succesvol uitvoeren van het changeprogramma is dat de in het programma gedefinieerde stappen worden gevolgd en gebruik wordt gemaakt van het voor elke stap ontwikkeld materiaal het programma + ontwikkeld matreriaal kan door de HG worden gebruikt (overleg met het HIS in Hannover is wel vereist) door de Uni Bremen en Münster is aangegeven dat zij voor de uitvoering van het programma wil optreden als sparingspartners. Advies en begeleiding bij de uitvoering van het programma kan worden verkregen van het HIS en bedenkers van het programma (thans Uni Magdeburg) Energie Jaarverslag 2013 Hanzehogeschool Groningen 16 van 20

6.2 Vooruitblik 2014 Projecten Om het energiebeheer verder te optimaliseren worden, naast de geplande investeringen in de energiebesparende maatregelen uit het EEP, de volgende projecten in 2014 uitgevoerd: verder uitwerking van de opzet en implementatie van het meterplan; automatisering meteropname; haalbaarheidsonderzoek zonne-energie; zodanig inrichten van het energiemonitoringssysteem (Erbis) dat monitoring van het energieverbruik per gebouw adequaat kan geschieden; uitbouw contacten met universiteiten en hogescholen die het Change programma hebben uitgevoerd energiebesparen door middel van verandering van gedrag gebruik van monitoring ten behoeve van gebruikers; verbetering energiemonitoring en energierapportage; Bijstellen kloktijden. Gedragsverandering In de gebruikersgroep Agentschap NL zijn ervaringen uitgewisseld met collega HBO-instellingen over de aanpak van gedragscampagnes. In het EEP 2013-2016 heeft de HG aangegeven dat tijdens de looptijd van dit EEP een start zal worden gemaakt met een programma dat tot doel heeft via gedragsverandering energiebesparingen te realiseren. In mei 2013 is dit onderwerp besproken in het overleg dat door de HG en RUG is gevoerd met de Universiteit van Rostock, Greifswals en het HIS/ Hannover. Hierin is stilgestaan met de opgedane ervaring bij Duits Universiteiten en Hogescholen, het Changeproject. Duidelijk is geworden dat, wanneer de HG daadwerkelijk een start met het energiebesparen via gedragsverandering wil maken, zij terug kan vallen op praktische ondersteuning van onze Duitse partners en van het in kader van het Changeprogramma ontwikkeld materiaal. Tevens is dit een prachtige mogelijkheid voor studentenparticipatie. De Energie Agenda HG energiebeleidsplan december 2013/2014 Meerjarenbegroting Energie 2014-2018 november 2014 organiseren en deelname tripartite energieoverleg HG/RuG/Uni Rostock/Uni Greifswald voorjaar 2015 overleg HIS/Hannover en Uni Magdeburg inzake toepasbaarheid Changeprogramma najaar 2014 / voorjaar 2015 deelname Forum Energie HIS/TU Clausthal voorjaar 2014 GAP-analyse voor ISO certificering MJA3 december 2014 Energie Jaarverslag 2013 Hanzehogeschool Groningen 17 van 20

Bijlagen Bijlage 1. EEP 2010 en 2013 gerealiseerde maatregelen 2011 t/m 2013 + behaalde besparingen (in m 3 /kwh/gj en K ) jaar maatregel Energiebesparende maatregelen, Omschrijving gas m3 elektra kwh warmte Gj EEP 2010 2011 vm 1 alle gebouwen/ powermanagement PC s 0 103,100 0 vm 18 Veemarktstraat/ WTW Ventilatielucht kleine vleugel + kantine 13,894-419 0 vm 19 Veemarktstraat 76/ CO2 regeling grote vleugel + zaal 3,147 19,676 0 vm 2 alle gebouwen/ Optimaliseren instellingen 24,506 0 0 vm 2.1 alle gebouwen/ Optimaliseren instellingen 0 0 1,271 vm 21 Zernikeplein 11van Dooren Veste/ Lokale HR-ketel t.b.v. tapwater en stralingspanelen 7,978 0 0 vm 32 Zernikeplein 23Kamphuisborg/ HR++ beglazing 7,852 0 0 vm 33 Zernikeplein 23Kamphuisborg/ gevel isolatie (100 mm) (geplande maatregel) 4,908 0 0 vm 34 Zernikeplein 23Kamphuisborg/ T5 (meerprijs) + daglicht + aanwezigheid -16,195 189,809 0 vm 4 Diverse gebouwen/ Lokale warmteopwekking met WKK's en HR-ketels Variant C van Deerns advies* 68,594 0 0 Totaal, besparing 2011 114,684 312,166 1,271 2012 vm 11 Gedempte Zuiderdiep 158 / Energiezuinige HF-armaturen met spiegeloptiek (meerprijs) -9,754 132,395 0 vm 8 Gedempte Zuiderdiep 158/ Aanwezigheiddetectie in verblijfsruimten -4,778 66,197 0 Totaal, besparing 2012-14,532 198,592 0 Totaal, besparing t/m 2012 100,152 510,758 1,271 EEP 2013 2013 vm 10 Gedempte Zuiderdiep 158 / CO2 schakeling luchtbehandeling kantine en mediatheek 3,384 901 0 vm 30 Zernikeplein 1Bouwdeel F/ hoog/laag regeling zomer/winter op ventilatie 8,310 14,619 0 vm 39 Zernikeplein 5Bouwdeel ABC/ debietregeling op kast t.b.v collegazaal en overig (Bouwdeel B bg) 8,562 20,911 0 vm 40 Zernikeplein 5Bouwdeel ABC/ uitschakelen lbk voormalig restaurant 13,270 32,974 0 vm 41 Zernikeplein 5Bouwdeel ABC/ verlagen ventilatievoud begane grond bouwdeel C 17,409 28,149 0 vm 42 Zernikeplein 7 van Olst Toren/ hoog/laag regeling ventilatie 6,003 0 0 vm 48 Diverse gebouwen zonering installatie avondopenstelling 26,664 44,167 vm 9 Gedempte Zuiderdiep 158 / Nieuwe LBK winkel en kantine met lager ventilatievoud en warmteterugwinning 9,058 0 0 Totaal besparing 2013 92,661 141,721 0 Totaal besparing t/m 2013 192,813 652,479 1,271 prijs per eenheid 0.364 0.152 16.673 besparing in Euro's 70,104 99,419 21,192 Totaal besparing in Euro's 190,715 Energie Jaarverslag 2013 Hanzehogeschool Groningen 18 van 20

Bijlage 2. Ontwikkeling energieprijzen 2009 2013 + verwachting 2014-2016 Kalenderjaar Omschrijving realisatie 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Kosten per eenheid - gas/ m3 0.644 0.559 0.327 0.384 0.379 0.442 0.458 0.456 - electra/ KWh 0.183 0.168 0.148 0.154 0.154 0.168 0.173 0.178 - warmte/ GJ 16.529 12.889 6.978 9.930 17.857 18.281 18.818 19.382 Totaal p. eenheid primair 18.801 16.201 14.059 15.325 15.088 17.184 17.844 18.323 Energie Jaarverslag 2013 Hanzehogeschool Groningen 19 van 20

Bijlage 3. Voortgang uitvoering van de in het EEP 2009-2012 en 2013-2016 opgenomen maatregelen. Maartegelen bij 2011 t/m 2013 zijn gerealiseerd, 2014 in uitvoering en 2015 t/m 2006 gepland jaar maatregel Energiebesparende maatregelen, Omschrijving gas m3 elektra kwh warmte Gj EEP 2010 2011 vm 1 alle gebouwen/ powermanagement PC s 0 103,100 0 vm 18 Veemarktstraat/ WTW Ventilatielucht kleine vleugel + kantine 13,894-419 0 vm 19 Veemarktstraat 76/ CO2 regeling grote vleugel + zaal 3,147 19,676 0 vm 2 alle gebouwen/ Optimaliseren instellingen 24,506 0 0 vm 2.1 alle gebouwen/ Optimaliseren instellingen 0 0 1,271 vm 21 Zernikeplein 11van Dooren Veste/ Lokale HR-ketel t.b.v. tapwater en stralingspanelen 7,978 0 0 vm 32 Zernikeplein 23Kamphuisborg/ HR++ beglazing 7,852 0 0 vm 33 Zernikeplein 23Kamphuisborg/ gevel isolatie (100 mm) (geplande maatregel) 4,908 0 0 vm 34 Zernikeplein 23Kamphuisborg/ T5 (meerprijs) + daglicht + aanwezigheid -16,195 189,809 0 vm 4 Diverse gebouwen/ Lokale warmteopwekking met WKK's en HR-ketels Variant C van Deerns advies* 68,594 0 0 Totaal, besparing 2011 114,684 312,166 1,271 2012 vm 11 Gedempte Zuiderdiep 158 / Energiezuinige HF-armaturen met spiegeloptiek (meerprijs) -9,754 132,395 0 vm 8 Gedempte Zuiderdiep 158/ Aanwezigheiddetectie in verblijfsruimten -4,778 66,197 0 Totaal, besparing 2012-14,532 198,592 0 Totaal, besparing t/m 2012 100,152 510,758 1,271 EEP 2013 2013 vm 10 Gedempte Zuiderdiep 158 / CO2 schakeling luchtbehandeling kantine en mediatheek 3,384 901 0 vm 30 Zernikeplein 1Bouwdeel F/ hoog/laag regeling zomer/winter op ventilatie 8,310 14,619 0 vm 39 Zernikeplein 5Bouwdeel ABC/ debietregeling op kast t.b.v collegazaal en overig (Bouwdeel B bg) 8,562 20,911 0 vm 40 Zernikeplein 5Bouwdeel ABC/ uitschakelen lbk voormalig restaurant 13,270 32,974 0 vm 41 Zernikeplein 5Bouwdeel ABC/ verlagen ventilatievoud begane grond bouwdeel C 17,409 28,149 0 vm 42 Zernikeplein 7 van Olst Toren/ hoog/laag regeling ventilatie 6,003 0 0 vm 48 Diverse gebouwen zonering installatie avondopenstelling 26,664 44,167 vm 9 Gedempte Zuiderdiep 158 / Nieuwe LBK winkel en kantine met lager ventilatievoud en warmteterugwinning 9,058 0 0 Totaal besparing 2013 92,661 141,721 0 Totaal besparing t/m 2013 192,813 652,479 1,271 2014 vm 1 alle gebouwen/ powermanagement PC s 0 256 0 vm 15 Praediniussingel 59Museum/ Nieuwe LBK met warmteterugwinning en debietregeling, gevel en dakisolatiedepot, 9,186HR107 ketels -2,231en HR++ glas 0 depot vm 16 Radesingel 6Singelhuis/ CO2 sturing zaal 1,459 8,262 0 vm 17 Radesingel 6Singelhuis/ Isoleren binnenmuur (Rc=2.5) 16,978 120 0 vm 2 alle gebouwen/ Optimaliseren instellingen 1,364 0 0 vm 25 Zernikeplein 11van Dooren Veste/ Debietregeling sector kantine en onderwijsruimten 7,551 0 0 vm 31 Zernikeplein 1Bouwdeel F/ Aanwezigheidsdetectie -1,580 30,958 0 vm 35 Zernikeplein 5Appel/ Debietregeling op ventilatie 8,278 26,067 0 vm 36 Zernikeplein 5Atrium + E/ Debietregeling Atrium 27,077 12,122 0 vm 37 Zernikeplein 5Atrium + E/ Verbeteren debietregeling gebouw E 6,288 0 0 vm 38 Zernikeplein 5Atrium + E/ Aanwezigheidsdetectie Bouwdeel E -2,875 38,571 0 vm 43 Zuiderkuipen 19Bouwkunst/ Aanwezigheidsdetectie -300 4,563 0 vm 48 Diverse gebouwen zonering installatie avondopenstelling 1,107 1,833 vm 5 Eyssoniusplein 18/ CO2 regeling ventilatie Sporthal 0 3,175 8 vm 57 Zuiderkuipen aanwezigheidsdetectie -300 4,563 0 vm 59 Veemartkstraat76 aanwezigheidsdetectie -1,529 28,467 0 vm 6 Eyssoniusplein 18/ CO2 regeling ventilatie kelder studielandschap 0 9,525 154 vm 60 Eysoniusplein 18 CO2 regeling ventilatie kelder studielandschap 0 9,525 154 vm 61 Zernikeplein 1 bouwdeel F aanwezigheidsdetectie -1,580 30,958 0 vm 7 Eyssoniusplein 18Wiebengacomplex/ Co2 regeling Bibliotheek + lounche Bg + collegezaal n/w 0 7,144 138 Totaal besparing 2014 71,125 213,878 454 Totaal besparing t/m 2014 263,937 866,357 1,725 2015 vm 12 Kamphuisborg/ HR107 ketel 19,262 0 0 vm 13 Kamphuisborg/ CO2 schakeling 5 LBK's 4,821 5,200 0 vm 26 Zernikeplein 11van Dooren Veste/ Aanwezigheiddetectie -3,760 65,091 0 vm 27 Zernikeplein 17Sportstudies/ Debietregeling turnzaal en centrale hal 1,953 31,716 0 vm 28 Zernikeplein 17Sportstudies/ bestaande debietregeling ventilatie sporthal met co2 sturing 227 14,272 0 vm 29 Zernikeplein 17Sportstudies/ Aanwezigheiddetectie Turnzaal. kleedkamers sporthal en auditorium -136 12,686 0 vm 44 Diverse gebouwen licht uitschakelen bij verlaten ruimte 0 159,895 0 vm 45 diverse gebouwen draaikiep i.p.v. voll. te openen ramen incl. sluiten 70,476 vm 46 Diverse gebouwen ruimtetemp 1 graad verlagen 42,286 vm 52 Zernikeplein 5 Appel debietregeling op ventilatie 8,278 26,067 0 vm 55 zernikeplein 7 van olst toren hoog/laag ventilatie 6,003 0 0 vm 62 Diverse gebouwen lbk's op alarm 11,194 6,064 vm 64 Eysoniusplein 18 CO2 regeling bibliotheek, lounge, coll. zaal 0 7,144 138 vm 66 Eysoniusplein 18, co2 regeling ventilatie sporthal 0 3,175 8 vm 67 Zernikeplein 1 gebouw F, gevel isoleren 1,526 0 0 Totaal besparing 2015 162,131 331,309 146 Totaal besparing t/m 2015 426,068 1,197,666 1,871 2016 vm 20 Veemarktstraat 76/ Aanwezigheidsdetectie -1,529 28,467 0 vm 23 Zernikeplein 11van Dooren Veste/ Debietregeling laboratorium 8,341 54,242 0 vm 24 Zernikeplein 11van Dooren Veste/ Warmteterugwinning laboratorium 18,547 0 0 vm 3 Appel/ WTW ventilatielucht 9,068 0 0 vm 47 Diverse gebouwen uitschakelen apparatuur bij verlaten ruimte 79,698 vm 49 Zernikeplein 11 van doorenveste, debietregeling laboratorium 0 54,242 0 vm 50 Zernikeplein 11 van doorenveste wtw laboratorium 18,547 0 0 vm 51 Zernikeplein 5A atrium +E debietregeling atrium 27,077 12,122 0 vm 53 Zernikeplein 11 debietregeling sector kantine onderwijs 7,551 0 0 vm 54 Van doorenveste debietregeling collegezalen 4,903 7,200 0 vm 58 zernikeplein 5 Atrium + E aanwezigheidsdetectie bwd E -2,875 38,571 0 vm 62 Diverse gebouwen lbk's op alarm 86 46 vm 65 Zernikeplein 11 van doorenveste aanwezigheidsdetectie -3,760 65,091 0 Totaal besparing 2016 85,956 339,680 0 Totaal besparing t/m 2016 512,023 1,537,346 1,871 Energie Jaarverslag 2013 Hanzehogeschool Groningen 20 van 20