In Brabant Martijn Horst (m.m.v. Theo Spek) Het Leenderbos en de Groote Heide Ontginningsbossen bovenop een eeuwenoud cultuurlandschap Auteurs Martijn Horst (Zwolle, 1981) heeft Landschapsgeschiedenis aan de Rijksuniversiteit Groningen gestudeerd en is werkzaam als zelfstandig historisch-geograaf. Theo Spek (Rhenen, 1963) is hoogleraar Landschapsgeschiedenis aan de Rijksuniversiteit Groningen en hoofd van het Kenniscentrum Landschap van diezelfde universiteit. 34 De schaapskudde die tegenwoordig in het gebied loopt, is verantwoordelijk voor het begrazen van de heide en het tegengaan van opslag van jonge boompjes, zoals berken, grove den en eiken. Op de foto is de kudde te zien bij de pingoruïne van het Klein Hasselsven. Op de achtergrond zijn de grove dennen van de Staatsbossen te zien. Het Leenderbos en de Groote Heide vormen tegenwoordig een uitgestrekt natuurgebied in Zuidoost-Brabant, gelegen op een aaneengesloten zandrug tussen Eindhoven en het Belgische Achel. De geschiedenis van het Leenderbos en de Groote Heide is echter eeuwenlang in sterke mate door de mens beïnvloed. Dit samenspel was aanvankelijk kleinschalig en particulier. Dat veranderde in de twintigste eeuw, toen het gebied grootschalig door de nationale overheid werd aangepakt. inbrabant TIJDSCHRIFT VOOR BRABANTS HEEM EN ERFGOED
Zonder het enthousiaste werk van de vele onderzoekers die zich met het Brabantse erfgoed bezighouden, zou de bron waaruit ook In Brabant put weldra leeg raken. In Brabant biedt daarom iedere editie een gastauteur uitgebreid de ruimte om zijn of haar verhaal te doen, om te tonen hoe diep hij of zij in het Brabantse verleden is gedoken. Wie een wandeling of fietstocht maakt door het Leenderbos en over de Groote Heide komt onderweg tal van sporen uit het verleden tegen. Het gebied kent namelijk een dynamische ontstaansgeschiedenis, die al begon in de perioden van de ijstijden. Elke periode uit de lange geschiedenis daarna liet zijn sporen na in het landschap. Tegenwoordig zijn het echter vooral de Staatsbossen, die zo kenmerkend zijn voor de omgeving tussen Leende, Valkenswaard en de Belgische grens. De oorspronkelijke Groote Heide werd vanaf 1932 beplant met uitgestrekte naaldbossen, zodat de onrendabele heidegrond kon worden omgezet naar productieve houtproductie. Aan het einde van de jaren zestig was het productiebos echter alweer achterhaald. Sindsdien worden veel van deze bossen door middel van geïntegreerd bosbeheer omgevormd tot bossen waarin natuur, recreatie en houtproductie een gelijkwaardig bestaan hebben. Anno 2011 staat het landschap van de Staatsbossen en de Groote Heide opnieuw voor grote nieuwe opgaven. Bij het uitwerken daarvan worden de cultuurhistorische aspecten van de Staatsbossen vaak nog ondergewaardeerd en daarom meestal ook niet meegenomen in het bosbeheer. Maar wie er oog voor heeft wordt duidelijk dat ook monotone naaldbossen een levendig verhaal met zich mee kunnen dragen, een verhaal waar rekening mee gehouden mag worden. Actuele ruimtelijke vraagstukken Het Leenderbos en de Groote Heide liggen ten zuidoosten van Eindhoven, tussen de beekdalen van de Tongelreep en de Strijper Aa. Ze zijn grotendeels eigendom van Staatsbosbeheer. Staatsbosbeheer staat voor de grote opgave om de Europese Natura 2000-doeleinden voor dit gebied in zijn beheerplan op te nemen. Hierbij wil de organisatie zich niet alleen op natuur richten, maar ook water-, recreatie- en landbouwopgaven meenemen. Inspiratie voor het beheerplan wil Staatsbosbeheer halen uit de lange en dynamische geschiedenis van het landschap en dat is een manier van kijken die nog niet bij veel Natura 2000-beheerplannen is toegepast. Met een integraal inrichtingsplan voor het Leenderbos en de Groote Heide, opgesteld door Strootman Landschapsarchitecten, wil Staatsbosbeheer daarom tevens een bijdrage leveren aan een bredere aanpak van de Natura2000-beheerplannen in de toekomst. 1 De ecologische waarden van het Leenderbos en de Grote Heide, zoals die in Natura 2000 zijn beschreven, zijn ten nauwste verbonden met het cultuurlandschap dat tot het begin van de twintigste eeuw nog functioneerde. De nauwe wisselwerking tussen het menselijk gebruik en het landschap zorgde voor een ongekend hoge diversiteit van planten en dieren. Ondanks de snelle, twintigste-eeuwse veranderingen, zijn nog veel sporen van dit cultuurlandschap aanwezig. Staatsbosbeheer wil graag toe naar een duurzamer landschap waarin de natuurlijke basis van dit cultuurlandschap wordt hersteld, de cultuurhistorische waarden worden behouden en beter zichtbaar en beleefbaar worden gemaakt, en de daarmee samenhangende ecologische waarden zich kunnen herstellen. Om het ontstaan van het landschap en de samenhang tussen alle cultuurhistorische relicten te begrijpen, hebben het Kenniscentrum Landschap van de Rijksuniversiteit Groningen en Cultuurland Advies een bondige landschapsbiografie van het Leenderbos gemaakt. 2 Een landschapsbiografie is een samenhangend verhaal over de landschapsgeschiedenis van een gebied en over de kwaliteiten die deze geschiedenis in het huidige landschap hebben opgeleverd. In de landschapsbiografie worden aardkundige, archeologische, historischgeografische en historisch-ecologische waarden in onderlinge samenhang beschreven en verbeeld. In dit artikel komt slechts een selectie van de landschapsbiografie aan bod en is ervoor gekozen om uitgebreid in te gaan op een van de meest interessante periodes in de biografie: de geschiedenis van de Staatsbossen uit de vorige eeuw. inbrabant NUMMER 6 DECEMBER 2011 35
Natura 2000 Natura 2000 is een Europees netwerk van beschermde natuurgebieden op het grondgebied van de lidstaten van de Europese Unie. Dit netwerk vormt de hoeksteen van het beleid van de EU voor behoud en herstel van biodiversiteit. Natura 2000 is niet enkel ter bescherming van gebieden (habitats), maar draagt ook bij aan soortenbescherming. De biodiversiteit (soortenrijkdom) in Europa gaat al jaren achteruit. Bescherming van flora en fauna is daarom voor veel Europese regeringen een prioriteit. Planten en dieren trekken zich weinig aan van landsgrenzen, het is dus belangrijk om natuurbescherming in Europees verband aan te pakken. Zo wil men voorkomen dat de natuur steeds eenvormiger wordt. Doelstelling is dat het verlies aan soorten planten en dieren in 2020 is Kaart van Noord-Brabant met de ligging van het Leenderbos en de Groote Heide. (Bron: Google Earth) gestopt en zoveel mogelijk hersteld. De aanwezigheid van een Natura 2000-gebied heeft invloed op plannen op het gebied van ruimtelijke ordening en verkeer en vervoer. Zo mogen veebedrijven in of nabij een Natura 2000-gebied niet te veel ammoniak uitstoten, en bedrijfsterreinen en wegen mogen maar een beperkte geluidshinder geven, afhankelijk van de te beschermen flora- en faunasoorten. Naast beperkingen voor een aantal sectoren biedt Natura 2000 tegelijkertijd ook kansen voor bijvoorbeeld recreatie. 36 inbrabant TIJDSCHRIFT VOOR BRABANTS HEEM EN ERFGOED
Natuurlandschap Het Leenderbos maakt in geologisch opzicht deel uit van het zuidelijke dekzandlandschap. In de diepe ondergrond van Zuid-Nederland komen verschillende zuidoost-noordwest gerichte breuken voor die het gebied verdelen in wat hoger gelegen horsten en wat lager gelegen slenken. Het Leenderbos en wijde omgeving liggen in een slenk: de Roerdalslenk. 3 Het natuurterrein ligt grotendeels op een hoogte van 25 tot 29 meter boven NAP. Het fundament voor het huidige landschap is gelegd in de periode van de ijstijden. Vooral aan het einde van de Weichselijstijd (circa 18.000 jaar geleden) was het klimaat ijzingwekkend koud, met temperaturen van gemiddeld -25 C in de winter en slechts +5 C in de zomer. De ondergrond was permanent bevroren, alleen de bovengrond dooide in de zomer wat op. Nederland was een uitgestrekte poolwoestijn. Heftige poolstormen deden grote hoeveelheden zand opstuiven. Na eeuwen van verstuiving leidde dit tot een dikke en golvende deken van fijn zand. 4 Dit zogenaamde dekzand is kalkloos, fijnkorrelig en arm aan grind. In het noorden van het Leenderbos - ter hoogte van de Valkenswaardseweg - is de dikte van het dekzand ongeveer 15 meter en in het zuiden - bij de Achelse Kluis - ongeveer 2½ m. In het veld en vanuit de lucht is goed te zien dat dit landschap niet geheel vlak is, maar uit tal van dekzandruggen, dekzandkopjes en dekzandlaagten bestaat. Ook de huidige beekdalen van de Tongelreep en de Strijper Aa dateren in aanleg uit deze laatste ijstijd. Doordat de grond vrijwel volledig bevroren was, kon sneeuwsmeltwater in het voorjaar niet de bodem inzakken. Daarom zocht het zijn weg over de oppervlakte, waarbij brede smeltwaterdalen werden gevormd. Doordat het gebied afhelde naar het noorden, liepen deze dalen van zuid naar noord. Ze kenden in de ijstijden wat meer begroeiing dan de hogere zandplateaus tussen de dalen. Met de overwegend zuidwestenwind hoopte zich aan de oostrand van de dalen veel zand op, waardoor hier brede dekzandruggen ontstonden. Ook in het Leenderbos en op de Groote Heide loopt een dergelijke hoge en brede rug. De wat fijnere leemdeeltjes dwarrelden in de begroeiing van de dalen en zorgden daar voor een laag sterk lemig - en dus vruchtbaar - dekzand. Niet toevallig liggen daarom veel Brabantse dorpen en akkers juist op de oostkant van de dekzandrug en de westflank van de beekdalen, zo ook de dorpen Leende, Leenderstrijp en Valkenswaard. 5 Landschapsontwikkeling vóór 1900 Vanaf de ijstijden waren de beekdalen en dekzanden duizenden jaren lang een woon- en werkgebied van prehistorische bewoners. In die tijd veranderde het gebied geleidelijk aan van een dicht oerbos in een halfopen parklandschap. Archeologische bewijzen voor de aanwezigheid van deze mensen zijn echter maar mondjesmaat te vinden. In het noorden van natuurreservaat Het Goor, langs de Groenstraat vlakbij Soerendonk, zijn enkele vondsten van jagers-verzamelaars uit de Oude Steentijd (ongeveer 10.000 voor Christus) gedaan. 6 Deze leefden in een koude periode, waarin plantaardig voedsel schaars was en dierlijk voedsel de norm. Ook ten zuiden van het Goor en ten noorden van de weg Kranenveld zijn aanwijzingen voor jachtkampen uit de Oude en Midden- Steentijd gevonden. Op de laatstgenoemde plek zijn zelfs 75 vuurstenen voorwerpen gevonden die door mensen zijn gemaakt of bewerkt. 7 Hoewel elders in de Kempen vrij veel grafheuvels uit de Nieuwe Steentijd en/of Vroege en Midden- Bronstijd voorkomen, ontbreken dergelijke heuvels vooralsnog in het Leenderbos en op de Groote Heide. Wel is een urnenveld bekend uit de Late Bronstijd (1.100-800 v. Chr.). Dit urnenveld lag tussen de Galberg en het Strijperpad. Het is helaas omgeploegd tijdens de heideontginningen in 1937. Ten westen van het Klein Hasselsven zou bij de ontginningswerkzaamheden in dezelfde tijd ook een urnenveld omgeploegd zijn. 8 Toen het gebied in de Middeleeuwen deel uit ging maken van de historische dorpslandschappen inbrabant NUMMER 6 DECEMBER 2011 37
Als gevolg van de lange geologische ontstaansgeschiedenis zijn in het dekzandlandschap van het Leenderbos en directe omgeving van oost naar west zes verschillende landschapszones te onderscheiden, namelijk: 1. het beekdal van de Tongelreep, 2. het westelijke vochtige dekzandgebied, 3. het centrale droge dekzandgebied, 4. het centrale stuifzandgebied (dat pas in de Late Middeleeuwen en Nieuwe Tijd zijn huidige vorm kreeg), 5. het oostelijke vochtige dekzandgebied en vervolgens in het oosten: 6. het beekdal van de Strijper Aa. In het zuiden heeft de tegenwoordige Groote Heide geen sterke zonering, maar is een vrij kleinschalig mozaïek van de zes beschreven landschapszones. (Bron: Strootman Landschapsarchitecten, 2011) van Leende, Strijp en Valkenswaard, maakte het parklandschap geleidelijk aan plaats voor een zeer uitgestrekt en grotendeels open heidelandschap dat door de toenmalige bewoners voor allerlei doeleinden werd gebruikt. Vanaf de negende eeuw begon de bevolking in de Brabantse Kempen sterk te groeien en ontstonden op tal van plaatsen nieuwe nederzettingen. In die tijd lagen de meeste van deze nederzettingen verspreid in het landschap op de hogere dekzandruggen. 9 De resten van deze nederzettingen liggen tegenwoordig voor een Op sommige plekken bij de Strijper Aa, zoals hier in de Berken Putten, is nog een impressie te krijgen van hoe het kleinschalige beekdallandschap nog maar honderd jaar geleden een afwisseling was van soortenrijke graslanden en elzensingels. inbrabant NUMMER 6 DECEMBER 2011 39
Op deze oude foto uit 1908 is de lokale schaapherder Driek van Mierlo met zijn schapen op de heide bij Leende te zien. Opvallend is dat de grond waar de schapen op grazen behoorlijk kaal is, maar dat daarachter toch nog bossages te zien zijn. Waarschijnlijk loopt de kudde hier op één van de vele kampjes die de Groote Heide rijk was. groot deel in de ondergrond van de akkercomplexen van Leende, Leenderstrijp en Valkenswaard. Vanaf de elfde/twaalfde eeuw zijn de boerderijen steeds meer op de flanken van de beekdalen gebouwd, een plek waar nu nog veel dorpen en boerderijen voorkomen. De hogere zandgronden werden hierbij verlaten en omgezet in uitgestrekte open akkercomplexen. Laagten en vennen werden steeds meer opgevuld, waardoor rond Leende, Leenderstrijp en Bruggerhuizen vrij vlakke akkercomplexen ontstonden. 10 In het oude landbouwsysteem van de Kempen bestond een sterke samenhang tussen akkers, graslanden en heidevelden. Om de akkers te bemesten, was vee nodig. Dit vee graasde in de beekdalen en op de heide. Om het vee de winter door te helpen, was hooi uit de beekdalen nodig. Op de heide werden plaggen gestoken om in de potstal met mest te worden vermengd. De Groote Heide was eigendom van de vrije grondheerlijkheid van 40 inbrabant TIJDSCHRIFT VOOR BRABANTS HEEM EN ERFGOED
Deze foto van de Groote heide laat een complete valkenvangstplaats zien, een zogenaamde legge, die aan het begin van de twintigste eeuw nog in gebruik was. De tobber staat op het punt de tobhut in te gaan. Goed is te zien hoe uitgestrekt de heide destijds nog was. ventiende eeuw waren Valkenswaard, Leende en Leenderstrijp de woonplaatsen van vele bekende valkeniers geworden. Valkeniers richtten de jachtvogels niet alleen af, maar leverden en verzorgden de valken aan prinsenhoven door heel Europa. Dat er op de heidevelden van Valkenswaard en Leende zo n merkwaardige bedrijfstak kon ontstaan, had te maken met de trekroute van de valken en het vrije jachtrecht: de inwoners hadden het recht om de kleine jacht uit te oefenen, het grotere wild was voor de heer. Door de opkomst van het geweer in de achttiende eeuw raakte het jagen met valken steeds meer op de achtergrond en de laatste valkenvangst op de Groote Heide vond plaats in 1928, enkele jaren voor het tijdperk van de grootschalige bosaanplant. 12 Heeze, Leende en Zesgehuchten. De Kempische heideschapen, die overdag op de heide geweid werden, stonden s nachts bij de boeren op stal in hun grote langgevelboerderijen. 11 Bij Leende liep zo n veedrift door de oude Veestraat de Groote Heide op, bij Leenderstrijp door de Heerstraat en bij Bruggerhuizen door De Dreef. De Veestraat in Leende is inmiddels verlegd en ligt voor een gedeelte onder de akkers. Op de Molenheide is de oude veedrift nog wel herkenbaar. Op plaatsen waar de grond te intensief werd gebruikt kon de heide zich niet meer herstellen. Het dekzand kwam aan de oppervlakte te liggen en kon bij harde wind gaan verstuiven. Vrijwel het gehele oostelijke gedeelte van het huidige Leenderbos bestaat uit stuifzand, te herkennen aan het sterk geaccidenteerde reliëf, omdat het zand tot hoge bulten opstoof. Na de Late Middeleeuwen kwam op de grote uitgestrekte heide tevens een nieuwe bron van inkomsten op gang. De Groote Heide bleek bij uitstek geschikt om valken, en dan met name slechtvalken, te vangen. De edelen gebruikten valken destijds voor de jacht en aan het begin van de zeinbrabant NUMMER 6 DECEMBER 2011 41
Deze topografische kaart uit 1901 laat het beekdal van de Tongelreep en het westelijke vochtige dekzandgebied zien waarop grote uitgestrekte heidevelden waren ontstaan door het eeuwenlange agrarische gebruik van de inwoners van Valkenswaard, Leende en Leenderstrijp. (Bron: Grote Historische Topografische Atlas ± 1905 (Tilburg 2005)) Eerste kleinschalige bebossing (1860-1932) De aanleg van de Staatsbossen zou niet de eerste aanzet tot bebossing zijn op de Groote Heide. Aan het begin van de negentiende eeuw ontstonden al de eerste initiatieven om de stuifzanden en heideterreinen te ontginnen voor bos of landbouw. Het ging daarbij om kleinschalige ontginningen. Grootschalige ontginningen waren cultuurtechnisch nog niet mogelijk. In 1832 kunnen we daar, afkomstig uit de Tabel van Klassificatie der grondeigendommen, de volgende waarneming bij noteren: Ruim 3100 bunder [hectare] ongecultiveerde heidegrond bevindt zich binnen deze gemeente [Leende], waarvan 1/40 gedeelte eenige waarde bezit en alzoo geschikt is om bebouwd te worden; het overige is van geene ontginning vatbaar. 13 Wanneer we dus met de ogen uit die tijd kijken, kon slechts 77,5 hectare (ha) van de Groote Heide gebruikt worden voor landbouw of bebossing. Vermoedelijk ging het om de westrand van de akkercomplexen van Leende en Leenderstrijp. De grond is daar van nature iets lemiger en de nieuwe ontginning kon daar gemakkelijker bij de akkers worden toegevoegd. Toen later de technieken verbeterden bleef een grootschalige ontginning echter ook uit. Dat de particuliere heide- en stuifzandontginning aan het einde van de negentiende eeuw niet op gang kwam, had vooral te maken met het gebrek aan initiatieven, die voldoende geld hadden om in de eerste plaats de grond aan te kopen en in de tweede plaats de ontginning uit te voeren. Het bleef dus bij kleinschalige ontginningen, die maar langzaam op gang kwamen. In 1860 werd langs de zuidoostrand van het huidige Langbosch een honderd meter lange strook grove den aangelegd. Het bos diende de bouw- en graslanden tegen inwaaiend zand te beschermen. In 1910 en 1920 werd het Langbosch met een soortgelijke strook in zuidwestelijke richting uitgebreid om de ontginningen rond Gastel te beschermen. Ook op de Molenheide, de Vetersberg en de heideterreinen rond het Goor werd heide in bos omgezet. 14 Landschap van de Staatsbossen (1932-1965) De grootschalige heideontginningen konden echter pas aanvangen nadat aan het einde van de negentiende eeuw de heide haar klassieke functie binnen het agrarische cultuurlandschap verloren had en de kennis voor heideontginning was toegenomen. Tegelijkertijd ontstond een grote vraag naar grove den om de mijngangen in de steenkolenmijnen in Limburg te stutten. De industriële ontwikkeling was in volle gang en de vraag naar steenkool werd steeds groter. Dennen leveren het beste mijnhout, omdat het lang voordat het doorbreekt door kraken de mijnwerkers al voor instortingsgevaar waarschuwt. 15 Deze ontwikkelingen leidden er toe dat veel zandgronden beplant werden met naaldbossen. Vanuit de overheid werd daarvoor in 1899 speciaal een rijksdienst opgericht, onder de naam Staatsbosbeheer, waaraan de bemoeienis van de Staat met de bebossing van stuifzanden en heidevelden toevertrouwd werd. Maar ook Staatsbosbeheer legde eerst prioriteiten bij andere gebieden. En toen ze halverwege de jaren twintig initiatief toonde, bleek de heidegrond te duur voor ze en werd de Groote Heide weer in de wacht gezet. In de jaren 1925-1927 werden namelijk de eerste pogingen gedaan om de Groote Heide voor bebossing aan te kopen. Hierbij was bij Staatsbosbeheer het oog gevallen op de hoger gelegen heide- en stuifzandgronden met een totale grootte van 880 ha. De eigenaar was baron Gilles de Pélichy uit Brugge, die begin 1900 het complex inbrabant NUMMER 6 DECEMBER 2011 43
Op de Molenheide heeft Staatsbosbeheer een gedeelte van het bos verwijderd, zodat het stuifzand weer kan verstuiven. Oorspronkelijk was het gehele oostelijke gedeelte van het Leenderbos in verstuiving en was het door mensen bijna niet te stoppen. had gekocht van de heer van Heeze en Leende. De baron had met 250 gulden per ha echter een te hoge vraagprijs om de koop door te laten gaan. In de jaren daarna nam de economische crisis een vogelvlucht en nam de werkloosheid hand over hand toe. Voor de omliggende gemeenten Eindhoven, Helmond, Geldrop, Mierlo, Valkenswaard en Waalre werd het daardoor steeds moeilijker om de talrijke werklozen aan het werk te helpen. Daarom viel wederom de aandacht op het grote heidecomplex, zodat het voor centrale werkverschaffing kon dienen. In 1931 kon alsnog 1209 ha aangekocht worden voor gemiddeld 150 gulden per ha. De gronden werden toegevoegd aan de Houtvesterij Eindhoven en gingen verder onder de naam Boschwachterij Leende. Vijf jaar later werd de boswachterij verder uitgebreid met een aankoop van 383 ha voor een gemiddelde prijs van 130 gulden per ha. 16 De aankopen zorgden ervoor dat Staatsbosbeheer in slechts vijf jaar tijd het gehele westelijke vochtige dekzandgebied, het centrale droge dekzandgebied en het centrale stuifzandgebied in bezit kreeg. Daarnaast was een groot gedeelte van het zuidelijke dekzand- en stuifgebied ook eigendom van Staatsbosbeheer. Het akkercomplex van het oostelijke vochtige dekzandgebied bleef volledig in het bezit van de boeren van Leende en Leenderstrijp. Dat gold ook voor de beekdalen 44 inbrabant TIJDSCHRIFT VOOR BRABANTS HEEM EN ERFGOED
van de Tongelreep en de Strijper Aa. Deze gronden pasten in die periode niet bij de doelstelling die Staatsbosbeheer had, namelijk de bebossing van stuifzanden en heidevelden. Pas na de Tweede Wereldoorlog zou de doelstelling veranderen en zou Staatsbosbeheer ook gronden aankopen in de andere deelgebieden van het huidige Leenderbos. foto boven: Op deze foto staan een aantal van de werkloze arbeiders met jongens die het planten verzorgen. De kleine jongens hebben plantsoen in de handen, de grote jongens een schop. foto onder: De boomloze omgespitte heide wordt door twee arbeiders aangeplant met één of tweejarig plantsoen. Waarschijnlijk wordt hier grove den aangeplant. Start van de staatsbebossing Begin 1932 begonnen de houtvesters met de opname van het aangekochte terrein en op 20 juni 1932 kon een kleine ploeg werklozen uit de gemeente Helmond beginnen met de voorbereidende werkzaamheden van de heideontginning. De maand daarop werd het aantal tewerkgestelden opgevoerd tot ruim driehonderd man. De werklozen hadden een werkweek van vijftig uur. Het basisloon was vastgesteld op 24 cent per uur met daarbovenop een eventuele toeslag van de eigen gemeente van de tewerkgestelde. De eerste acht jaar ging men voortvarend van start en tot 1940 werd in totaal 1.165.370 gulden aan lonen uitgekeerd. Goed voor meer dan 4 miljoen arbeidsuren. De kosten van het grondwerk liepen daarmee uiteen van 300 tot 600 gulden per ha, oftewel tussen de 1250 en 2500 arbeidsuren per ha. 17 Staatsbosbeheer betaalde het loon van de werklozen in de inbrabant NUMMER 6 DECEMBER 2011 45
46 inbrabant TIJDSCHRIFT VOOR BRABANTS HEEM EN ERFGOED
Een weergave van de houtvesterskaart, waarin de vakken werden ingetekend en het jaar van aanplant werd opgeschreven. Tevens werden de toekomstige ontginningswegen al aangegeven op de kaart. De ontginningswegen scheidden de bosvakken van elkaar. Elk vak kreeg een nummer tussen 1 en 183 en werd daarna opgedeeld in compartimenten die werden aangeduid met letters. Zo werd bijvoorbeeld vak 73, ten noorden van het Klein Hasselsven, door de jaren heen opgedeeld in 73 a t/m g. Langs de compartimenten werden ook weer wegen aangelegd. Deze wegen komen nog bovenop de 100 km aan ontginningswegen. Niet alle geplande vakken en wegen zijn uitgevoerd. Zo werd het gebied van de Hasselsvennen in de vakken 89, 90, 101, 102 en 103 verdeeld en de wegen waren al op kaarten ingetekend, maar uiteindelijk werden ze niet aangelegd, omdat het gebied als natuurreservaat werd aangewezen. Ook de Groote Heide werd in vijf vakken opgedeeld, van vak 160 tot 164, en hier werden zelfs de wegen al aangelegd. Tot aanleg van bospercelen is het echter nooit gekomen. betaalkeet aan de Valkenswaardseweg uit. De rechthoekige, eenlaagse keet werd gebouwd in 1932-1933 en staat nog steeds op dezelfde plek. Tegenwoordig is het zelfs een rijksmonument. 18 Elke ochtend reden de arbeiders vanaf hun woonplaats met twee grote bussen en volgbussen naar de Groote Heide. Aanvankelijk begonnen de werklozen met het spitten van de bodem tot een diepte van ongeveer 40 cm. De harde grondlaag onder de heide moest namelijk worden gebroken. Naarmate de banken en harde lagen tot een grotere diepte voorkwamen, werd dieper bewerkt, soms tot een diepte van anderhalve meter. Daarnaast werd een groot aantal percelen aan de westzijde van de boswachterij geëgaliseerd, zodat de bovengrondse afvoer van het regenwater bevorderd werd. Tussen 1932 tot 1939 werd per jaar 74 tot 177 ha bewerkt. Bij de heideontginning is daarmee in totaal ongeveer zes miljoen kubieke meter heide- grond omgespit. Om het verstuiven van de gespitte gronden te voorkomen, werden op uitgemeten afstanden heidezoden gezet. In het begin gaf dit het gewenste resultaat, maar toen de bewerkte oppervlakte zich uitbreidde, kon het verstuiven niet meer belet worden. De arbeiders legden daarom de bovenste steek grond ondersteboven op de gespitte laag, zodat het verstuiven daarmee afnam. 19 In één vaste en één tijdelijke kwekerij, met een gezamenlijke oppervlakte van 15 ha, werd éénjarig aangekocht plantsoen geplant, om later als tweeof meerjarig materiaal te worden uitgeplant. 20 De heidegronden waren arm aan voedingstoffen en mede daardoor werd veel grove den aangeplant. De grove den is namelijk een boomsoort die weinig eisen stelt aan de hoeveelheid voedingstoffen in de bodem. 21 Kronkelende boswegen Gelijktijdig met het spitten werden wegen aangelegd. Normaal gesproken was dat een dambordpatroon van haaks elkaar kruisende wegen, maar het Leenderbos wijkt af van andere naaldhoutbebossingen in de streek en in Nederland. Het dambordpatroon werd namelijk niet toegepast. Alle wegen verlopen bochtig en geen enkel bosvak is vierkant. Daardoor kent het gebied een bijzondere, onregelmatige verkaveling. De reden waarom dit zo gedaan is, is niet meer bekend, maar waarschijnlijk was het de voorkeur van de eerste houtvester. Het aanleggen van de ontginningswegen moet voor de ontginners een behoorlijk karwei geweest zijn, want zij hebben in totaal 100 km aan ontginningswegen aangelegd. In 1937-1938 werd de Krommeweg, ook wel de Klinkerweg genoemd, verhard met dubbele klinkerkeien om de werklozen dichter bij de werkzaamheden te brengen. De bestrating was ongeveer drie meter breed. Tot die tijd reden de bussen naar de provinciale weg en moesten de arbeiders verder lopen. Doordat de werkzaamheden steeds verder van de provinciale weg af plaatsvonden, werd inbrabant NUMMER 6 DECEMBER 2011 47
foto boven: Langs de productiebossen werden brandsingels met berk aangeplant om te voorkomen dat het vuur zich te snel door het gebied kon verspreiden. Dit is de brandsingel langs de Bruggerdijk. foto rechts: In het Leenderbos werd in drie perioden een aantal natuurreservaten aangewezen. De eerste keer was bij het begin van de ontginningen in 1933, de tweede keer in 1939 en de laatste keer in 1952. In totaal werd 360 ha aangewezen als natuurreservaat. het tijdsverlies door het lopen te groot. 22 Langs de Kluizerweg in het Leenderbos lag de parkeerplaats waar de bussen stopten en waarvandaan de arbeiders naar hun bestemming moesten lopen. De afmetingen van de parkeerplaats waren 15 bij 50 m. 23 Tegenwoordig zijn de restanten van de parkeerplaatsen opgeruimd en is deze niet meer herkenbaar. In 1964 werd de Kromme Weg van een asfaltlaag voorzien. 24 Langs de meeste doorgaande boswegen werden smalle loofhoutsingels aangelegd, die bestonden uit vier rijen berk. Ze waren bedoeld als brandwering en de gemiddelde breedte was ongeveer 5 meter. Plaatselijk werden deze singels doorplant met douglas, Japanse lariks en inlandse eik. De singels werden niet in één keer over de volledige lengte aangeplant, maar gefaseerd door dat gelijk uit te voeren met de inplant van de aangrenzende bosvakken. 25 Door plaggen en spitten werd de grond onder de berken kaal gehouden. 26 Verschillen in bodemkwaliteit De bodems in het westelijke vochtige dekzandgebied waren zo nat dat de werklozen een stelsel van 48 inbrabant TIJDSCHRIFT VOOR BRABANTS HEEM EN ERFGOED
inbrabant NUMMER 6 DECEMBER 2011 49
afwateringsloten dienden te graven. Dit gebeurde al vrij vroeg in de bebossingsperiode. Als we de ontginningswerkzaamheden in de tijd volgen, zullen de eerste sloten gegraven zijn in 1933/1934. Men begon daarmee in het noorden van het gebied bij de Valkenswaardseweg. De jaren daarna zakten de arbeiders af naar het zuidoosten en in 1939 was de Bruggerdijk bereikt. De sloten waterden af op een kanaaltje ten oosten van de Tongelreep, dat al eerder ten behoeve van een vloeiweidesysteem was gegraven. Door het verschil in bodemkwaliteit en waterhuishouding werd door Staatsbosbeheer verschillend omgegaan met de bebossing van het westelijke vochtige dekzandgebied enerzijds en het centrale droge dekzandgebied en het centrale stuifzandgebied anderzijds. Niet alleen werden sloten gegraven voor ontwatering, maar ook de soorten bomen die werden geplant verschilden. De twee centrale zones waren zo droog en voedselarm dat daar hoofdzakelijk pinus-soorten werden geplant. Voor het merendeel werd daarom grove den aangeplant, maar ook Corsicaanse den, Oostenrijkse den en Weymouthden werden gebruikt. In het westelijke vochtige dekzandgebied werden ook veel densoorten aangeplant, maar de betere Op deze kaart is goed te zien dat rond 1900 nog maar een klein gedeelte van het onderzoeksgebied bebost is geweest (donkergroen). Tussen de jaren 1932 en 1940 werd echter een derde omgespit en ingeplant voor de bosbouw (groen/geel). Na de Tweede Wereldoorlog werd nog maar een klein gedeelte in het zuiden van het gebied van heide naar bos getransformeerd (oranje/rood). Spontane bosopslag was tussen de jaren zestig van de vorige eeuw en 2010 verantwoordelijk voor de laatste bosuitbreiding (rood). (Bron: Strootman Landschapsarchitecten, 2011) groeiomstandigheden maakten ook de aanplant van fijnspar en sitkaspar, Japanse en Europese lariks en douglas mogelijk. Eiken, en dan voornamelijk Amerikaanse eik, werd als loofboom in een aantal vakken aangeplant. Nadat de Tweede Wereldoorlog was uitgebroken, waren al snel geen vervoersmiddelen meer beschikbaar om de tewerkgestelden te vervoeren. Alleen een klein aantal werklozen uit de naaste omgeving bleef nog aan het werk, omdat zij met de fiets de afstand konden afleggen. In november 1940 werd de werkverschaffing definitief stopgezet. In 1941 werd vervolgens nog bijna 60 ha naaldbos aangeplant door lokale medewerkers. In een periode van slechts negen jaar tijd was daarmee ruim 900 ha woeste grond omgezet in productief naaldbos. 27 Vroege natuurreservaten Verschillende delen van de Groote Heide werden vrijgehouden van bebossing, omdat ze in de jaren dertig door een commissie als natuurreservaat waren aangewezen. Deze commissie bestond uit prof. Wevers, prof. Brouwers, dr. Van Oordt en dr. Thijssen en selecteerde gebieden met een zeldzame flora en fauna en gebieden met een uitzonderlijke geologische situatie. In 1933 werden met die reden het Zwartbroek, de Galberg, het Laagveld, het Klein Hasselsven, het Hoefven, het Klotterven en het Dorven aangewezen. Daarmee was in die periode ruim 50 ha van bebossing gevrijwaard. In 1939 kwamen daar de Hasselsvennen, de Kraanvennen, de Klotvennen en het Biesven nog bovenop. Nog later werd ook nog het gebied rond de Vetersberg toegevoegd. Daarmee kwam het totale areaal van beschermde natuurreservaten op 140 ha. 28 Enkele natuurreservaten werden op de valreep van bebossing gered. De Hasselsvennen is daar een voorbeeld van. Op diverse plekken zijn daar nog sporen te zien van voorbereidende grondwerkzaamheden uit 1935, in de vorm van greppels en walletjes. 29 In 1952 verenigde het Ministerie van Landbouw, Visserij en Voedselvoorziening het Biesven, het inbrabant NUMMER 6 DECEMBER 2011 51
Klein en Groot Kraanven en de Klotvennen tot één groot staatsnatuurmonument. 30 Het is het laatste grote restant van de Groote Heide en tegenwoordig draagt dit gebied dan ook de naam van zijn grotere voorganger. Ook hier waren de doorgaande ontginningswegen al aangelegd. De verdeling in vakken door zijwegen was echter nog niet gebeurd. Einde van heidebebossingen Nadat in 1940 de werkverschaffing was stopgezet en in 1941 de laatste hectares werden aangeplant, werd nog maar weinig nieuw naaldbos aangelegd. De gronden die na de Tweede Wereldoorlog werden ontgonnen, zijn allemaal in vrij bedrijf uitgevoerd. In 1965 kwam de ontginning definitief tot Op de voorgrond is heide bij het Klein Hasselsven te zien met aangeplante jeneverbesstruwelen. Op de achtergrond de grove dennen, zoals ze door Staatsbosbeheer als productiebos zijn aangeplant: in rijtjes, met een grote hoogtediameterverhouding en met weinig takaanzet. een einde, doordat de vraag naar naaldhout verdween. 31 Door het sluiten van de mijnen stortte de mijnhoutmarkt in. Recreatie en natuur kwamen opzetten en de doelstellingen voor het Leenderbos werden bijgesteld. Toen houtproductie het voornaamste doel was, werd voor lariks een vel- 52 inbrabant TIJDSCHRIFT VOOR BRABANTS HEEM EN ERFGOED
lingsleeftijd gebruikt van dertig jaar. Voor ander naaldhout en loofhout was een vellingsleeftijd van vijftig jaar gebruikelijk, voor douglas zestig jaar. Door deze vastgestelde vellingsleeftijden zag het bos er monotoon uit. Voor de belangen van recreatie en het landschapsschoon, zo formuleerde Staatsbosbeheer, moest deze gelijkjarigheid aan het einde van de jaren zestig worden doorbroken en werd een kapregeling van dertien leeftijdklassen opgesteld. Daarbij werd uitgegaan van een gemiddelde vellingsleeftijd van zeventig jaar. De werkelijke vellingsleeftijd kon echter ver beneden of ver boven het gemiddelde liggen. Tevens werden plannen gemaakt om het bosbeeld te verlevendigen door singels en levenskrachtige bomen en boomgroepen in randen en hoeken te sparen. 32 De kapregeling is inmiddels weer door Staatsbosbeheer losgelaten en tegenwoordig wordt geïntegreerd bosbeheer, waarbij houtproductie, natuur en recreatie alle drie even belangrijk zijn, in het Leenderbos toegepast. Toekomst van het Leenderbos Het Leenderbos en de Groote Heide zijn voor Natura 2000 een belangrijke schakel met unieke ecologische habitats, daarnaast heeft het Leenderbos een rijke cultuurhistorische gelaagdheid, is landbouw een belangrijke drager in de beekdalen, liggen er natte natuurparels van het Waterschap en is het een belangrijk recreatief uitloopgebied voor omliggende dorpen en steden. Staatsbosbeheer en Waterschap De Dommel hebben daarom een integraal plan laten maken waarin al deze ambities worden gerealiseerd. Staatsbosbeheer heeft daarbij verder aangegeven dat de historische ontwikkeling in het gebied als uitgangspunt genomen moet worden voor het zoeken naar die samenhang. 33 Strootman Landschapsarchitecten heeft om die reden gekozen om in het ontwerp naast het herstellen van de natte heide, het terugbrengen van de vele vennen en het omvormen van naald- naar loofbossen een ode aan de voormalige productiebossen te brengen. De typische kenmerken van de Staatsboswachterijen zijn op dit moment niet populair in Nederland. Ze worden vaak als saai en rechtlijnig beschouwd, verdampen te veel water, zijn te gelijkjarig en ecologisch van te weinig betekenis. Toch is door de landschapsarchitecten gekozen om de mooiste en meest karakteristieke stukken Staatsbos in het Leenderbos te koesteren als monumenten. Ze verwijzen naar een belangrijke periode uit de geschiedenis van het gebied: de planmatige ontginning van de heide door bosbouw. Het is jong cultuurhistorisch erfgoed, dat binnen Nederland in hoog tempo wordt omgevormd naar loofbos en zodoende als naaldbos verdwijnt. De ontwerpers vinden het daarom van historisch belang om een deel van deze productiebossen te behouden als herinnering. Ook de betaalkeet en andere gebouwen die tot de tijd van de bosontginning behoren, worden behouden als waardevolle elementen van de bosbouwgeschiedenis. 34 De Staatsbosmonumenten zullen op verschillende manieren door Staatsbosbeheer worden beheerd. In één Staatsbosmonument mogen bomen zo groot en oud mogelijk worden: hier is ruimte voor machtige douglassen en grootse dennen. In een ander Staatsbosmonument zal juist de typische beheervorm van de coulissenkap of andere typische vormen van het beheer van productiebossen worden toegepast. Bij coulissenkap worden er strookgewijs banen geveld in het bos waarbij de breedte van deze stroken ongeveer gelijk is aan die van de stroken waarop de bomen blijven staan. De open stroken worden aangeplant. Na een aantal jaren worden de oude stroken geveld en opnieuw aangeplant. 35 Tussen de strakke structuur van de naaldbossen en de lossere vormen van het natuurlijke loofbos moet, volgens Strootman Landschapsarchitecten, zo een boeiend contrast ontstaan. Het aantal vakken dat tot mooie bosmonumenten wordt uitgeroepen, is beperkt en creëert daardoor uiteindelijk zijn eigen zeldzaamheid. Daarmee zal de waarde die men aan deze bossen hecht in de toekomst vanzelf stijgen. De overige bossen zullen worden omgevormd naar loofbossen. 36 Tip Een volledig geannoteerde versie van dit artikel, inclusief literatuurlijst, is terug te vinden op de websites www.tijd schriftinbrabant.nl en www.thuisin brabant.nl. Tevens is door Staatsbosbeheer en Strootman Landschapsarchitecten het inrichtingsplan in boekvorm uitgebracht onder de titel Leenderbos & Groote Heide; Inrichtingsplan, waarin niet alleen het ontwerp volledig wordt uitgelegd, maar ook de andere perioden uit de landschapsbiografie aan bod komen. inbrabant NUMMER 6 DECEMBER 2011 53
Literatuur en noten Literatuur Anoniem, Tabel van Klassificatie der grondeigendommen ( s-hertogenbosch 1832) Arts, N., De kwaliteit en de toekomst van archeologische en cultuurhistorische objecten in de boswachterij Leende e.o., provincie Noord-Brabant (Tilburg 1987) Berendsen, H.J.A., Holoceen, in: H.J.A. Berendsen, De vorming van het land; inleiding in de geologie en geomorfologie (Utrecht 2004) Berendsen, H.J.A., College 03-6 Geol Eemien-Weichsel, op: Cd-rom, bij: H.J.A. Berendsen, De vorming van het land (Utrecht 2005) Dirkx, G.H.P. en H. Kleijer, De bodemgesteldheid, vegetatie en bodemgeschiktheid van boswachterij Leende en Baronie Cranendonck (Wageningen 1988) Findhammer, J., Beschrijvingen Archeologische Monumenten (AMK); Cultuurhistorische waardenkaart 2005 ( s Hertogenbosch 2006) Staatsbosbeheer, Beheersplan voor de periode 1991-2001; Leende (Roermond 1990) Staatsbosbeheer, Boschwachterij Leende: bestandslegger; opgemaakt en bijgewerkt tot september 1950 (Leende 1950) Staatsbosbeheer, Beheersplan voor de boschwachterij Leenderbos voor de periode 1 augustus 1967-1 augustus 1991 (Utrecht/ s Hertogenbosch 1968) Strootman Landschapsarchitecten, Leenderbos & Groote Heide; Inrichtingsplan (Amsterdam 2011) Vangheluwe D. en Th. Spek, De laatmiddeleeuwse transitie van landbouw en landschap in de Noord-Brabantse Kempen, in: Historisch-Geografisch Tijdschift 26 (2008) Vorstermans, J.T., Het Leenderbos; een veranderend landschap, in: Philip Bossenbroek, Jan Hermans, et al, Het land van Peel en Maas; natuurgebieden in Zuidoost- Nederland (Roermond 1996) Iven, W. en T. van Gerwen, Lind dè is de sgonste plats; natuur en landschap van Leende, een Oost-Brabants dorp (g.pl. 1974) Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, Archisdatabase (Amersfoort april 2010-versie) Rijks Geologische Dienst, Eindhoven Oost (51 0); Toelichtingen bij de Geologische kaart van Nederland 1:50.000 (Haarlem 1973) Spek, Th., Plaggenbodems en plaggenlandbouw, in: Th. Spek, Het Drentse esdorpenlandschap; een historisch-geografische studie (Utrecht 2004) Smetsers, F. De geschiedenis van het Leenderbos; historisch onderzoek naar het beheer van bossen en natuurterreinen (Wageningen 1991) 54 inbrabant TIJDSCHRIFT VOOR BRABANTS HEEM EN ERFGOED
Noten 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1 1 12 13 14 15 16 17 18 Een complete omschrijving van de ontwikkelingsopgaven voor SBB is te vinden in Strootman 2011, 4-6 Zie voor de uitgebreide versie van de landschapsbiografie Horst en Spek 2011 en voor de beknopte versie Horst en Spek in Strootman 2011, 8-45 Rijks Geologische Dienst 1973, 15; In oudere literatuur wordt de Roerdalslenk nog benoemd als Centrale Slenk, maar dit is aangepast om verwarring te voorkomen met de Centrale Noordzeeslenk. Berendsen 2005, dia 12; Berendsen 2004, 220-221 Iven en Van Gerwen 1974, 22; mondelinge mededeling van geoloog Jan Broertjes op 1 juni 2010 tijdens een veldexcursie in Leende. Database van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, 2010, waarnemingnummers 14159 en 14219 Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, 2010, waarnemingnummers 14159 en 14219; Findhammer, 2006, 181 (CAA 57E-014) Brief van G.A.C. Beex van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek aan Houtvesterij s Hertogenbosch op 4 oktober 1967 in het Natuurwetenschappelijk Archief van Staatsbosbeheer Regio Zuid in Tilburg. Vangheluwe en Spek 2008, 1-23 Spek 2004b, 747-748 Op geen enkele oude kaart wordt melding gemaakt van schaapskooien en ook de Oorspronkelijk Aanwijzende Tafel (OAT) bij de kadasterkaart uit 1832 geeft geen meldingen van schaapskooien in het gebied. Arts 1987, 51-57 Anoniem 1832 Staatsbosbeheer 1990, 8; Smetsers 1991, 34 Iven en Van Gerwen, 1974, 76 Staatsbosbeheer, 1950 Staatsbosbeheer, 1950 Extract uit de Objecten Data Bank (ODB), monumentennr. 522683 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 Iven en Van Gerwen, 1974, 76-77; Staatsbosbeheer, 1950 Staatsbosbeheer, 1950 Vorstermans, 1996, 59 Staatsbosbeheer, 1950 Arts, 1987, 57 Staatsbosbeheer, 1968, 22 Smetsers, 1991, 107 Vorstermans, 1996, 59 Staatsbosbeheer, 1950 Smetsers, 1991, 67 Hootsmans en Wallis de Vries, 1985, 12-13 Staatsbosbeheer, 1968, 51 Iven en Van Gerwen, 1974, 77 Staatsbosbeheer, 1968, 12, 71, 84 Strootman 2011, 66; het complete inrichtingsplan voor het Leenderbos en de Groote Heide is te lezen in Strootman 2011, 64-103 Strootman 2011, 68 en 84 Strootman 2011, 90 Strootman 2011, 68 en 84 inbrabant NUMMER 6 DECEMBER 2011 55