De Borkeld en het Junner Koeland 20 juni 2008 excursie Jeneverbes Gilde

Transcriptie

1 De Borkeld en het Junner Koeland 20 juni 2008 excursie Jeneverbes Gilde Op 20 juni 2008 werd door het Jeneverbes Gilde een bezoek gebracht aan de Borkeld waar we werden rondgeleid door boswachter Rick Ruis van het Staatsbosbeheer. De Borkeld is befaamd vanwege het aanwezige Jeneverbesstruweel dat door Jan Barkman (wat hebben al die Jannen toch met de Jeneverbes??) van de ondergang werd gered. Bij de aanleg van de A-1 was het tracé dwars door en over het Jeneverbesstruweel gepland. Jan Barkman ( ) wist te bewerkstelligen dat het tracé met een knik om de 'wakels' heen werd geleid. De Borkeld is gelegen op een stuwwallencomplex tussen Rijssen en Lochem. Het gebied is aangewezen als Natura 2000 gebied, vooral op grond van het voorkomen van het Jeneverbesstruweel. Het gebied werd al door onze verre voorouders bewoond, grafheuvels en archeologische vondsten uit de Steentijd getuigen hiervan. In de 19 e eeuw kwamen in het gebied overgangen voor van het essenlandschap naar de woeste gronden. Op de topografische kaart uit 1850 is dat goed te zien. Het dorp Elsen ligt aan de oostkant van het essencomplex, op de overgang naar de laaggelegen natte graslanden. Naar het westen zijn heidevelden en veenputtencompexen te onderscheiden. Duidelijk is ook de huidige naam te zien; De Borkel. De Bonnekaart uit 1850

2 Op de topografische kaart uit 1900 is het patroon nog duidelijker te herkennen. Bij Rijssen staan steenbakkerijen aangegeven. In de omgeving komt leem voor, tot ca 1950 werd deze leem gewonnen en naar de steenbakkerijen getransporteerd. De TMK uit 1900 Op de topografische kaart van 1900 worden met name bij Rijssen al bossen zichtbaar, in de jaren daarna zijn grote delen bebost. Het voorkomen van jeneverbesstruwelen valt van de topografische kaart niet goed af te leiden. De omgeving met de naam Voorveld is op oudere en nieuwe topografische kaarten goed herkenbaar. Hier net ten noorden van komen de jeneverbesstruwelen voor, op de oudere kaarten lijkt hier ook van struweel over geringe oppervlakten sprake te zijn, maar dit verdient nader onderzoek.

3 In het verleden kwamen op de droge heide in de Borkeld soorten voor als Valkruid en Rozenkransje. In het verleden kwamen soortenrijke overgangen voor van droge heide naar natte heide, deze zijn nog steeds aanwezig en worden gekenmerkt door soorten als Gevlekte orchis, Heidekartelblad, Welriekende nachtorchis en Klokjesgentiaan. Het Elsenerveen was in het verleden een hoogveen, op de kaart uit 1850 en 1900 zijn hier veenputten te herkennen. Door eutrofiëring ((meeuwenkolonie) en door ontwatering is hier weinig van overgebleven. In 1954 zijn de voormalige woeste gronden grotendeels bebost geraakt. Ten noordwesten en te noorden van het Elzenervoorveld, en in geringere maten ten zuiden en ten oosten hiervan, staat op de kaart heideterrein aangegeven. Opvallend zijn de groene vlekken op de heide. Vermoedelijk gaat het hier om een aanduiding voor Jeneverbesstruweel. Opvallend is dat op de kaart uit 1935 deze aanduiding ontbreekt, ook was er toen aanmerkelijk minder bos. Alleen op basis van de kaarten valt het tijdstip van ontstaan van het Jeneverbesstruweel moeilijk te bepalen, wellicht dat een nadere studie, o.a. aan de hand van luchtfoto's hier meer licht op kan werpen. De topografische kaart uit 1935 (l) en 1954 (r) (bron; In de ochtend hebben we allereerst een bezoek gebracht aan de gedenksteen die ter ere van Jan Barkman is opgericht, vanwege zijn verdienste om de A-1 om het Jeneverbesstruweel heen te leiden. Al wandelend hebben we een voormalige akker bekeken op het voorkomen van jonge Jeneverbessen. Dit leverde weinig resultaat op. Op een locatie waar op advies van Fons Eijsink door een graafmachine in een verloren uurtje eenondiepe kuil is gegraven vonden we wel jonge en vitale Jeneverbesopslag, mogelijk zit hier leem in de bodem. Het uitgestrekte Jeneverbesstruweel maakt vanaf de rand een minder vitale indruk. Door de dichte stand was het ook tamelijk ondoordringbaar. Dat we er in niet zijn geweest is achteraf bezien jammer. De leemrijke bodem draagt er aan bij dat het struweel kenmerken heeft van de Associatie van Hondsroos en Jeneverbes, zo is er o.a. Bosaarbei, Hondsviooltje en Geelhartje aan te treffen. Dit type is zeldzamer dan het Gaffeltand-Jeneverbesstruweel. Vanuit het oogpunt van het beheer (gunstige staat van instandhouding Natura 2000) is het van belang om meer zicht te krijgen op het ontstaan de het Jeneverbesstruwelen in de Borkeld.

4 De gedenksteen door Staatsbosbeheer opgericht ter nagedachtenis aan Jan Barkman Samenvattend kan gesteld worden dat het hier om een belangwekkend terrein gaat, de aanwijzing als Natura2000 gebied onderstreept dat nog eens extra. Tijdens de excursie was er onvoldoende zicht op de verspreiding en de kwaliteit van het Jeneverbesstruweel. Voor zover dat nog niet is gebeurd, zou het Jeneverbesstruweel gekarteerd moeten worden. Verder is het van belang om meer zicht te krijgen op de ontstaansgeschiedenis. Zoals vaker het geval is, hing ook hier het ontstaan van Jeneverbesstruwelen samen met de manier waarop men in esdorpen met het landschap omging. In de Borkeld komt leem in de bodem voor en hierop kon onder nog niet opgehelderde omstandigheden een Jeneverbesstruweel met kenmerken van de Associatie van Hondsroos en Jeneverbes ontstaan. Op de kaarten uit 1935 en 1954 zijn lange tracés van smalspoor te zien, hierover werd leem vervoerd naar de steenbakkerijen. In hoeverre de leemwinning het ontstaan van Jeneverbesstruwelen in de hand heeft gewerkt, blijft een intrigerende vraag.

5 In het middaggedeelte werd een bezoek gebracht aan het Junner Koeland. In februari 2008 werd dit gebied eerder bezocht. De excursie richtte zich nu vooral op het toen slechts kort bezochte westelijke deel. Bijzonder aan het Junner Koeland is dat hier zowel het Hondsroos- Jeneverbesstruweel als ook het Gaffeltand-Jeneverbesstruweel voorkomt. Ook hier is het ontstaan niet geheel duidelijk. In SynBioSys (Hennekens et al. 2001) wordt als successiereeks het volgende schema gegeven: In tegenstelling tot piekbegrazing en brand wordt voor dit type Jeneverbesstruweel juist overbegrazing als ontstaansfactor genoemd. Het komt alleen voor bij Ommen, Rijssen en Winterswijk. Onderstaande foto is genomen in het Junner Koeland, duidelijk herkenbaar zijn Hondsroos en Vlier.

6 Hondsroos-Jeneverbesstruweel in het Junner Koeland Hennekens, S.M., Schaminée, J.H.J & A.H.F. Stortelder (2001). SynBioSys, een biologisch kennissysteem ten behoeve van natuurbeheer, natuurbeleid en natuurontwikkeling. Alterra, Wageningen. Schaminée, Joop H.J. en John A.M. Jansen (2009). Europese Natuur in Nederland - Natura 2000 gebieden van Hoog Nederland. KNNV Zeist A.C. Hoegen Augustus 2009