05 Particulier initiatief Kleine Gelderse Waard Natuurontwikkeling door particulieren Particulieren leveren een belangrijke bijdrage aan het realiseren van de Ecologische Hoofdstructuur. Natuuraanleg, -ontwikkeling en -beheer door particulieren wordt door de overheid dan ook gewaardeerd en gestimuleerd. Deze vorm van natuurontwikkeling draagt bij aan de verbetering van natuurkwaliteit en duurzaamheid. In het oosten van het land ligt het Hof te Dieren en de Kleine Gelderse Waard. Particuliere bezittingen waar volop aan natuurontwikkeling wordt gewerkt. 43
het gebied [05] 44
Landgoed Hof te Dieren In het oosten van Nederland, tussen de Veluwe en de IJssel, aan de rand van de plaats Dieren, ligt het landgoed Hof te Dieren. Rondom dit landgoed vindt een aantal natuurontwikkelingsprojecten plaats, waarin de landgoedeigenaar, Stichting Twickel, een belangrijke en actieve rol speelt. Vaak gaat het om activiteiten op de achtergrond, waarvan de resultaten (nog) niet duidelijk zichtbaar zijn. Van een aantal projecten waaraan dit particuliere landgoed deelneemt, tekenen de contouren zich duidelijker af. Dit geldt onder andere voor het project Hart voor Dieren. In het projectplan Hart voor Dieren is onder meer een ecoduct tussen de Veluwe en de IJsseluiterwaarden op het eerdergenoemde landgoed opgenomen. Deze passage heeft als doel de verbinding tussen de Veluwe en de IJssel te herstellen voor herten, reeën en andere dieren. Gezamenlijk leveren de projecten hun eigen bijdrage aan de doelstelling van de Ecologische Hoofdstructuur: het creëren van grote aaneengesloten natuurgebieden. Kleine Gelderse Waard De meest in het oog springende bijdrage van de Stichting Twickel aan de EHS is het project Kleine Gelderse Waard. Het ligt in het Rijnstrangengebied en is onderdeel van de Gelderse Poort. Bij het Gelderse plaatsje Aerdt, even ten noordwesten van Lobith, worden de komende jaren duizenden kubieke meters rivierklei afgegraven om ruimte te maken voor nieuwe oude natuur. In een gebied dat zo n 60 hectare landbouwgrond omvat, zal de natuur straks haar gang kunnen gaan zoals ze dat voor 1700 deed. De Kleine Gelderse Waard is, zoals de naam al doet vermoeden, een relatief klein gebied. Wel is het van groot belang voor het natuurherstel langs de rivieren en kent het belangrijke natuurkwaliteiten. De Kleine Gelderse Waard is een zogenaamde kronkelwaard, die bestaat uit een afwisseling van stroomruggen en -dalen. In dit gebied liggen ook de Rijnstrangen, de niet bevaren oude rivierlopen van de Rijn. Hier komen al langer planten en dieren voor, die straks in het hele gebied ruimte krijgen. De oevervegetaties in dit gebied zijn bijzonder gevarieerd. Moerasvogels als de zwarte stern, de roerdomp, de grote karekiet en de buidelmees weten de Kleine Gelderse Waard nu al te vinden en kunnen zich straks verder verspreiden. Naast deze bijzondere randzones kent de Kleine Gelderse Waard relatief schoon (kwel)water in een rustig gebied. Daardoor kan op het water de krabbescheer groeien, die een nestplaats biedt aan de zeldzame zwarte stern. 45
het project [05] < Kleine Gelderse Waard > De waarden van de waard In 2003 is de afgraving van 925.000 kuub rivierklei uit de Kleine Gelderse Waard van start gegaan. Tien tot vijftien jaar na die start moet de natuur in dit gebied weer vrij spel hebben. Het is de bedoeling om de situatie terug te halen van voor de kleiafzettingen door de rivier: met andere woorden, de situatie van voor 1700. De kleiwinning zal heel precies de scheidingslijn in de ondergrond tussen klei en zandgrond volgen. Op die manier komen er geen gaten in het landschap, maar glooiingen die oude hoogtelijnen volgen. Na afgraving zullen weer gebieden ontstaan met veel open water (16 procent van het gebied), laagveenmoeras en moerasbos (iets meer dan de helft) en schrale graslanden (23 procent van het gebied). Het resterende deel is hoger gelegen land. In een deel van de Kleine Gelderse Waard zal ooibos groeien: op de ondiepere overgangen tussen water en hoger gelegen gronden zullen eerst populieren en wilgen wortel schieten en vervolgens ook meidoorns, eiken, en andere boomsoorten. In die bomen kunnen nachtegalen en wielewalen hun nest bouwen; onder die bomen onstaat, zo valt te voorzien, een rijke kruidlaag met onder meer moeraswespenorchis, valeriaan en agrimonie. In vergelijkbare gebieden zijn na afgraving zeldzame moerasvogels als de roerdomp, de zwarte stern en de grote karekiet gesignaleerd. Die ontwikkeling valt ook in de Kleine Gelderse Waard te verwachten. Door het instromen van schoon kwelwater zal waterviolier, krabbescheer en blaasjeskruid gaan groeien. Verder kunnen libellen, kamsalamanders, vogels als de bruine kiekendief en de purperreiger, en diverse vissoorten hier een thuis vinden. Om te voorkomen dat open (moeras)gebied dichtgroeit, zullen paarden en runderen als grazers worden ingezet. En om de kwetsbare natuur in het hele gebied de kans te geven zich optimaal te ontwikkelen, zal de Kleine Gelderse Waard niet worden opengesteld voor publiek. Wel komt aan de oostkant een wandelpad, mogelijk met een observatiehut. 46
47
het project [05] < Kerk Oud Zevenaar << Ooievaar Steenfabriek als sponsor Al in 2000 heeft de provincie Gelderland toestemming gegeven voor de afgravingen in dit gebied. Maar het bleek lastig en tijdrovend om de grond die nodig was om een nieuwe ontsluitingsweg aan te leggen, van particuliere eigenaren aan te kopen. Die nieuwe weg was nodig voor de afvoer van de klei: bestaande wegen zouden volgens aanwonenden te zwaar worden belast met die transporten. Stichting Twickel, de eigenaar van de Kleine Gelderse Waard, verkoopt de klei die wordt afgegraven aan steenfabrikanten. Uit de opbrengst betaalt ze de inrichting van het natuurgebied dat hier straks ontstaat. Ook compenseert ze hiermee de waardevermindering van de grond, die totnogtoe een landbouwbestemming had. Bovenop de klei bevindt zich een laag teelaarde, die niet interessant is voor de steenindustrie. Deze zogenaamde roofgrond wordt zo veel mogelijk in de buurt van het gebied verwerkt, bijvoorbeeld bij het verbeteren van agrarische percelen, dijkverzwaring en -verhoging. Plan Ooievaar en EHS De basis voor de natuurontwikkeling in de Kleine Gelderse Waard is de Ontwikkelingsvisie Gelderse Poort uit 1995. Deze visie is geënt op Plan Ooievaar uit de jaren tachtig van de vorige eeuw. Kern van dit plan: de natuur langs de grote rivieren krijgt na eeuwen van inpoldering en dijkverzwaring weer de ruimte om haar eigen, onvoorspelbare gang te gaan. Het plan Ooievaar sluit prima aan bij de doelstelling van de Ecologische Hoofdstructuur: grotere, aaneengesloten natuurgebieden creëren. De grote rivieren boden, en bieden, daarvoor een goede uitgangspositie. 48
de betrokkene Ron Blom, beheerder Gelderse bezittingen Stichting Twickel Duurzaam natuurbeheer moet ook economisch verantwoord zijn Ecologie en economie De Stichting Twickel werd in 1953 opgericht door Barones van Heeckeren ter instandhouding van het landgoed Twickel. Bij haar overlijden in 1975 legateerde zij ook haar andere bezittingen zoals het Hof te Dieren en de Grote - en Kleine Gelderse Waard aan de Stichting Twickel. Stichting Twickel heeft in totaal zo n 6.250 hectare grond in eigendom. Doel van de stichting is het instandhouden van de landgoederen. Daarbij houden we rekening met de natuurwaarden en betrekken we ook omliggende gebieden bij onze toekomst maar wel op een economisch verantwoorde manier. De continuïteit moet gewaarborgd blijven. We maken met name gebruik van de Subsidieregeling Agrarisch Natuurbeheer en de Subsidieregeling Natuurbeheer. We zoeken naar een evenwicht tussen eigen geld en externe financiering. Het gaat immers om duurzaamheid en om langetermijn afspraken die meestal de duur van een kabinetsperiode overschrijden. Weten wat er leeft De Gelderse Waard bij Zevenaar bestrijkt in totaal zo n 300 hectare. Er worden twee boerderijen verpacht. Stichting Twickel 49
komt op voor de belangen van de pachters in deze regio. Volgens ons is het belangrijk voor de continuïteit van dit project, dat we die binding hebben met de pachters dat we weten wat er bij hen leeft. De Kleine Gelderse Waard is niet het enige natuurontwikkelingsproject waarbij we betrokken zijn. Ons sterke punt is dat we goed op de hoogte zijn van ontwikkelingen in het gebied. We kunnen daarop aansluiten en zijn ook in staat om in te springen op veranderingen. Voortdurend afstemmen, aanknopingspunten zoeken, zelf verbanden leggen met andere projecten dat kunnen we, dat doen we en daarmee krijg je ook bij de beleidsmakers en ambtenaren sneller draagvlak. Klei wordt moeras Centraal in de Kleine Gelderse Waard staat de reliëfvolgende ontkleiing ten behoeve van natuurontwikkeling. De ontgronding volgt de reliëflijnen van de oude rivierbodem, waarbij een dun laagje klei blijft liggen. Dat laten we toe, omdat het voor de kleiwinning niet gunstig is als er zand aan de klei zit. De afgraving en de afvoer van klei gebeurt in dezelfde richting. Daarmee voorkom je dat je met vrachtwagens door zojuist ontwikkelde natuur moet rijden. Bovendien kun je op de vrijkomende plaatsen meteen al beginnen met beheren van de afgegraven oppervlakte. Het beheer bestaat uit het vinden van een vorm van begrazing waarbij voldoende ruimte blijft voor ontwikkeling van moeras, zonder dat het gebied uitgroeit tot een bos. Besprekingen met plaatselijke agrariërs worden gevoerd. We hechten er groot belang aan dat het project draagvlak krijgt in de omgeving. Dit doen we onder andere door plaatselijke agrariërs met hun kennis en materieel bij het beheer te betrekken. Uniek project De Kleine Gelderse Waard is uniek gezien de grootte van het project en het natuurresultaat, waarbij veel moerasvegetatie ontstaat. Het project is te vergelijken met de Millingerwaard, met één belangrijk verschil: de directe invloed van de rivier, bijvoorbeeld bij hoogwater. Door het sluiten van de inlaat bij Lobith en het inrichten van een gemaal bij Kandia, is de dynamiek in de Rijnstrangen en daarmee ook in de Kleine Gelderse Waard gedempt. Staatsbosbeheer heeft voor het aangrenzende gebied, de Eendenpoelse Buitenpolder, een soortgelijk project in de planning. In de nabij gelegen Driedorpenpolder zijn ook plannen om te gaan ontkleien. Hier bevindt zich roodbakkende klei. Het grote verschil is echter dat de landbouwgrond hier een nieuwe landbouwfunctie krijgt. Dat is toch wat anders dan eeuwenoude natuur terug laten keren. Heel wat anders zelfs. 50