MAINPORTS & MKB Door Dick van Damme, Hans Quak en Bart Kuipers Hogescholen hebben vanuit het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen een rol toegewezen gekregen in kennisontwikkeling en kennisuitwisseling en in het bijzonder om de innovatie van het MKB te helpen ontwikkelen. Het lectoraat Logistiek van de Hogeschool van Amsterdam (HvA) heeft het initiatief genomen om namens een consortium rondom Nederlandse mainports een aanvraag voor een onderzoeksprogramma in te dienen bij de Stichting Innovatie Alliantie (SIA). Versterking keten- en netwer Over de auteurs Dick van Damme is lector Logistiek aan de Hogeschool van Amsterdam. Hans Quak is adviseur Logistiek bij TNO. Bart Kuipers is onderzoeksmanager aan de Erasmus Universiteit Rotterdam Het onderzoeksprogramma van de HvA betreft het RAAK-PRO-voorstel Keten- en Netwerkstrategieën voor MKB-ondernemingen in Mainports. RAAK PRO staat voor Regionale Aandacht en Actie voor Kenniscirculatie PRraktijkgericht Onderzoek en is een initiatief van de HBO-raad. Dit voorstel is in het voorjaar van 2010 goedgekeurd en op 1 september jl. van start gegaan. Dit artikel gaat na een introductie in op drie perspectieven: die van het bedrijfsleven, het onderwijs en het onderzoek. Het thema logistieke kooppunten heeft vanaf de start van het lectoraat logistiek in 2003 centraal gestaan (Van Damme, 2005) en vervolgens ook bij de opleiding Logistiek. De (organisatorische) doelstelling van dit onderzoeksprogramma is de toegepast-onderzoekspraktijk aan de Hogeschool van Amsterdam een impuls te geven. Daarbij wordt enerzijds aangesloten bij de kennisbehoefte van MKB-ondernemingen die opereren in de dynamische context van Nederlandse mainports en anderzijds bij de innovatiethema s van het Dutch Institute for Advanced Logistics (Dinalog). In het programma wordt samengewerkt met Erasmus Universiteit Rotterdam (EUR), TNO, Vrije Universiteit 8 NUMMER 5-2010 In Logistiek
kpositie MKB in mainports Amsterdam en Hogeschool Rotterdam. Samen met de onderzoekspartners en het consortium zijn de (inhoudelijke) doelstelling, de hoofdvraag en de drie deelvragen bepaald. Zie kader op pagina 10. Proactieve positie De eerste vraag is een inventarisatie van de huidige netwerkpositie van MKB-ondernemingen in drie onderscheiden mainports (zeehavens Amsterdam en Rotterdam, luchthaven Schiphol). De tweede vraag resulteert in een longitudinale logistieke marktscan. De derde vraag legt de nadruk op de kansen voor Je hoeft steeds minder te programmeren. Nog even en je hebt helemaal geen IT er meer nodig; dan kan een bedrijfskundige het helemaal zelf verandering, op de mogelijkheid voor het MKB een meer proactieve positie in de keten of het netwerk in te nemen met behulp van ontwikkelde instrumenten. Om de hoofdvragen uit te diepen wordt logistiek in het onderzoek in vijf verschillende elementen onderscheiden. Deze zullen in samenhang worden onderzocht. In Logistiek NUMMER 5-2010 9
MAINPORTS & MKB Fysieke infrastructuur. Congestie en dus onbetrouwbare goederenstromen zijn een economisch en maatschappelijk issue, infrastructuur speelt hierin een belangrijke rol; Netwerkstructuur. Ondernemingen werken steeds meer samen met externe partijen in ketens en netwerken; Goederenstromen. Goederenstromen groeien in volume en diversiteit en worden steeds internationaler. Dit zorgt voor een toenemende complexiteit, waardoor beheersing ervan lastiger is; Informatiestromen. Vanwege groei in volume en verscheidenheid van producten, worden de informatiestromen en ICT-ondersteuning steeds belangrijker. Dit wordt nog versterkt door de safety & security-uitdaging ten aanzien van internationale goederenstromen; Geldstromen. Follow the money is in het internationale bedrijfsleven steeds belangrijker. Handel resulteert in beweging van goederenstromen en geldstromen. Dit onderzoeksprogramma kent een zekere hiërarchie in doelstellingen. Het programma is er primair op gericht kennis te ontwikkelen over de positie van MKB-ondernemingen die in ketens en netwerken binnen de mainports opereren. Ook worden ontwikkelingen, innovaties, kansen en uitdagingen geïnventariseerd (niveau 1a). Deze kennis wordt aan MKB-ondernemingen overgedragen. Hiermee wordt de kennispositie van MKB-ondernemingen Doelstelling en vragen onderzoeksprogramma Doelstelling onderzoeksprogramma Het vergroten van de kennis en het inzicht in de keten- en netwerkpositie van MKBondernemingen in een mainportcontext. Hoofdvraag onderzoeksprogramma Hoe kunnen MKB-ondernemingen die opereren in een mainportcontext hun keten- of netwerkpositie versterken? Deelvragen onderzoeksprogramma Welke mogelijkheden biedt de huidige keten- en netwerkpositie van verschillende MKB-ondernemingen in de Nederlandse mainports? Wat zijn de actuele ontwikkelingen in de logistiek van de Nederlandse mainports en welke innovatiekansen bieden deze ontwikkelingen het MKB? Wat zijn de kritische succesfactoren en eventuele struikelblokken voor MKB ers bij de nieuwe ontwikkelingen in de logistiek van mainports en op welke wijze kan het MKB de kansen benutten? versterkt (niveau 2a). Naast deze versterkte kennispositie wordt in dit programma gewerkt aan het aanpassen van bestaand en het ontwikkelen van nieuw instrumentarium waarmee het MKB in de toekomst zèlf strategische informatie kan genereren (niveau 1b). Verder wordt een structuur van netwerkbijeenkomsten ontwikkeld (niveau 2b). Dit kan leiden tot een meer proactieve houding van het MKB in de Nederlandse mainports (niveau 3). Bij deze instrumenten moet gedacht worden aan een Mainport Netwerk Monitor en scans, stappenplannen en checklists. Deze stappen kunnen weer leiden tot een sterkere keten- en netwerkpositie van het MKB (niveau 4) en vervolgens tot een sterkere concurrentiepositie en winstgevendheid van het MKB (niveau 5) en een sterkere concurrentiepositie van de Nederlandse mainports en de economie van Nederland (niveau 6). Er is dus een gelaagdheid in doelstellingen: primair binnen het onderzoeksprogramma zijn de doelstellingen op de niveaus 1, 2 en 3. Secundair zij de doelstellingen op de niveaus 4, 5 en 6. Met versterking van de kennispositie (2a) en een meer proactieve houding van het MKB (3) zal de innovatiekracht van dat MKB toenemen. Kwetsbaar Perspectief bedrijfsleven De economie globaliseert, wat betekent dat logistieke ketens internationaler worden en de positie van grote lucht- en zeehavens (mainports) belangrijker wordt. Zowel logistiek ondernemingen als mainports hebben in toenemende mate te maken met internationale concurrentie. Dit betekent dat MKBondernemingen in mainports moeten opereren in een zeer dynamische context. Het MKB heeft, in ieder geval in de logistiek, veelal de neiging zich te concentreren op de dagelijkse operaties, met een oriëntatie op de korte termijn. Voor zover MKB-ondernemingen zich expliciet oriënteren op de langetermijnstrategie van hun onderneming, doen zij dat op basis van jarenlange persoonlijk opgebouwde ervaring en een subjectief gevoel voor de markt. De ondernemer realiseert zich de kwetsbaarheid van zijn onderneming juist vanwege de afhankelijkheid van persoonlijke ervaring en inschatting. Deze kwetsbaarheid kan de continuïteit van de onderneming in gevaar brengen. MKB-ondernemingen moeten zich in toenemende mate onderscheiden van hun concurrenten. De 10 NUMMER 5-2010 In Logistiek
Raad van Advies opleiding Logistiek Leden onder meer: Schiphol Group Haven Amsterdam Amsterdam Container Terminals Nederland Distributieland Mainportorganisaties Schiphol Group Haven Amsterdam Havenbedrijf Rotterdam Consortium MKB/branche-organisaties Air Cargo Netherlands (ACN) Ondernemersver. Regio Amsterdam (ORAM) Deltalinqs Overige HvA Douane West TNO Vrije Universiteit Programmasecretariaat Kenniscentrum Techniek HvA Expertteam AF KLM Cargonaut PortBase EVO TLN Vrije Universiteit Air Cargo Netherlands Havenbedrijf Rotterdam ORAM Deelproject 1 Deelproject 2 Deelproject 3 Luchthaven Schiphol TNO HvA Schiphol Group ACN Douane Programmateam Programmaleider: Hogeschoolvan Amsterdam Onderzoeksleider: Erasmus Universiteit Rotterdam Projectmanager: TNO Delft Projectleider R dam: Hogeschool Rotterdam Zeehaven Amsterdam TNO HvA Haven Amsterdam ORAM Douane Zeehaven Rotterdam HRO HvA Havenbedrijf Rotterdam Deltalinqs Douane Figuur 1. Projectstructuur vraag is: hoe doe je dat? Dit kan ondermeer door beter gebruik te maken van de commerciële mogelijkheden van algemene factoren, zoals infrastructuur en locatie. De uitdaging voor een MKB er is om op het juiste moment met de juiste partij om tafel te zitten. Voorwaarde daarvoor is dat je een juist beeld hebt van de positie die je onderneming inneemt in de keten of het netwerk. Onderbouwde keuzes Een belangrijke reden van het MKB om mee te doen aan het onderzoeksprogramma is de behoefte om de strategische oriëntatie structureel in de organisatie ingebed te krijgen en minder afhankelijk te zijn van subjectieve waarnemingen van hun directeuren en/of eigenaren. Een belangrijke bijdrage daaraan is gesystematiseerde kennis van de dynamiek van logistieke ketens en netwerken. Ondernemingen kunnen daarmee sneller en structureler inspelen op marktontwikkelingen en slimmere en beter onderbouwde keuzes maken om effectief en efficiënt te werken door bijvoorbeeld nieuwe vormen van samenwerking met andere ondernemingen in de sector aan te gaan. MKB-ondernemingen binnen de logistiek in een mainport-context worstelen onder meer met de volgende vragen: Hoe kan ik op een efficiënte wijze waarde toevoegen aan mijn opdrachtgevers, in concurrentie met de grote integrators van deze wereld, zoals DHL en UPS? Hoe kan ik mijn strategische positie behouden en versterken binnen een internationale moordende concurrentie en toenemende eisen van douane en overheden? Hoe kan mijn managementteam zich structureel bezinnen op zijn marktpositie in een hectische omgeving die veel tijd en aandacht vergt? Afhankelijk Toenemende en hogere eisen van consumenten en zakelijke afnemers leiden tot meer specialisatie en uitbesteding in het bedrijfsleven, wat weer leidt tot een zogenaamde netwerkeconomie (Rifkin, 2001) waarin toeleveranciers, afnemers, concurrenten, overheden en consumenten steeds nauwer aan elkaar zijn verbonden. Internationalisering, concurrentie en netwerkeconomie hebben twee gevolgen: In Logistiek NUMMER 5-2010 11
MAINPORTS & MKB Ondernemingen zijn in toenemende mate afhankelijk van elkaar; Ondernemingen dienen zich in toenemende mate te onderscheiden van elkaar. Logistieke ondernemingen opereren in een sector waar de concurrentie groot is en waar diezelfde partijen in de keten afhankelijk zijn van elkaar. Dit alles in een context waar de vraag naar transparantie vanuit onder andere de overheid een steeds grotere rol speelt. Kleine partijen kunnen weliswaar flexibel en snel reageren, maar hebben niet altijd de mogelijkheid om structureel aan innovatie te werken. Bovendien beschikken ze lang niet altijd over de financiële middelen om de noodzakelijke investeringen te doen. Het risico van niet tijdig anticiperen op ontwikkelingen wordt snel groter en de opgelopen achterstand is niet eenvoudig in te lopen. In de geschetste internationale netwerkeconomie is (achteraf) reageren niet meer toereikend, maar is een structurele keten- of netwerkoriëntatie wenselijk en nodig. MKB-ondernemingen en consortiumpartijen geven aan dat MKB-ondernemingen dat veelal niet zelfstandig structureel doen. Verladers en logistiek dienstverleners worden geconfronteerd met veranderende en scherpere eisen op het gebied van snelheid, betrouwbaarheid, efficiency, flexibiliteit, transparantie, veiligheid en duurzaamheid. Dit vertaalt zich in toenemende en scherpere eisen aan lucht- en zeehavens. Bovendien hebben ondernemingen steeds meer te maken met (internationale) wet- en regelgeving. Deze ontwikkeling is ook relevant voor internationale knooppunten, die een belangrijke schakel vormen in logistieke ketens. De ontwikkelingen voor ketens en knooppunten kunnen worden samengevat met de ontwikkeling naar sustainable, safe, secure & clean lanes & havens. Vanuit overheden en douaneorganisaties wordt in toenemende mate geëist dat ketens (lanes) gegarandeerd veilig zijn. Dat betekent ondermeer dat deze ketens volledig transparant zijn. Overheden moeten exact weten welke producten worden vervoerd, welke processtappen zijn gevolgd en welke partijen daarbij zijn betrokken. Ook logistieke knooppunten/mainports (havens) zullen met elkaar een netwerk vormen, waardoor veiligheid en transparantie van de ketens kan worden ondersteund. Mede in het licht van toenemende eisen van afnemers en overheden is er bij ondernemingen in de logistieke sector een groeiende behoefte aan geschoold personeel. Een deel van het personeel vergrijst en zal moeten worden vervangen. Er is personeel nodig voor de verwachte (maar recent door de economische crisis stagnerende) groei. Dit vraagt van bedrijven een heroriëntatie op het thema innovatie in de dienstverlening en daarmee in samenhang competentieontwikkeling van bestaand en nieuw personeel. Het vraagt tevens om nieuwe logistieke concepten en vormen van samenwerking die de effectiviteit en efficiency verhogen, waardoor er meer gedaan kan worden met dezelfde hoeveelheid of minder personeel. Kenniscirculatie Perspectief onderwijs Op dit moment ontbreekt een structurele inbedding van de onderzoekspraktijk in het hoger beroepsonderwijs. Doelstellingen van dit programma zijn: opbouw van een onderzoeksinfrastructuur waarmee het curriculum continu geactualiseerd wordt en de deskundigheid van het personeel wordt bevorderd. In het programma zijn onderwijs, onderzoek en beroepenveld nauw met elkaar verweven. Via onderzoek worden onderwijs en werkveld aan elkaar verbonden. Het curriculum biedt ruimte aan onderzoek, de thema s worden samen met het bedrijfsleven vastgesteld en het onderzoek wordt gezamenlijk uitgevoerd. De resultaten van het onderzoek hebben consequenties voor de kennisinhouden van het onderwijs en worden gedeeld met het werkveld. Via kennisontwikkeling en kenniscirculatie wordt de opleiding op een natuurlijke wijze up-to-date gehouden in samenspraak met het bedrijfsleven. Binnen de opleiding Logistiek wordt gewerkt aan een ontwerp van het curriculum waarbinnen onderzoeksprojecten een structureel onderdeel vormen. Dit onderzoeksprogramma stelt het domein Techniek in staat om op het specifieke thema keten- en netwerkstrategieën systematisch en structureel toegepaste kennis te verzamelen. Het onderzoeksprogramma heeft twee belangrijke functies: 1. Het ontwikkelen en opbouwen van een onderzoekspraktijk en infrastructuur binnen het reguliere onderwijs van de opleidingen Logistiek, Technische Bedrijfskunde en Aviation. Het onderzoeksprogramma sluit goed aan bij de kennisdomeinen van de uitstroomprofielen Airport Seaport Logistics en Global Supply Chains & Networks van de opleiding Logistiek en bij Foto Haven Amsterdam 12 NUMMER 5-2010 In Logistiek
Amsterdam met vooraan de passagiersterminal, links achterin NS Centraal Station en achteraan het havengebied. 2. het uitstroomprofiel Aviation Management van de opleiding Aviation. Het komen tot een structureel kennisnetwerk van hogescholen, onderzoeksinstellingen en bedrijfsleven met als kernopdracht voor de Hogeschool van Amsterdam: het opzetten en uitvoeren van toegepast onderzoek ten behoeve van MKBondernemingen binnen de mainport-context. Om bovenstaande doelstellingen te realiseren wordt samengewerkt met andere kennisinstellingen, brancheorganisaties en ondernemingen. In figuur 1 is de projectstructuur, met de betrokken partijen weergegeven. Gegeven de context van het onderzoeksprogramma, namelijk de Randstedelijke mainports, wordt bij de opzet en uitvoering van het programma nauw samengewerkt met de Hogeschool Rotterdam, het Havenbedrijf Rotterdam, Erasmus Universiteit Rot- terdam, TNO (Mobiliteit en Logistiek) en de Vrije Universiteit Amsterdam. Regiecenter Perspectief onderzoek Onderzoek in de logistiek is sterk gericht op schakels en ketens en minder op netwerken. Optimaliseren en regisseren over ketens heen is een nieuw thema dat door de Commissie Van Laarhoven (december 2008) op de agenda is gezet en door Dinalog wordt uitgevoerd. Twee belangrijke thema s in het innovatie programma van de Commissie Van Laarhoven zijn Regierol van knooppunten/mainports en Cross Chain Control Centre (4-C). Ten aanzien van het eerste thema bepleit de commissie een ontwikkeling waarbij vanuit de knooppunten/mainports een sterke coördinatie plaatsvindt van overslag en distributie. Dit zou op termijn de concurrentiepositie van Nederlandse bedrijven kunnen handhaven In Logistiek NUMMER 5-2010 13
MAINPORTS & MKB Praktijkonderzoek Luchthaven Schiphol Zeehaven Amsterdam Zeehaven Rotterdam Deskresearch 1 MKB-positiebepaling Keten- en netwerkpositie MKB: 5 showcases per mainportlocatie. Resultaat: logistieke clusters MKB per mainportlocatie Vervolg: op basis van logistieke clusters 10 tot 15 nieuwe cases per mainportlocatie Nagaan of creëren behoeften MKB-versterking keten- en netwerkstrategie. Resultaat: inzicht in positie en potentie tot verbetering van het MKB 3 MKB-strategie en implementatie 2 Omgevingsanalyse Regiorol mainports. Inventarisatie logistieke concepten, vormen van regie, praktijkvoorbeelden, voor- en nadelen Ontwikkelingen logistiek. Structureel onderzoek naar kenmerken en trends op vijf niveaus: fysieke infrastructuur, netwerkstructuur, goederenstromen, informatiestromen, geldstromen Resultaat: overzicht innovatiekansen voor MKB in ketens en netwerken in mainportcontext Ontwerp keten- en netwerkstrategieën MKB per logistiek cluster Innovatie organisatie: Mainport Network Innovatiecentrum (MNI), Dutch Mainport Lunch, seminars en workshops Mainport MKB-networkmonitor (op basis van onderzoek 1 en 2) Overige instrumenten: scans, checklists, stappenplannen etc. Implementatie keten- en netwerkstrategie MKB in mainports Resultaat: middelen ter verbetering keten- en netwerkpositie MKB Figuur 2. Structuur onderzoeksprogramma Het gemeenschappelijke aan beide thema s is dat de regie in logistieke ketens en netwerken verschuift van onafhankelijke ondernemingen naar gezamenlijke organisatievormen die boven een keten uitstijgen. De positie van en de gevolgen voor MKB-ondernemingen daarin zijn onduidelijk. Binnen het onderzoeksprogramma Keten- en Netwerkstrategieën voor MKB-ondernemingen in Mainports is deze context uitgangspunt om te onderzoeken of en zo ja, in hoeverre MKBondernemingen anticiperen op bovengenoemde ontwikkelingen. De regierol van mainports is nog geen feit, vast staat wel dat de rol van mainports ter discussie staat en dat de kans groot is dat hun rol zal veranderen. Enkele vragen die daarbij aan de orde komen zijn: Wat zijn de ontwikkelingen en wat is de dynamiek binnen een logistiek knooppunt waardoor een regierol van belang wordt? Wat moet worden geregisseerd, hoe kan de regierol het best worden ingevuld en door wie? Wat betekent dit voor MKBondernemingen? In bovenstaande context zullen MKB-onderneminen verbeteren. Vermindering van het aantal transporten, het stimuleren van multimodaal transport en verbetering van de bereikbaarheid (en tegengaan van congestie) zijn hierbij de sleutelwoorden. Een 4-C is een gezamenlijk regiecenter over meerdere ketens. De ambitie is het ontwikkelen van unieke capaciteiten en tools (ICT, financiën, planning, regie) voor de gezamenlijke aansturing van meerdere supply chains en het verankeren daarvan in Nederland om hiermee de Nederlandse positie in ketenregie en -configuratie te versterken. De rol van het MKB is binnen deze thema s vooralsnog niet expliciet genoemd. Binnen een netwerk worden zij geconfronteerd niet uitsluitend met logistieke eisen, maar in toenemende mate met eisen op het gebied van financieel management, marketing, transparantie en duurzaamheid 14 NUMMER 5-2010 In Logistiek
gen in de logistieke sector worden geconfronteerd met ontwikkelingen en eisen waar ze moeilijk aan kunnen voldoen in de hectiek van de dagelijkse operatie. Voor deze MKB-bedrijven is het van belang deze wat passieve positie te veranderen in een meer pro-actieve positie, van reageren naar anticiperen. Hoe kunnen zij door een meer proactieve houding profiteren van geschetste ontwikkelingen en voordeel behalen ten opzichte van internationale concurrenten? Drie hoofdvragen Er zijn drie hoofdvragen binnen het programma. Wat is de huidige keten- en netwerkpositie van het MKB binnen de Nederlandse mainports? Deze vraag levert kennis op van de positie van het MKB in ketens en netwerken binnen de mainports en de behoefte aan verbetering. Wat zijn de actuele ontwikkelingen in de logistiek van de Nederlandse mainports en bieden deze ontwikkelingen innovatiekansen voor het MKB? Deze vraag geeft antwoord op de actuele stand van zaken op het gebied van logistieke concepten, mainportontwikkelingen en de innovatiekansen van het MKB in deze context. Wat zijn kritische succesfactoren/prestatie-indicatoren van MKB ers bij de nieuwe ontwikkelingen in de logistiek van de mainports en op welke wijze kan het MKB die kansen benutten? Deze vraag legt de nadruk op de mogelijkheid een meer proactieve positie in de keten of het netwerk in te nemen. In figuur 2 worden de verschillende deelonderzoeken die in het verlengde staan van de drie hoofdvragen schematisch weergegeven. De doelstelling van het programma is naast inzicht in de kennispositie ook instrumentarium te ontwikkelen dat MKB-ondernemingen in staat stelt zichzelf meer in een proactieve rol te plaatsen, hen in staat stelt structureel te anticiperen op ontwikkelingen in de mainports. Veeleisende context In een mainport kruisen meerdere ketens en netwerken elkaar. Bovendien zijn er organisaties actief die voorwaarden stellen aan activiteiten binnen de mainport en/of deze activiteiten faciliteren. Voorbeelden daarvan zijn lucht- en zeehavenautoriteiten en de douane. Tevens opereren in een mainport vele dienstverleners/leveranciers die het logistieke en commerciële proces mede vormgeven. Voorbeelden hiervan zijn financiële en juridische dienstverleners. De complexiteit voor een MKB-onderneming actief binnen een mainport zit hem dus in de combinatie van partijen (schakels), ketens en netwerken. Zowel de afzonderlijke schakels, ketens en netwerken veranderen doorlopend, als de verhoudingen ertussen, waardoor een zeer turbulente en veeleisende context bestaat. MKB-ondernemingen worden gedwongen om zich van een schakel- of (korte) ketenoriëntatie te ontwikkelen naar een (lange) keten of netwerkoriëntatie. Binnen een netwerk worden zij geconfronteerd niet uitsluitend met logistieke eisen, maar in toenemende mate met eisen op het gebied van financieel management, marketing, transparantie en duurzaamheid. Uitdagingen In dit onderzoeksprogramma wordt ervan uitgegaan dat MKB-ondernemingen kansen hebben om een rol van betekenis te spelen in de regievoering van mainports. Enige urgentie om die rol te ontwikkelen is er wel. Nieuwe structuren worden gevormd, daar zal het MKB de komende jaren alert op in moeten spelen. Het voorgestelde programma is erop gericht een onderzoeksinfrastructuur op te bouwen binnen de Hogeschool van Amsterdam. Dit wordt gedaan samen met gerenommeerde kennisinstellingen zoals EUR, TNO en VU. Door onderzoek met het onderwijs te verweven wordt het curriculum bijna als vanzelf up-to-date gehouden. Dit is een belangrijk voordeel voor hogescholen zelf en voor (MKB-) ondernemingen die beter voorbereide afgestudeerden als werknemer kunnen plaatsen. Door ook een kennisuitwisselinginfrastructuur op te bouwen wordt ervoor gezorgd dat het MKB op de hoogte blijft van nieuwe ontwikkelingen. Tevens wordt via het ontwerpen van instrumentarium het MKB geholpen zichzelf te helpen bij het innoverend opereren in een zeer dynamische en competitieve context. Literatuur Damme, D.A. van, Naar een grenzeloze logistiek. Amsterdam, logistiek knooppunt in beweging, HvA, 27 januari 2005. Hogeschool van Amsterdam, Airport Seaport Logistics, Benchmark knooppunten West-Europa, 2009. Rifkin, Jeremy, The Age of Access, London: Penguin Books, 2001. Commissie Van Laarhoven, Logistiek en Supply Chains: Visie en ambitie voor Nederland, december 2008. In Logistiek NUMMER 5-2010 15