Hittestress bij melkkoeien Waardoor wordt het veroorzaakt en wat kunt u eraan doen? Geschreven door: Raymond van Benthem In opdracht van:
Inleiding Bij een comfortabele temperatuur presteert rundvee het best. Beneden -5 o C kost het de koe energie om haar lichaamstemperatuur op peil te houden. Boven 20 o C gaat ze energie verbruiken om af te koelen. Vanaf ongeveer 25 o C daalt de voeropname. De gevoelstemperatuur hangt natuurlijk samen met andere aspecten, zoals wind en luchtvochtigheid. Melkgevende koeien produceren veel warmte die ze moeten afvoeren om niet oververhit te raken. Dit doen ze voornamelijk via hun luchtwegen door vocht te verdampen in de longen. De huid speelt een kleinere rol in de afkoeling. Voor een goede warmteafvoer mag de luchtvochtigheid van de inademingslucht daarom niet te hoog zijn. Een koe ademt al dagelijks 30 liter water uit ( in de winter 15 liter). Vocht in de lucht dient als transportmedium voor ziekteverwekkers die zo van dier naar dier overgebracht worden. Bij een temperatuur van 20 o C en een luchtvochtigheid van 60-80% heeft een koe al last van de warmte. Dus als de temperatuur hoger is dan 25 o C met een luchtvochtigheid van meer dan 80% is er sprake van een ernstige hittestress. Temperatuur (Celsius) 35 34 33 32 31 30 29 28 27 26 25 24 0 Temperature Humidity Index 10 20 30 40 50 60 70 80 Relatieve Luchtvochtigheid (%) 90 Geen probleem Opletten Gevaar Noodsituatie Wat is Hittestress? Een koe weet zich geen raad met hoge temperaturen en luchtvochtigheden en moet zich aanpassen, hetgeen problemen met zich mee kan brengen. Er zijn wel degelijk verschillen tussen koeien in hun reactie op hittestress. Koefactoren zoals leeftijden productie zijn belangrijk. Hittestress uit zich bij koeien in een verminderde melkproductie, daarnaast zal een koe ook minder eten. De koeien blijven vaak op één plek staan of liggen, bij voorkeur in de schaduw. Ze gebruiken dan minder energie en dus wordt het lichaam niet zoveel opgewarmd. Vaak zoeken de koeien ook plaatsen op waar luchtbeweging is, zoals bij de luchtinlaten en bij openstaande deuren. Of in geval van mechanische ventilatie, voor de ventilatoren. Koeien met ernstige hittestress, beginnen te zweten en te hijgen om zich zelf af te koelen. Wanneer er veel koeien met alleen de voorpoten in de boxen staan, kan dit een teken zijn van slecht ligcomfort. Maar bij warm weer is dit een teken van hittestress. Met de voorpoten hoger, drukt het middenrif minder tegen de longen, waardoor de koe beter kan ademhalen en dus vocht verdampen. Raymond van Benthem 2
Wat zijn de gevolgen van hittestress? De ruwvoeropname komt tijdens warme perioden (boven de 25 o C) onder druk, waarmee ook de mineralenvoorziening in het gedrang komt. Hierdoor ontstaat er meer kans op pensverzuring, waarvan vooral ruwe celstof splitsende microben last hebben, met als gevolg melkvetdepressie. Ook heeft dit tot gevolg dat de koeien achteruitgaan in conditie en de weerstand neemt af. Naarmate de zomer vordert neemt de kwaliteit van het gras af. Een hittestressperiode aan het eind van de zomer, kan dus grotere gevolgen hebben voor de koeien, door de lagere dsopname bij weidegang. Ook de celstofwisseling heeft indirect te leiden onder subklinische pensverzuring. Door overmatig zweten van de koe verliest ze veel kalium, wat dit proces nog eens extra negatief kan beïnvloeden. Normaal gesproken is een tekort aan kalium niet te verwachten. Zorg echter voor een Kalium-Magnesium verhouding van 4 staat tot 1. De wateropname kan tijdens een hittestressperiode met ruim 40% stijgen. Hoogproductie koeien nemen al snel 180 liter water per dag op en per keer circa 20-25 liter. Hoge temperaturen in combinatie met hoge relatieve luchtvochtigheden kan dus aanleiding zijn voor productiedaling. Als gevolg van hittestress produceren koeien minder melk, maar vooral ook lagere gehaltes (melkvetdepressie). Cruciaal hierbij is dat de lichaamstemperatuur niet boven de kritische waarde van 38,9 o C mag komen. Tijdens warme perioden stijgt ook het celgetal. Het tankmelkcelgetal kan wel met 10% stijgen. Uit onderzoek van Praktijkonderzoek Veehouderij (Koeien reageren verschillend op hittestress, 2000-4) blijkt, dat hoog productieve koeien de grootste daling in melkgift vertonen. Daarnaast hebben koeien, die vlak voor een hittestressperiode meer dan 35 liter per dag produceren, vaak last van de hoogste stijging van het celgetal. Tijdens warme perioden zijn de koeien vaak iets luier en liggen of staan ze vaker en langer op dezelfde plek als waar ze mesten en urineren. Dat geeft een grotere kans op besmettingen, ook omdat ze vaak samendrommen op plaatsen met schaduw. Tevens is een hoge luchtvochtigheid niet bevorderlijk voor het welbevinden, zorgt het voor een beter milieu voor ziektekiemen (bijv. mastitisverwekkers) en is het schadelijk voor de bouwsubstantie. Langdurige hittestress heeft nadelige gevolgen voor de reproductie. De tochtwaarnemingen moeten in de perioden die perioden vaker uitgevoerd worden, omdat de dieren minder energie hebben om zich tochtig te laten zien. Koeien zullen zich dus beter voelen, meer ruwvoer opnemen en beter produceren in een droge, koude stal, dan in een vochtige, dompige stal. Raymond van Benthem 3
Hoe is hittestress te voorkomen? Goed management is tijdens warme perioden van groot belang. Naast koefactoren spelen managementfactoren een rol bij de mate waarin hittestress problemen kan veroorzaken. Voor een goed management lijkt aanpassing van de weidegang de meest effectieve wijze om negatieve effecten van hittestress te voorkomen. Koeien overdag opstallen is een goede maatregel ter preventie van hittestress, mits de stal verkoeling biedt. De stal moet dan goed geventileerd zijn en er moet niet teveel licht in de stal komen. In grupstallen is het slechter toepasbaar om de koeien tijdens warme perioden op te stallen. s Avonds en s nachts weiden is een optie bij een gemiddelde dagtemperatuur van meer dan 20 o C. De koeien nemen dan meer gras op dan overdag. Doe dit dan wel voor een langere periode, want koeien zijn gewoonte dieren. Wanneer er vaak veranderingen zijn is het voordeel weg. Laat de koeien de weiden niet te kort weiden, maar biedt ze voldoende vers gras aan. Het beste advies tijdens een hittestressperiode is, zorg dat de opname van water en voer op peil blijft. Het geven van smakelijk voer helpt de voeropname op peil te houden. Wanneer er meerdere malen per dag gevoerd wordt, blijft het voer fris en krijgt broei geen kans. Voorkom verminderde ruwvoeropname door de koeien te controleren op hun herkauwactiviteit. Na de bijvoeding op stal moet ruim de helft van de koeien herkauwen. Na 2 uur zelfs 90% van de koeien. Zorg daarom ook voor voldoende stengelig (structuurrijk) ruwvoer, in eerste instantie via snijmaïs, maar nog beter is het als dit gecombineerd wordt met kuilgras of hooi. Het is ook mogelijk om de krachtvoergift aan te passen, door meer of een ander soort te verstrekken, let hierbij wel op de structuurvoorziening. Tijdens warme perioden zullen de koeien toch minder opnemen, houdt in de rantsoenberekening hier dus rekening mee zodat de koeien via het krachtvoer toch voldoende energie binnen krijgen. Om toch de weerstand van de koeien en het energieniveau op peil te houden, is het goed om extra mineralen bij te voeren. Bij stalvoedering is het verstrekken van zout over het voer een optie. Hierdoor komen de koeien eerder in actie om te gaan drinken en daardoor neemt de voeropname ook weer toe. Zorg tijdens warme dagen voor een uitstekende watervoorziening. Een goede drinkwatervoorziening is zeer belangrijk als je weet dat hoogproductieve koeien al snel 180 liter water per dag drinken. Dit betekend dat bij een koppel van 50 koeien een voorraad van 400-500 liter water aanwezig moet zijn in de vlotterbak. Voor zelfdrinkers geld dat er eigenlijk voor iedere 15 koeien minimaal één zelfdrinker aanwezig moet zijn. De kwaliteit moet dan ook goed zijn. Het water moet schoon, fris en onbeperkt beschikbaar zijn. Ook in de weide is water noodzakelijk. Probeer in de wei de afstand tot het drinkwater zoveel mogelijk te beperken. Waterbakken die in de stal staan, waarbij koeien overdag buiten lopen kunnen vies worden. Als het water stilstaat, er voerresten en mest in liggen en dit ook nog eens gecombineerd met hoge temperaturen, dan wordt het water wel erg onfris en van slechte kwaliteit. Regelmatig schoonmaken van de waterbakken is dus een must. Om hittestress bij melkgevende dieren te voorkomen is regelmatige afkoeling nodig met flink veel water, zo blijkt uit Amerikaans onderzoek. De drinkwater voorziening moet dus uitstekend in orde zijn, maar daarnaast is het ook mogelijk om het dak te besproeien (met ijzer arm water) of water te vernevelen boven het voerhek. Raymond van Benthem 4
Met de bouw en inrichting van de stal moet men goed rekening houden met de ventilatie. Een geïsoleerd dak valt te overwegen, zeker wanneer de koeien het jaar rond binnen blijven staan. Ruime ventilatieopeningen zorgen voor een goede afvoer van warmte en vocht. Bedenk daarbij dat de boer het eerder koud heeft dan de koe. Zij- en gevelmuren die open en dicht kunnen, bieden voldoende flexibiliteit om de stal aan veranderende klimaatomstandigheden aan te passen eventueel kan dit worden gecombineerd met windbreekgaas. Ook is de nok een belangrijk onderdeel van ventilatie, voor de afvoer van warme en vochtige lucht is een goed trekkende nok met een voldoende grote opening van groot belang. Wanneer er niet voldoende ventilatie is, zijn ventilatoren bij extreme hitte een prima oplossing, vooral boven het voerhek. Een luchtsnelheid van 2-3 m/s is dan gewenst. Zorg er bij axiale ventilatoren ervoor dat aan de ene zijde ventilatoren naar je toe blazen terwijl de anderen van je af blazen. Zo probeer je een rondgaande continue luchtbeweging te creëren. Koeien hebben frisse lucht nodig om zich lekker te voelen. Pas dan zullen ze veel voer verteren en meer melk produceren. Raymond van Benthem 5
Referentielijst ABCTA, Koesignalen, Praktijkgids voor koegericht management, Jan Hulsen, 2003 www.zibb.nl, zoekopdracht: hittestress, o Warmte jaagt celgetal op, Erikjan van Huet Lindeman, 22 augustus 2003 o Voorkom hittestress bij melkgevende dieren, Manon Wentink, 14 juni 2002 o Voorkom hittestress bij melkvee, Petra Hermans, 27 juli 2001 www.praktijkonderzoekveehouderij.nl, o Koeien vragen bij warm weer om meer verzorging, Tip 337, 27 juni 2002 o Ventileer bij zomerse temperaturen, Tip 290, 23 augustus 2001 o Voorkom hittestress, Tip 396, 31 juli 2003 Praktijkonderzoek 2000-4, Koeien reageren verschillend op hittestress, Judith Poelarends, Henk Hogeveen, Judith Verstappen-Boerekamp, Otlis Sampimon, Hans Miltenburg (GD) www.theeuwes.nl, Hittestress bij melkkoeien www.airkoe.nl, o De stal van de toekomst o Waarom heeft een koe frisse lucht nodig? o Vochtigheid WLTO,..een andere oorzaak is hittestress.,westweek, 6 december 2001 Curtain-Systemen, Waarom dwarsventilatie Tellus, Voorkom hittestress: houd water- en voeropname op peil Cehave Landbouwbelang Voeders, o Hittestress bij melkkoeien, wat kun je eraan doen?, 5 april 2003 o Melkproductie in de zomer, 25 augustus 2003 o Warm weer: DAIRYFit Vitaal houdt koe gezond!, 14 augustus 2002 Raymond van Benthem 6