U I T D E FAILIE-ENCYCLOPEDIE Het familiearchief: een getuigenis Al eens nagegaan wat je allemaal bijhoudt dat iets te maken heeft met je familie? Als je dat alles samenbrengt, heb je een overzicht van je familiearchief. Wat kan er allemaal in zo n familiearchief terechtkomen? Het volgende verhaal is een voorbeeld van hoe je als privé-persoon een archief vormt, en hoe belangrijk dat archief voor mensen kan zijn. Wat hier en elders in privé-kring gebeurt, doet de overheid op diverse niveaus voor openbare archieven: gemeentelijk/stedelijk, provinciaal en nationaal. Ook die archiefvorming is dan ook uiterst belangrijk voor het welzijn van ons collectief en individueel geheugen. Ik herinner me dat mijn ouders een groene ijzeren koffer hadden. Die had de vorm van een dokterstas met aan de bovenzijde een klep. Binnenin hingen broederlijk naast elkaar mappen, voorzien van een ruitertje in verschillende kleuren. Op die ruitertjes stond geschreven: Brandpolis, Autoverzekering, Trouwboekje, Lening Allemaal papieren met een enigszins officieel karakter. Bij een mogelijke brand moest de ijzeren koffer voldoende weerstand bieden om deze belangrijke informatie te vrijwaren tegen de vlammenzee. inder officiële papieren kregen een andere behandeling Nieuwjaarsbrieven, brieven en kaartjes die we trouw van op kamp naar huis stuurden, brieven van familie of vrienden werden ergens apart opgeborgen, gewoonlijk onderaan, ver weggestopt in de ingemaakte kast in de ouderlijke slaapkamer. Geboortekaartjes, doodsbrieven en oude familiekiekjes (ook van overgrootouders) kregen dan weer een plaats op een schap in de boekenkast. Toen die uit haar voegen dreigde te barsten, werd dat alles overgebracht naar een grote kleerkast op de overloop. Een beperkte selectie werd chronologisch samengebracht in familiealbums. In weer een andere bibliotheekkast lag alles wat met de bouw van het huis te maken had. ijn vader was geboeid door filmcamera s en draaide honderden meter film, meestal over de kinderen en de vakantie. Deze films en de afspeelapparatuur stonden verdeeld over zolder en kelder. Door een toeval zijn ze nu opgeslagen in een huis in Zuid-Frankrijk. We bereiden naarstig het terugtransport van deze kostbare familiegetuigen voor. Ook schoolrapporten werden lang bijgehouden. Zo had je na zes jaar humaniora een mooi overzicht van de jaarlijks dalende resultaten. Daar blijft nu gelukkig niets meer van over. De enige belangrijke tastbare WENKEN VOOR FAILIEARCHIVARISSEN - Bezoek na je zoektocht thuis oudere familieleden. Bij hen bevinden zich ongetwijfeld ook oudere stukken. - Bij de geschreven stukken zijn, behalve andere officiële papieren, trouwboekjes altijd een rijke bron. Vergeet bij oude missalen niet dat er vaak oude bidprentjes in verscholen zitten. - Schrijf namen van mensen op de achterzijde van foto s. Anders worden de beelden mettertijd waardeloos. - Vergeet de mondelinge overlevering niet: familieverhalen zijn een dankbare bron van (des)informatie, een interview verduidelijkt veel over de leefomstandigheden van mensen vroeger. Voor je archivering moet je dit alles ook opnemen: op audio of audio én video. Dankzij beelden bewaar je meteen ook interieurs van woningen. - Vergeet de tastbare museum stukken niet in je (ruim begrepen) archief: medailles, de pijp van grootvader, het doopkleed van grootmoeder, de paternoster van tante nonneke enz. - aak één dossier per persoon. (Jan Vanderhaeghe, directeur Nationaal Centrum voor Familiegeschiedenis) getuigenissen van onze schooltijd die de tand des tijds overleefden, zijn de getuigschriften en einddiploma s. Op zolder stonden kartonnen dozen vol met cursussen en schoolboeken, netjes gestapeld, één doos per jaar en per kind. De meeste daarvan belandden uiteindelijk bij het oud papier. Alleen de fanatiekelingen onder ons hebben de cursussen van de universiteit meegenomen om er hun eigen archief mee te stofferen. Na het overlijden van mijn grootmoeder werd een stuk van haar familiearchief verdeeld en teruggegeven. Handgeschreven receptenboeken, brieven, familiefoto s ijn eigen brieven, postkaarten, nieuwjaarsbrieven e.a. die ik ooit naar mijn grootmoeder stuurde, kreeg ik terug. Ze verdwenen in mijn archief. Want ondertussen heb ik natuurlijk mijn eigen (schandelijk uitgebreid) archief aangelegd. Bijna elk van de vermelde documenten vind je ook bij mij terug. Facturen en aankoopbewijzen, garantiekaarten worden geklasseerd, lidkaarten, zwem- en andere sportbrevetten en medailles goed bijgehouden. Stortingsbewijzen en uittreksels van de bank worden chronologisch gerangschikt. Bij een zware investering wordt een dossier aangelegd: vergelijkende documentatie, referenties e.d. Na de aankoop verdwijnt dit materiaal in dozen op zolder, in een archief. Om de zoveel jaar rapen we de moed bijeen om te snoeien in deze dossiers. Tekeningen en knutselwerkjes van de kinderen, schoolschriften en rapporten worden per schooljaar in een gepaste doos samengebracht. Als ze later het huis verlaten, kunnen ze de dozen meenemen voor hun familiearchief, samen met hun geboortearchief met uittreksels uit het geboorteregister, het boekje van Kind & Gezin, een krant van hun geboortedag Zo herhaalt zich elke generatie weer de (archief)geschiedenis (Iris Kockelbergh, Publieksbeleid usea stad Antwerpen) 5 Documentatiecentrum Antwerpse Noorderpolders, 9 Fotouseum (familiefoto s en - albums), 10 Het Uitzicht, 14 Kring voor Heemkunde en Volksopleiding Gitschotelbuurschap, 15 Kring voor Heemkunde Wilrica, 20 useum Plantin-oretus (een familie- en bedrijfsarchief dat werelderfgoed werd), 32 Sint-Benediktuskerk, 41 Vlaamse Vereniging voor Familiekunde Een verzameling familiepapieren: nieuwjaarsbrieven, huwelijksaankondigingen, jubilea, paspoorten, het bijeenzoeken ervan is de basis van een genealogisch onderzoek. VVF 24
VOORSTELLING: BEELDEN VAN FAILIEGEBEURTENISSEN Film/video- en diavoorstelling met gebeurtenissen uit de oude doos : festiviteiten waarbij de families als dusdanig betrokken werden, zoals vieringen in de gemeente, plechtige communies e.d.; optochten waarin evenementen uit het familiale leven werden voorgesteld en waarvoor families zich engageerden om ze uit te beelden; de gemeenschappelijk belevenis van feestelijkheden, waaronder de jaarmarkt en de kermis. De koekjesdoos met herinneringen van aria Van Wallendael. Gitschotelbuurschap Borgerhout. H 15. KRING VOOR HEEKUNDE WILRICA VZW KASTEEL STEYTELINCK SINT-BAVOSTRAAT 20, 2610 ANTWERPEN - WILRIJK + 32 3 827 03 91 (SECRETARIS) WILRICA@TISCALI.BE BUS 18, 21, 27 EN 33 (HALTE DENNENLAAN) 16. INERALOGISCH USEU F. DE L ARBRELAAN 12, 2170 ERKSE TRA 3, BUS 28, 33, 38, 41.2, 60, 60.0, 60.1, 61, 64.0, 64.2, 64.3, 65.0, 67.0, 72.0 (HALTE BURGEEESTER NOLFPLEIN) H 14. KRING VOOR HEEKUNDE EN VOLKSOPLEIDING GITSCHOTELBUURSCHAP - BORGERHOUT + 32 3 236 29 17 TRA 10 EN 24, BUS 6, 18, 34, 41.0, 41.1, 41.2, 41.5, 41.6, 41.7, 242, 420, 422 EN 423 De heemkundige kring werd in 1936 gesticht. De Gitschotelbuurschap strekt zich uit over gedeelten van de districten Borgerhout, Deurne en Berchem. Het driemaandelijks tijdschrift van de kring heet Heemkundig Handboekje voor de Antwerpse Regio. TENTOONSTELLING: DE KOEKJES- DOOS ET FAILIEPAPIEREN i.s.m. District Borgerhout Vroeger bewaarden mensen hun familiepapieren vaak in een oude houten schooltas. In de vorige eeuw gebruikte men andere opbergmiddelen: koekjesdozen, schoendozen, allerlei soorten kaftjes of zelfgemaakte huisvlijtproducten. Wat bewaarde men? Trouwboekjes, eigendomsbewijzen, diploma s, brieven, trouwbrieven, menu s, geboorteberichten, doodsbrieven en -prentjes, huiszegens, dagbladknipsels en vele andere documenten. LOCATIE: REUZENHUIS TURNHOUTSEBAAN 110, 2140 BORGERHOUT OPENDEUR: TOON ONS ERK- WAARDIGE FAILIEPAPIEREN IN UW BEZIT De Borgerhoutenaars worden uitgenodigd om interessante familiedocumenten te tonen aan de mensen van de heemkundige kring en erover hun verhaal te doen. Er kunnen contacten voor verdere samenwerking worden gelegd. LOCATIE: REUZENHUIS TURNHOUTSEBAAN 110, 2140 BORGERHOUT Wilrica wil de getuigenissen en folklore van het rijke Wilrijkse verleden opsporen, verzamelen en bewaren. Een driemaandelijks tijdschrift zorgt voor de bekendmaking. Heemmuseum en archief in kasteel Stetelinck. TENTOONSTELLING: OUDE WILRIJKSE FAILIES - FAILIEWAPENS - STABOEN Aan de hand van foto s, oude voorwerpen en documenten is een tentoonstelling opgebouwd rond: oude Wilrijkse families en familiegebeurtenissen (huwelijken, jubilea) en getuigenissen van de feestelijkheden (o.a. menu s van feestmaaltijden); familiewapens van adellijke families met de bijbehorende verklaringen en stambomen; familiebedrijven; muziekverenigingen met groepen musicerende familieden; spellen uit de oude doos. Thematische voorstelling van gesteenten en mineralen, collectie mineralen volgens het chemisch ssteem van H. Strunz gerangschikt, fluorescerende en fosforescerende mineralen, edel- en sierstenen, snthesen, fossielen als geschiedenis van het leven TENTOONSTELLING: INERALEN IN ALLE VOREN In elke familie is er een schat aan mineralen in alle vormen: mineralen als zodanig maar ook voorwerpen gemaakt in mineraalsoorten als albast, onxmarmer Die zijn hier aanwezig. Niet alleen hedendaagse voorwerpen maar ook objecten uit de art deco worden tentoongesteld. Verder sieraden als gezette boheemse granaten, halssnoeren, spelden en ringen in sierstenen Ze vormen een kostbaar patrimonium dat in families wordt gekoesterd en van generatie op generatie wordt doorgegeven. LOOPT NOG TOT 30 APRIL 2004 De familie Hendrickx-Peeters poseert Kring voor Heemkunde Wilrica 17. uhka - USEU VAN HEDENDAAGSE KUNST ANTWERPEN LEUVENSTRAAT 32, 2000 ANTWERPEN + 32 3 238 59 60 PUBLIEKSWERKING@UHKA.BE WWW.UHKA.BE BUS 6, 23, 34 EN 290 (HALTE VLAASE KAAI), TRA 8 (USEU) Het uhka toont een internationale collectie hedendaagse kunst (vanaf 1970). Op de benedenverdieping vindt elk seizoen een grote tijdelijke tentoonstelling plaats van hedendaagse kunstenaars uit binnen- en buitenland. USTUSEUSTART USEUSTOP Vanuit UST - UseumSTart UseumSTop - kunnen (groot)- ouders en kinderen samen spelenderwijs op ontdekkingstocht door het museum. Twee gidsen steken een handje toe. Ben Vautier, Kunst is: onbetaalbaar, 1987, collectie UHKA (schenking van de kunstenaar). Foto Christine Clinckx OPENDEUR Collectie, interventies en tentoonstellingen zijn de hele dag gratis toegankelijk. De uhkacafetaria serveert lekkers voor de hele familie. BOEKENVERKOOP Verkoop van uhka- en ICC-catalogi tegen sterk verminderde prijzen. Voor de liefhebbers. De familie Rubbens - Saelens poseert. Kring voor Heemkunde Wilrica 25
UIT DE FAILIE-ENCYCLOPEDIE ensjes zonder familie Vondelingen - pasgeboren kinderen die door hun ouders ergens worden achtergelaten in de hoop dat iemand er zich om zal bekommeren - zijn wellicht van alle tijden. Denk aan de verhalen over de bijbelse ozes die als bab werd achtergelaten in een rieten mandje op de Nijl. oeders op het schavot In Antwerpen richtten in 1531 de Aalmoezeniers, de beheerders van de Kamer van de Huisarmen, het Vondelingenhuis op in de Rochusstraat. Dat verving het oude huis op de Paddegracht en had hoofdzakelijk een doorgangsfunctie: wezen, verlaten kinderen én vondelingen vonden er onderdak, in afwachting van hun definitieve plaatsing bij boeren op het platteland of in één van de stedelijke weeshuizen. Tot aan de Franse tijd (eind 18 de eeuw) was het te vinden leggen van kinderen verboden. Wie er zich aan bezondigde, werd volgens een verordening uit 1725 publiekelijk op het schavot gesteld en daarna voor 12 jaar verbannen uit de stad. Wie de ouders van vondelingen aangaf, kreeg een premie van 100 gulden. Om iedereen de kans te geven op zo n premie werden de vondelingen op de arm van een dienaar van de armenkamer, vergezeld van stadstrompetters, rondgedragen en getoond. Als de moeder eenmaal was gevonden, was ze verplicht haar kind terug te nemen. aagden en knechtjes Rond het midden van de 16 de eeuw kreeg Antwerpen echte weeshuizen: in 1553 het aagdenhuis of meisjesweeshuis in de Lange Gasthuisstraat, en in 1558 het Knechtjeshuis of jongensweeshuis aan de Paardenmarkt. De kinderen droegen uniformen en er heerste een strenge tucht. en onderwees er moedertaal, Frans en rekenen. De meisjes leerden naaien en kantklossen, en de jongens leerden een ambacht in de instelling of bij een baas in de stad. De twee instellingen bleven in werking tot in 1882. Toen verhuisden de kwekelingen tot in de jaren 1960 de officiële term voor kinderen onder voogdij naar modernere instellingen. Niet alle wezen verbleven overigens in de huizen. Velen werden buitenbesteed : de meisjes bij burgers in de stad, de jongens veelal bij boeren op het platteland. De schuif In het Vondelingenhuis richtte de Franse overheid in 1812 de schuif in, waardoor het te vinden leggen van kinderen werd gelegaliseerd. De schuif was een hokje in de voorgevel waarin men de vondeling kon deponeren en waar de bab s in de tijd vóór het vinden beter werden beschermd. Ze werden er ook sneller gevonden. In ons land bestonden er acht dergelijke hokjes. In het Antwerpse Vondelingenhuis bleef de schuif bestaan tot 31 juli 1860. Het laatste schuifkind kreeg de naam Joseph Finis (Latijn voor einde ) Van iedere vondeling werd een proces-verbaal opgemaakt met daarin onder meer de beschrijving van de kleren, het geslacht van de vondeling en de kentekens. Dat waren meestal onregelmatig uitgeknipte speelkaarten of heiligenprentjes. Eén deel werd bij de vondeling gelegd en het andere bleef bij de moeder. Werd het kind later teruggehaald, dan leverden de samengelegde stukjes het bewijs van de hereniging. Voor het eerst kwam er op deze manier een reële hoop op hereniging van moeder en kind. (Daniël Christiaens, useum aagdenhuis) 19 useum aagdenhuis Een vondelingenbriefje met richtlijnen, door de moeder bij haar kind achtergelaten: Sult op dit kint wel acht nemen het zal Ul (U lieden) wel betaelt worden binnen 3 a 4 iaeren sal daer imant comen naer sien en die sullen Ul (U lieden) de costen daer van betalen. Dit kint is ghedoept en het heeft ale haeren naem Elisabeth Laurens A 13 meert 1698 VVF Anoniem. Antwerpse weesjongen (19 de eeuw). Collectie OCW- Antwerpen, useum aagdenhuis. Foto Ludo Boeij 26
20. USEU PLANTIN- ORETUS EN STEDELIJK PRENTENKABINET VRIJDAGARKT 22, 2000 ANTWERPEN + 32 3 221 14 50 USEU.PLANTIN.ORETUS@STAD.ANTWERPEN.BE USEU.ANTWERPEN.BE/PLANTIN_ORETUS BUS 18, 25 EN 26 (HALTE AUGUSTIJNENSTRAAT). TRA 2, 3, 4, 8 EN 15 (HALTE GROENPLAATS-POST) Het useum Plantin-oretus is wereldwijd de enige bewaarde drukkerij-uitgeverij uit de 16de eeuw. In deze woning van C. Plantin vind je unieke werkplaatsen en archieven, naast privé-bibliotheken en stijlkamers. Uit het familiearchief: eerste brief van Catharina Plantin aan zus artina. Foto useum Plantin-oretus / Stedelijk Prentenkabinet Detail uit het Slangen en ladders -Familiespel van de usea stad Antwerpen. Nicole Schellekens 18. USEA STAD ANTWERPEN HESSENHUIS FALCONRUI 53, 2000 ANTWERPEN + 32 3 206 03 50 PUBLIEKSWERKING.USEA@CS.ANTWERPEN.BE HTTP://USEU.ANTWERPEN.BE BUS 6/34, 9 (HALTE HESSENBRUG) usea stad Antwerpen omvat: AVC-Letterenhuis, Etnografisch useum, useum aer van den Bergh, useum Plantin-oretus, useum Vleeshuis, Openluchtmuseum voor beeldhouwkunst iddelheim, Rubenshuis, Nationaal scheepvaartmuseum, Volkskundemuseum OPENDEUR: VUL JE FAILIEBIBLI- OTHEEK AAN is je nog net die ene catalogus? Of zoek je een boek met veel prentjes om de schaar in te zetten? Wil je je ouders een leuk cadeau doen of je broer of zus verrassen met een mooi boekwerk? Op 18 april krijg je de kans om je familiebibliotheek aan te vullen met catalogi, boeken en andere leuke dingen uit de stedelijke musea, voor een zacht en familievriendelijk prijsje. FAILIESPEL O EE TE NEEN Ook dit jaar verwennen we je, nu met een gratis familiespel. Het spel doorloopt de belangrijkste stappen van de levensloop, van de geboorte tot het hiernamaals, en wordt geïllustreerd met werken uit de deelnemende musea, het useum aer van den Bergh en het Rubenshuis. Het spel is op de Erfgoeddag gratis verkrijgbaar in het AVC-Letterenhuis, Etnografisch useum, useum Plantin- oretus, het useum Vleeshuis, Nationaal scheepvaartmuseum, het Openluchtmuseum voor beeldhouwkunst iddelheim. 19. USEU AAGDENHUIS LANGE GASTHUISSTRAAT 33, 2000 ANTWERPEN + 32 3 223 56 28 TRA 8, 7 BUS 9 (HALTE LANGE GASTHUISSTRAAT AYER VAN DEN BERGH) Het museum is ondergebracht in het voormalige meisjesweeshuis van Antwerpen (1552-1882). TENTOONSTELLING: VAN EYSKENS EN KNECHTJES i.s.m. OCW Antwerpen We tonen hoe de opvang van Antwerpse vondelingen en wezen door de eeuwen heen verliep, met behulp van voorwerpen (vondelingentekens, kledij en uniformen, archiefdocumenten enz.) die in het useum aagdenhuis bewaard worden. Het kader waarin de tentoonstelling plaatsvindt, is authentiek: het oude meisjesweeshuis van de stad. OPENDEUR: DE OFFICINA PLANTINIANA HET ANTWERPSE FAILIEBEDRIJF BIJ UITSTEK Bezoek het museum en ontdek de plaats bij uitstek om je te verdiepen in familiegeschiedenis. Elke stap in dit huis brengt je dichter bij de leefwereld van het geslacht Plantin-oretus. Niet minder dan 54 familieportretten, verspreid over het hele museum, geven de vele familieleden van C. Plantin een gezicht. Het familiebedrijf zelf kan je verkennen in de originele werkplaatsen. Geniet tijdens je bezoek ook van de rijke Antwerpse wooncultuur van de 16de tot 19de eeuw. TENTOONSTELLING: SCHATTEN UIT HET ARCHIEF EN HET STEDELIJK PRENTENKABINET Speciaal voor de Erfgoeddag 2004 wordt in de expozaal een selectie rond het thema Familie getoond uit de rijke collectie van het Stedelijk Prentenkabinet en het unieke archief van het museum. De familie oretus bewaarde, behalve de boeken van het bedrijf, ook allerhande documenten over de eigen familiegeschiedenis: dagboeken, notaboekjes met de geboorten van hun kinderen, stambomen, testamenten en brieven vertellen het verhaal van deze boeiende adellijke Antwerpse familie. VOORSTELLING: HET HUWELIJK VAN ARTINA PLANTIN EN JAN ORETUS Om echt de sfeer van de 16de eeuw te proeven brengt het gezelschap Ware Grootte het theaterstuk Het Huwelijk van artina Plantin met Jan oretus. Stamvader Plantin huwelijkte zijn dochter artina uit aan zijn trouwste medewerker, Jan oretus. Hun huwelijk vormde de basis voor het succesverhaal van dit familiebedrijf. Drie eeuwen lang domineerde het geslacht Plantin-oretus de Antwerpse drukkerswereld. De familie behoorde tot de rijkste van de Zuidelijke Nederlanden. O 13, 14, 15 EN 16 UUR TENTOONSTELLING: EEN HART VOOR BOEKEN. RUBENS EN ZIJN BIBLIOTHEEK In het museum loopt de schitterende tentoonstelling Een hart voor boeken. Rubens en zijn bibliotheek, in het kader van Rubens 2004. Peter Paul Rubens bezat een belangrijke bibliotheek, die ons nu de kans geeft een blik te werpen op zijn veelzijdige persoonlijkheid. Hij las vooral kunstenaarsbibliografieën, atlassen en boeken over taal en archeologie. Zijn diplomatieke missies bereidde hij grondig voor met politieke en geschiedkundige literatuur, maar ook met hofroddels. FAILIESPEL O EE TE NEEN Zie usea stad Antwerpen Jacob de Backer (ca. 1560-ca. 1590), Laat de kinderen tot mij komen (detail). Collectie O.C..W.-Antwerpen, useum aagdenhuis. Foto Ludo Boeij 27
UIT DE FAILIE-ENCYCLOPEDIE Van vader op (schoon)zoon: ambachten en gilden, professionele families Het invloedrijke middeleeuwse ssteem van gilden en ambachten bevoordeelde de opvolging binnen de familie. Het ssteem van de ambachten en gilden ontstond in de iddeleeuwen uit een protectionistische reflex: hoe minder mensen in een stad een bepaald beroep uitoefenden, over hoe minder gegadigden de pot van potentiële inkomsten verdeeld moest worden. Vaak reserveerde men het privilege om een ambacht te mogen uitoefenen zoveel mogelijk voor zonen van meesters. Om meester te worden waren de toelatingsvoorwaarden voor een meesterszoon dan ook minder streng dan voor een kandidaat van buiten het ambacht of het gilde, laat staan van buiten de stad. Gevolg: er werd ook veel binnen het ambacht of de gilde gehuwd. Leerjongens trouwden met de dochter van hun meester, meesterzonen met de dochter van een andere meester uit hetzelfde ambacht. Opvallend veel weduwen huwden met een leerjongen of gezel (een oudere medewerker die geen leerling kon worden) van hun overleden echtgenoot: zo garandeerden ze de voortzetting van het atelier na de dood van de meester. 22 useum Vleeshuis (het gildehuis van de beenhouwers), 23 Nationaal useum en Archief van Douane en Accijnzen (douaniersfamilies, korpsgeest), 24 Nationaal scheepvaartmuseum (schippersfamilies), 29 Rijn- en Binnenvaartmuseum (families van binnenschippers), 38 Stedelijk informatiecentrum archeologie en monumentenzorg (het geslacht De Waghemakere) In een register van de Sint-Sebastiaangilde van Heist-op-den-Berg uit de 17de eeuw werden een aantal gildebroeders ook geportretteerd. Rijksarchief Antwerpen Leerjongens woonden gewoonlijk in bij de meester. De ouders betaalden het leergeld. Dat dekte de belangrijkste kosten en gewoonlijk ook op voorhand vastgelegde geschenken, zoals handschoenen, lange tijd een statussmbool. De meester zorgde voor kost en inwoning. Hij trad dus op als surrogaat-familiehoofd voor de leerjongens. Die zaten gewoonlijk niet mee aan tafel. Wat ze kregen, hing af van de welstand van de meester. Ze aten de restjes van de meester en zijn gezin, brood en eenmaal per dag groentesoep. Vis en vlees waren zeldzaam. Een keer per jaar werden leerlingen en gezellen op Verloren aandag vergast op een feestmaaltijd met worstenbrood. (Iris Kockelbergh, Publieksbeleid usea stad Antwerpen) HET GILDE VAN DE VLEESHOUWERS EN HUN VLEESHUIS Het Vleeshuis viert dit jaar een ronde verjaardag: 500 jaar. De Op de eerste verdieping hadden de gildenmeesters een raadszaal. Bij vleeshouwers, die hier tot in de 19de eeuw hun plek hadden, de inrichting van het museum in 1913 werd die gereconstrueerd, een zijn het oudste ambachtsgilde van Antwerpen. En ook hier interieur dat sindsdien niet ingrijpend is gewijzigd. De gildenlieden kunnen we spreken van een grote familie. hielden hun feesten in het Vleeshuis, huwden er en hadden zelfs een kapel op de gelijkvloerse verdieping. In 1796, tijdens de Franse bezetting, werden de gilden afgeschaft en Het verhaal van het Vleeshuis begint eigenlijk in ca. 1250. Toen stond werd het Vleeshuis openbaar verkocht. De vleeshouwers kochten het op bijna dezelfde plaats als het huidige gebouw een kleiner vleeshuis, zelf terug om hun activiteit voort te zetten, maar door het wegvallen waar 52 slagers hun waar verkochten. Eind 15 de eeuw was dat te klein van de oude reglementeringen waren er nog maar weinig collega s geworden en in 1501 besliste het gilde om een nieuw en groter chierlijck ende eerlijck hus te bouwen, met plaats voor 62 vleeshouwers. geneigd om opnieuw in het vleeshuis te komen werken. Het pand werd grotendeels verhuurd, verkocht aan een wijnhandelaar en later In 1504 werd het nieuwe Vleeshuis in gebruik genomen. weer door de stad gekocht. In het Antwerpse Vleeshuis was het recht om een bank of verkoopsstand te hebben erfelijk, waardoor ook dit gilde een zeer gesloten De tentoonstelling 500 jaar Vleeshuis (1 april tot 24 oktober) belicht aspecten van de 500-jarige geschiedenis, waaronder het slagersambacht. groep was. Al in 1354 erkende hertog Jan het vleeshouwersgilde en hun ssteem van erfelijke vleesbanken. Dat maakt het vleeshouwersgilde tot het oudste van Antwerpen. Behalve het beroepsleven werd ook een groot deel van het sociale leven door het gilde geregeld. (Karel oens, conservator useum Vleeshuis) 28
21. USEU POORTERSWONING POORTERSWONING PELGRO PELGRISSTRAAT 15-17, 2000 ANTWERPEN + 32 3 234 08 09 WWW.PELGRO.BE TRA 4, 7 EN 8. BUS 18, 25 EN 26 (HALTE GROENPLAATS POST) Poorterswoning uit 1533, volledig ingericht met meubelen, kookgerei, gereedschappen en levende dieren. Twee families worden belicht: L Hermite (de bouwers) en Van Vraesem (de bewoners). Dit huis kan ook na de Erfgoeddag bezocht worden. TENTOONSTELLING EN RONDLEI- DING DOORLOPEND TUSSEN 10 EN 18 UUR Interieur van de voormalige poorterswoning De Pelgrom, detail. useum De Pelgrom A 23. NATIONAAL USEU EN ARCHIEF VAN DOUANE EN ACCIJNZEN VZW DOUANE EN ACCIJNZENCENTRU KATTENDIJKDOK-OOSTKAAI 22, 2000 ANTWERPEN + 32 3 229 22 42 DOUANEUSEU@TISCALI.BE HTTP://HOE.TISCALI.BE/DOUANEUSEU BUS 1, 35 EN 37 (HALTE LONDENSTRAAT) Het museum belicht de geschiedenis van douane en accijnzen door de tijd, zowel van de administratie als van haar ambtenaren. Die zetten zich in in veelal moeilijke en ondankbare omstandigheden. TENTOONSTELLING Heeft uw overgrootvader als douanier gediend? Werkte uw oudoom als accijnsambtenaar? ogelijk vindt u hen terug in onze expositie of tussen de 5000 oude dienststaten in ons archief. De bewaard gebleven exemplaren kunnen een ware schatkamer zijn voor genealogen. Er zijn ons trouwens families bekend waarin twee of meer generaties een loopbaan hebben uitgebouwd bij de administratie der Douane en Accijnzen. Ook een andere familieband wordt in de kijker gezet: de korpsgeest. 24. NATIONAAL SCHEEPVAART- USEU HET STEEN STEENPLEIN 1, 2000 ANTWERPEN + 32 3 201 93 40 SCHEEPUS@STAD.ANTWERPEN.BE HTTP://USEU.ANTWERPEN.BE/SCHEEP- VAARTUSEU BUS 6/34 (HALTE SUIKERRUI-STEENPLEIN) Het museum is gehuisvest in het Steen, de oude burcht aan de Schelde. Het illustreert de scheepvaartgeschiedenis van onze gewesten, o.m. in een maritiem park. Familiefoto van brigadier der douane Withockx te Berendrecht, 1913. Foto Nationaal useum en Archief van Douane en Accijnzen VOORSTELLING: ONDELINGE GESCHIEDENIS - BINNENSCHIP- PERS EN HUN FAILIE Het Nationaal scheepvaartmuseum startte eind 2003 met een project mondelinge geschiedenis rond binnenschippers en hun familie. Vroeger werd de familie ingeschakeld in het schippersbedrijf, de kinderen gingen naar de schippersschool, de vracht verkreeg men via de schippersbeurs Vandaag is de schipper een echte ondernemer geworden en de schippersbeurs is al jaren afgeschaft. Het is dan ook hoog tijd om de tradities en kennis van de binnenschippers vast te leggen. Geluidsfragmenten en video. LOOPT NOG TOT 30 JUNI 2004 FAILIESPEL O EE TE NEEN Zie usea stad Antwerpen. 22. USEU VLEESHUIS VLEESHOUWERSSTRAAT 38, 2000 ANTWERPEN + 32 3 233 64 04 VLEESHUIS@STAD.ANTWERPEN.BE HTTP://USEU.ANTWERPEN.BE/VLEESHUIS TRA 4 EN 7 (HALTE KLAPDORP OF LANGE KOEPOORTSTRAAT), 10 EN 11 (HALTE ELKARKT), BUS 6 EN 34 Het museum herbergt ca. 80.000 voorwerpen uit een grote verscheidenheid aan deelverzamelingen, waaronder een rijke verzameling oude muziekinstrumenten. Het is ondergebracht in het oude gildenhuis van de Antwerpse slagers. TENTOONSTELLING EN RONDLEIDING Naar aanleiding van de verjaardag van het useum loopt de tentoonstelling 500 jaar Vleeshuis Gebouw/collectie/buurt. DOORLOPEND TUSSEN 10 EN 18 UUR LOOPT NOG TOT 24 OKTOBER 2004 FAILIESPEL O EE TE NEEN Zie usea stad Antwerpen. Afficheontwerp voor de tentoonstelling 500 jaar Vleeshuis. useum Vleeshuis Schippersfamilie aan boord van de Gentse motorspits Vita Nova, ca. 1930. Rijn- en Binnenvaartmuseum 29
UIT DE FAILIE-ENCYCLOPEDIE Het Heilige Kerngezin De populariteit van het thema de Heilige Familie in de kunst beantwoordt aan het toenemende belang van het kerngezin vanaf de barok Eind 16 de eeuw, bij de overgang van renaissance naar barok, veranderde de westerse samenleving ingrijpend. De cultuur verburgerlijkte. Terwijl voordien de brede familie alomtegenwoordig was, wint in het begin van de moderne tijd het kerngezin - vader, moeder en kinderen - aan belang. Dat zie je ook aan de voorstelling van Christus familiale banden. Terwijl in de iddeleeuwen de aagschap van de Heilige Anna (zie blz.????) zo populair was, zien we vanaf de barokperiode vooral afbeeldingen van de Heilige Familie: aria, Jozef en het kind Jezus. Dat Heilige Kerngezin was vooral een weerspiegeling van het burgerlijke ideaal: het gezin als stabiliserende factor van economie en maatschappij. De Kerk stelde het daarom voor als hét te volgen model. Voorstellingen van aria en Jozef met het kind Jezus zijn in Antwerpse kerken en musea ontelbaar in en op schilderijen, beeldengroepen, glasramen en kerkmeubilair. We zien verschillende episodes: - Erg veel bijval had de ontmoeting van de kleine Jezus met zijn neefje Johannes de Doper, twee mollige bab s op de knieën van hun moeders aria en Elisabeth. Een paneel van Barend van Orle (ca. 1530) in de Sint-Jacobskerk beeldt dit treffend uit. Veel speelser is dat van een onbekende 17de-eeuwse schilder in de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal, waar de twee kleintjes met een vogeltje spelen. - Ook meermaals afgebeeld zijn de vlucht van aria en Jozef naar Egpte met de bab Jezus, en hun terugkeer, met Jezus stappend tussen aria en Jozef in. P.P. Rubens schilderde zo n tafereel (1620) voor het altaar van de Heilige Jozef in de Sint-Carolus Borromeuskerk. Nu is dat vervangen door een doek met hetzelfde thema door Antonius Garibaldi. En zijn vriend Hendrik van Balen schilderde een prachtig drieluik met De rust op de vlucht naar Egpte (1622) voor een grafmonument in de kathedraal. Dat is trouwens pas weer herenigd, nadat de zijluiken bijna twee eeuwen in het Koninklijk useum voor Schone Kunsten vertoefden. - Het dagelijks leven van de Heilige Familie in Nazareth wordt kleurrijk uitgebeeld door de eester van de agdalenalegende in het Koninklijk useum voor Schone Kunsten: aria is aan het naaien, Jozef komt de kamer binnen en neemt zijn bril om het spelende kind te kunnen bewonderen. Dichter bij het leven van gewone mensen kan haast niet! De Heilige Familie (aria, Jezus en Jozef) met Johannes van.j. Van Brée. Sint-Fredeganduskerk (Claire Baisier, kunsthistorica) 11 KBC Rockoxhuis (families in de kunst), 12 KSKA, 31 Sint-Andrieskerk, 33 Sint-Fredeganduskerk, 33 Sint-Jacobskerk, 26 Onze-Lieve-Vrouwekathedraal, 35 Sint-Pauluskerk, 40 Vereniging voor Kruis en Beeld (over adonnabeelden en beeldengroepen van de H. Familie) Triptiek De Heilige Familie van Hendrik van Balen O.L.V. Kathedraal 30
O 25. OCW RUST- EN VERZORGINGSTEHUIZEN ANTWERPEN + 32 3 223 56 11 WWW.OCW.ANTWERPEN.BE De OCW rusthuizen en RVT-instellingen zijn geïntegreerd in het globale aanbod van ouderenvoorzieningen. De instellingen liggen vaak in woonwijken. Het is dan ook belangrijk dat ze deelnemen aan en zich openstellen voor het wijkgebeuren. GASTRONOIE: AAN TAFEL! FAILIERECEPTEN i.s.m. OCW, cel Culturele en aatschappelijke Ontplooiing Een aantal RVT s heeft aan zijn bewoners tpische familierecepten gevraagd. Hun restaurants maakten hieruit een selectie. Deze recepten worden s middags klaargemaakt en geserveerd: voor de bewoners zelf, hun familie en andere smulpapen. Zo participeren de RVT-bewoners actief aan het erfgoedgebeuren en kunnen ze leuke herinneringen ophalen aan feesten, bijzondere gelegenheden en hun lievelingsrecepten. RESERVATIE: BIJ DE RVT S ZELF RVT ONNIKENHOF: + 32 3 561 16 11 ONNIKENHOFSTRAAT 109, 2040 ANTWERPEN BUS 72, 77, 78 (HALTE ONNIKENHOFSTR) RVT EUROPASQUARE: + 32 3 320 04 11 RUGGEVELDLAAN 26, 2100 DEURNE TRA 24 (HALTE HERENTALSEBAAN) BUS 19 (HALTE EUROPASQUARE) RVT HUIZE BLOEENVELD: + 32 3 820 08 08 KLAPROOSSTRAAT 50, 2610 WILRIJK BUS 27, 18 (HALTE HULSSTRAAT) EN BUS 17, 25, 26 (HALTE BIST, DE KERN) SOCIAAL RESTAURANT DE 7 SCHAKEN VAN SCHOONHOVENSTRAAT 82, 2060 ANTWERPEN +32 3 226 04 91 TRA 2, 3, 15 (ATRIDPLEIN), 12 (VAN SCHOONHOVENSTRAAT), BUS 72, 77, 78 (HALTE ONNIKENHOFSTR) R 26. ONZE-LIEVE- VROUWEKATHEDRAAL HANDSCHOENARKT, 2000 ANTWERPEN + 32 3 213 99 51 DEKATHEDRAAL@ANTWERPEN.BE WWW.DEKATHEDRAAL.BE BUS 6/34 (HALTE SUIKERRUI-STEENPLEIN), 18, 25 EN 26 (HALTE GROENPLAATS-POST). TRA 10 EN 11 (HALTE ELKARKT), 4 EN 8 (HALTE GROENPLAATS-POST) Tussen 1350 en 1520 verrees hier de grootste gotische kerk van de Nederlanden. Bij de oprichting van het bisdom Antwerpen in 1559 werd de Onze-Lieve-Vrouwekerk tot kathedraal of bisschopskerk verheven. Ze kwam diverse rampen altijd te boven. RONDLEIDING Rondleidingen i.v.m. de taferelen van de Heilige Familie in de kathedraal, met nadruk op het schilderij van Hendrik van Balen. Familiekunde aan de hand van grafzerken. O 13, 14 EN 15 UUR (DUUR: HALFUUR) OPENDEUR VAN 13 TOT 16 UUR 27. OPENLUCHTUSEU VOOR BEELDHOUWKUNST IDDELHEI IDDELHEILAAN 61, 2020 ANTWERPEN + 32 3 827 15 34 IDDELHEIOPENLUCHTUSEU@STAD.ANT- WERPEN.BE HTTP://USEU.ANTWERPEN.BE BUS 18, 21 EN 27 (HALTE IDDELHEI ZIE- KENHUIS OF LINDENDREEF) Het Openluchtmuseum voor beeldhouwkunst iddelheim bezit een schitterende collectie die een overzicht biedt van de moderne en hedendaagse westerse beeldhouwkunst. OPENDEUR OPEN TUSSEN 10 EN 19 UUR FAILIESPEL O EE TE NEEN Zie usea stad Antwerpen. OPEN TUSSEN 10 EN 19 UUR Triptiek De Heilige Familie van Hendrik van Balen O.L.V. Kathedraal Aan tafel! Familiefeest. Volkskundemuseum enukaart van aria Kockerols bij haar Eerst Communie in 1882. Volkskundemuseum FAILIERECEPTEN VAN OA EN OPA Wie kent het niet? Het recept dat van moeder op dochter - voor de volledigheid vermelden we graag ook vader en zoon - wordt doorgegeven? Gerechten voor in de week of voor familiale feesttafels van allerlei slag en soort? Finesses die niemand anders kent? Drie Rust- en Verzorgingstehuizen en één sociaal restaurant van het Antwerpse OCW 25 spreken ter gelegenheid van de Erfgoeddag hun verborgen gastronomisch kapitaal aan. Bewoners van de RVT s diepten familierecepten op uit hun privé-kookboek of uit hun geheugen. En die staan op zondag 18 april 2004 op het menu. De koks van de RVT s toveren ze om tot smakelijke gerechten. En het toppunt is dat iedereen op de Erfgoeddag mee mag aanschuiven: de bewoners, hun familieleden en alle anderen. Proef de smaak van vroeger en laat de herinneringen aan familietaferelen op je afkomen! Voor iedereen toegankelijk. Reserveren is wel noodzakelijk. Bejaard koppel op een bank. Openluchtmuseum voor Beeldhouwkunst iddelheim 31
UIT DE FAILIE-ENCYCLOPEDIE Familiehereniging De Antwerpse Julia, zwanger, reist in, 1922 met de stoomboot haar Amerikaanse geliefde achterna. Dat dreigt slecht af te lopen...een verhaal van familiehereniging Tussen pakweg 1850 en 1930 vertrokken er zo n 50.000 uit de haven van Antwerpen naar de Nieuwe Wereld. Vijftigduizend Belgen, op zoek naar een beter bestaan, weg uit de miserie. Die landverhuizing rukte honderden families uit elkaar. aar niet alle Vlaamse landverhuizers trokken van pure ellende naar Amerika. Soms was Cupido de drijfveer. Zoals bij de Antwerpse Julia Schwalbe, dochter van een Zeeuwse moeder en een Letse vader. Zij vond na W.O. I een baantje bij een Amerikaanse bank. Daar kwam op een mooie dag de knappe Amerikaanse soldaat Henr Cla Bennett voorbij. De twee begonnen een relatie. aar ergens eind 1921, begin 1922 werd de legereenheid waartoe Henr Cla Bennett behoorde, naar Amerika teruggeroepen. Julia beloofde dat ze hem snel achterna zou reizen. Dat gebeurde vroeger dan gedacht, want ze bleek zwanger. Omdat wie in derde klasse reisde als emigrant werd beschouwd en bij aankomst in New York grondig werd gecontroleerd, reisde Julia tweede klasse. Zo zou ze haar bij aankomst niet aan een medisch onderzoek worden onderworpen, waardoor men ook niet zou ontdekken dat ze zwanger was. Zwangere vrouwen (en zeker ongehuwde!) mochten de V.S. niet in! Ze vertrok op 7 maart 1922 met de SS Finland van de Red Star Line. Tijdens de overtocht werd Julia echter zo ziek dat ze werd overgebracht naar de ziekenboeg. Bij de ontscheping in New York geraakte ze daar niet tijdig weg, verzeilde tussen de passagiers uit derde klasse en werd voor controle naar het emigratiecentrum op Ellis Island gebracht. Daar ontdekte men dat ze zwanger was. Julia Schwalbe werd de toegang tot de V.S. ontzegd. In afwachting van haar deportatie werd ze ondergebracht in het hospitaaltje van Ellis Island. Intussen was Henr Cla Bennett gealarmeerd. Pas na een week en met de hulp van enkele hoge Amerikaanse legeromes kon hij zijn Julia vrij krijgen. Kort daarna trouwden ze. Julia beviel van een wolk van een dochter. De familie Bennett ging in New Jerse wonen en kreeg vier kinderen. Julia Schwalbe overleed in 1989 op 88-jarige leeftijd. (Dirk usschoot, journalist-auteur) Veel familieherenigingen liepen faliekant af. Enkele van die verhalen (én het volledige verhaal van Julia Schwalbe!) kunt u lezen in Wij gaan naar Amerika - Landverhuizers naar de Nieuwe Wereld 1850-1930 van Dirk usschoot (Lannoo). Wachtzaal in het ontsmettingslokaal van de Red Star Line te Antwerpen met emigranten en hun bagage Nationaal Scheepvaartmuseum RED STAR LINE EORIAL: genealogisch toerisme Het geplande Antwerpse migratiemuseum, voorzien in de gebouwen van de Red Star Line aan de Rijnkaai en de ontevideostraat, zal het verhaal van Julia en de miljoenen andere Europese emigranten vertellen. Net zoals de interesse voor genealogie in het algemeen neemt bij veel mensen ook de belangstelling toe voor de plaatsen waar hun voorouders vandaan komen, hun leven doorbrachten, stierven. Dat leidt tot het zogeheten genealogisch toerisme. Het vroegere emigratiecentrum in New York dat nu omgevormd is tot het Ellis Island useum of Immigration is een van de grootste toeristische trekpleisters in Amerika. Tussen 1850 en 1930 passeerden vele duizenden Duitsers, Hongaren, Oostenrijkers, Polen en Russen langs de gebouwen van de Red Star Line. Hun vele afstammelingen zullen, op zoek naar hun voorouders, opnieuw langs de Rijnkaai moeten passeren. Red Star agazijn aan de Rijnkaai en ontevideostraat, het toekomstige memorial. Erfgoedcel Wij gaan naar Amerika - Landverhuizers naar de Nieuwe Wereld 1850-1930 van Dirk usschoot (Lannoo). 32
A 28. RIJKSARCHIEF ANTWERPEN DOOR VERSTRAETEPLEIN 5, 2018 ANTWERPEN + 32 3 236 73 00 RIJKSARCHIEF.ANTWERPEN@ARCH.BE HTTP://ARCH.ARCH.BE/FRAE_NL_D2.HT BUS 6/34, 9 EN 20 (HALTE DRAAKPLAATS) TRA 11 (HALTE DRAAKPLAATS) Deze wetenschappelijke instelling staat in voor het archivalisch erfgoed van overheden, personen en instellingen gevestigd in de provincie Antwerpen. Haar belangrijkste taken zijn toezicht, verwerving, bewaring, ontsluiting, dienstverlening en onderzoek. TENTOONSTELLING EN RONDLEI- DING: EEN SPEURTOCHT NAAR VERRE FAILIE IN HET VERLE- DEN Bezoekers krijgen een kleine rondleiding in de diverse leeszalen als eerste kennismaking met het onderzoek in en op basis van het archivalisch erfgoed. De nadruk valt op het onderzoek naar voorouders: welk archivalisch erfgoed staat ter beschikking om verre familie op te sporen? Hoe gaat dat in het Rijksarchief in zijn werk? In de marge worden enkele leuke en interessante archiefstukken tentoongesteld. VAN 10 TOT 12 UUR EN VAN 13 TOT 18 UUR CADEAU: WAT ZIT ER IN IJN FAILIE? Een handige wegwijzer voor familieonderzoek: voor de speurneuzen. GRATIS, ZIE IN DEZE BROCHURE Sleepschip Stad Lookeren, Aloïs Durick met vrouw en dochter Stephanie. Rijnvaartarchief Albert Verdoren 29. RIJN- EN BINNENVAARTUSEU ANTWERPEN BONAPARTEDOK NIEUWPOORTKADE, 2000 ANTWERPEN + 32 3 219 09 80 HUYSANSW@YUCO.BE BUS 6, 9, 34 EN 36, TRA 4 EN 7 (HALTE SINT-PIETERSVLIET) Het Rijn- en Binnenvaartmuseum is eigenaar van drie oude binnenschepen, waarvan de on désir en de Lionar zijn ingericht als museum en het derde, de Angelo, als café. RONDLEIDING Doorlopend gidsbeurten in het museum. R 30. SAINT BONIFACE ANGLICAN CHURCH GRÉTRYSTRAAT 39, 2018 ANTWERPEN + 32 3 239 33 39 WWW.BONIFACE.BE BUS 16 (HALTE ARIALEI) Sleepschip Alice heeft een kustvaarder die verwaaid was op de kop gekregen. Rijnvaartarchief A. Verdoren Familiefoto s St Boniface wordt vaak gefotografeerd bij familiegelegenheden (doopsel, huwelijk). De kerk is ook het bezoeken waard vanwege haar prachtige architectuur in Engelse neogotische stijl en met imposante glasramen. RONDLEIDING Wie de liturgie van de Engelse kerk wil meemaken, is van harte welkom tijdens de gezongen eucharistieviering om 10.30 uur, waarna voor geïnteresseerden een Albert en Joris Verdoren in de Brabantse Boot. Rijnvaartarchief A. Verdoren Familiefoto s rondleiding wordt georganiseerd. Ook in de namiddag zijn er rondleidingen. O 13, 14, 15, 16 EN 17 UUR Het huwelijkscontract van Kapitein Charles Frachon en Zoë Laussat, dochter van de Antwerpse prefect, dat op 30 september 1811 ondertekend werd door een wel zeer beroemde getuige, keizer Napoleon. Rijksarchief Antwerpen Geruggensteund door de eigen familie en de familie van gelovigen van St Boniface beloven twee jonge mensen elkaar trouw Saint Boniface Church 33
UIT DE FAILIE-ENCYCLOPEDIE De maagschap van de Heilige Anna Een ongemeen populair moederthema in de kunst, dat beantwoordde aan middeleeuwse waarden. What s in a word? Het bizar ogende begrip maagschap is eigenlijk gewoon een oud woord voor familie. aag staat nog altijd in Van Dale met de betekenis bloedverwant. De populairste maagschap in de kunst was in de iddeleeuwen ongetwijfeld die van de Heilige Anna, de moeder van aria en grootmoeder van Jezus. Zo werd er verteld dat Anna drie keer trouwde, eerst met Joachim, dan met Cleophas en ten slotte met Salomas. Telkens kreeg ze een dochter die aria genoemd werd. aria trouwde met Jozef, aria Cleophas met Alfeüs en aria Salome met Zebedeüs. En hun zoontjes waren respectievelijk Jezus, de apostelen Jacobus de indere, Simon en Thaddeüs, en Jacobus de eerdere en Johannes de Evangelist. Een zus van Anna was de moeder van Elisabeth, die Johannes de Doper het leven zou schenken. Tegen het eind van de 16 de eeuw verdween het thema plotseling uit de kunst: het Concilie van Trente verbood toen deze uitbeelding van de ooms, tantes en neven van Jezus. Ze was namelijk gebaseerd op verhalen die je niet in de vier evangelies vond, wel in het apocriefe protoevangelie van Jacobus en in de Legenda Aurea, een 13 de -eeuwse verzameling heiligenlevens. In bijna elke Antwerpse kerk vond je wel een voorstelling van deze maagschap. Sommige schilderijen zijn in musea beland, andere hangen vandaag nog in de kerken en kapellen: een doek van aarten Pepijn op het altaar van de Heilige Anna in de Sint-Andrieskerk, een paneel van Frans Floris de Vriendt in de Sint-Annakapel van de Sint-Jacobskerk en een ander in de Sint-Pauluskerk dat wordt toegeschreven aan Frans I of Ambrosius Francken. Anna s populaire maagschap was een perfecte weergave van de familiale idealen van toen. De heilige werd vereerd als de waardige echtgenote, moeder en grootmoeder, die de hele familie in de brede zin samenhoudt. Vandaar dat ze op de schilderijen de centrale plaats toebedeeld krijgt, op dezelfde hoogte als haar dochter aria en haar kleinzoon Jezus, maar enigszins in hun schaduw. De andere dochters staan een trapje lager. En om het een beetje overzichtelijk te houden staan de echtgenoten meestal onmiddellijk achter hun vrouwen, en zitten de kinderen op de schoot van hun moeder. Op andere doeken leert Anna aria lezen of kijkt ze toe bij de opvoeding van haar kleinzoon Jezus. Anna als voorbeeldmoeder die dicht bij het leven van de gewone mensen staat, vind je ook in de beeldhouwkunst: beeldjes van Sint-Anna ten Drieën beelden haar uit in het gezelschap van aria en Jezus. Een ware moedercultus. (Claire Baisier, kunsthistorica) 12 KSKA, 31 Sint-Andrieskerk, 34 Sint-Jacobskerk, 35 Sint-Pauluskerk De Heilig Anna omringd door haar kinderen (waaronder aria) en haar kleinkinderen (waaronder Jezus). (rechts) Heilig aagschap, toegeschreven aan Frans I Francken of Ambrosius Francken, 1591-1610, Sint Pauluskerk. KIK-IRPA, Brussel (links) St.-Jacobskerk, Frans Floris de Vriendt, aagschap van de H. Anna. KIK-IRPA, Brussel 34