BestuursBestuurs- en Concerndienst Atlas voor gemeenten 2011: de positie van Utrecht en de waarde van cultuur voor de stad notitie van Bestuursinformatie www.onderzoek.utrecht.nl Juni 2011
Colofon uitgave Afdeling Bestuursinformatie Bestuurs- en Concerndienst Gemeente Utrecht 00 286 150 bestuursinformatie@utrecht.nl in opdracht van Afdeling Bestuursinformatie Sector Bestuurs- en concerndienst Gemeente Utrecht internet www.onderzoek.utrecht.nl informatie Marian Mazurkiewicz Hanneke Polman Tel. (00) 286 118 Juni 2011
Gemeente Utrecht 1 Inleiding Jaarlijks maakt de Stichting 'Atlas voor gemeenten' een rapportage waarin de 50 grootste gemeenten van Nederland worden vergeleken op een groot aantal indicatoren. De Atlas is een belangrijke vergelijking van (prestaties van) gemeenten die landelijk gemaakt worden. De keuze van de gepresenteerde indicatoren is een selectie van de Atlas. Sommige indicatoren zijn eenduidig meetbaar, andere indicatoren zijn samengesteld uit verschillende gegevens, waarbij de keuze de uitkomst sterk kan beïnvloeden. De indicatoren geven een beeld van: Hoe scoort Utrecht ten opzichte van de andere 49 grootste gemeenten? Daarom heeft Bestuursinformatie er voor gekozen om een korte handzame samenvatting te maken over de score van Utrecht in de Atlas voor gemeenten van dit jaar. De hoofdstukken in deze notitie zijn ingedeeld aan de hand van de volgende thema's: Bevolkingssamenstelling Sociaal-economische positie en Woonaantrekkelijkheid Cultuur Per hoofdstuk is voor verschillende indicatoren bekeken welke positie Utrecht inneemt op de lijst van 50 grootste gemeenten. Elk hoofdstuk begint met het uitlichten van een belangrijke indicator door een vergelijking te maken met de andere G4-steden en met steden met een vergelijkbaar inwonertal zoals Eindhoven, Tilburg en Almere. Waar mogelijk is een vergelijking gemaakt met de uitkomsten van de Atlas voor gemeenten van voorgaande jaren. In figuur 1 is op een snelle manier inzicht te krijgen in de manier waarop Utrecht presteert op de indicatoren uit de Atlas voor gemeenten. Naast de ranglijsten op verschillende terreinen staat in deel I van de Atlas voor gemeenten 2011 het thema cultuur centraal. Enkele resultaten zijn in deze notitie samengevat. Figuur 2 geeft inzicht in de manier waarop Utrecht presteert op het gebied cultuur uit de Atlas voor gemeenten.
Figuur1: Positie Utrecht op indicatoren Atlas voor gemeenten 2011 bereikbaarheid van banen (per openbaar vervoer) hoogopgeleiden woonaantrekkelijkheidsindex bereikbaarheid van banen (per auto in de spits) bevolkingsontwikkeling huizenprijzen sociaal-economische index vergroening laagopgeleiden arbeidsongeschiktheid bereikbaarheid van banen (per auto buiten spits) eenoudergezinnen langdurige werkloosheid etnische diversiteit armoede aantal bijstandsontvangers werkgelegenheid gezinnen met kinderen vergrijzing 1 1 2 4 7 7 9 10 12 21 26 9 45 49 10 20 0 40 50 4
Gemeente Utrecht Figuur 2: Ranglijsten Utrecht Cultuur creatieve klasse aantal culturele evenementen kunstenaars theaterbezoek aantal klassieke concerten aantal theatervoorstellingen museumbezoek culinaire diversiteit creatieve bedrijfstakken kunsten en cultureel erfgoed voetbalindex (succes profvoetbal) aantal popconcerten creatieve zakelijke diensten aantal restaurants aantal antiquariaten aantal boekwinkels aantal rijksmonumenten media en entertainment aantal bibliotheken aantal archeologische monumenten aantal cultureel historische musea galerieën culinaire kwaliteit aantal filmdoeken musea voor beeldende kunst aantal bioscoopstoelen aantal cafés 1 2 2 2 4 4 5 5 7 8 8 9 11 11 12 12 12 15 17 18 21 26 26 29 4 10 20 0 5
2 Bevolking Bevolkingssamenstelling Bevolkingsindicatoren Rangorde 2008 2010 aantal inwoners 4 4 hoogste percentage niet-westerse herkomst 6 12 minste aantal 65-plussers (vergrijzing) 1 2 meeste aantal 15 29-jarigen (verjonging) 1 minste aantal gezinnen met kinderen 5 minste aandeel eenoudergezinnen 8 9 Bron: Atlas voor gemeenten 2009, 2011 Utrecht is qua inwonertal de vierde gemeente van Nederland. Wat betreft het aandeel bevolking van niet-westerse herkomst als percentage van de bevolking staat Utrecht op de twaalfde plaats. De andere G4-steden hebben een hoger percentage bevolking van niet-westerse herkomst. Van vergrijzing is in Utrecht nauwelijks sprake: Utrecht staat op de 49ste plaats wat betreft het aandeel 65-plussers. Utrecht heeft een jonge beroepsbevolking: Utrecht staat op de derde plaats van de 50 gemeenten als het gaat om het aandeel 15-29 jarigen. Het aantal jonge eenoudergezinnen (één ouder tussen 20 en 9 jaar) is relatief laag in Utrecht. De andere G4-steden eindigen relatief onderaan en staan allemaal bij de laatste vijf. Opleidingsniveau Rangorde 2008 2010 laagste aandeel laagopgeleiden 6 4 hoogste aandeel hoogopgeleiden 1 1 Bron: Atlas voor gemeenten 2009, 2011 Utrecht heeft relatief weinig laagopgeleiden als percentage van de beroepsbevolking. In de andere G4-steden wonen relatief meer laagopgeleiden, behalve in Amsterdam. De Utrechtse beroepsbevolking kent het hoogste percentage hoogopgeleiden van de 50 grootste gemeenten van Nederland. 6
Gemeente Utrecht Sociaal-economische positie en woonaantrekkelijkheid Sociaal-economische index De sociaal-economische index combineert gegevens over werkgelegenheid, arbeidsparticipatie, uitkeringafhankelijkheid en inkomen. Sociaal-economische index Rangorde 2008 2010 Utrecht 4 Amsterdam 2 16 Den Haag 1 4 Rotterdam 40 9 Eindhoven 1 17 Tilburg 18 22 Almere 28 25 Bron: Atlas voor gemeenten 2009, 2011 Utrecht stijgt in 2011 opnieuw op de sociaaleconomische index en komt uit op een derde positie. In 2004 stond de stad Utrecht nog op een elfde plaats. De andere G4-steden eindigen op een ruime afstand van Utrecht in de top 50. Werk Werkgelegenheid en participatie 2010 Werkgelegenheidsgroei 2000-2010 9 Aantal banen in Utrecht 20.760 Netto participatiegraad 40 Wat betreft werkgelegenheid en netto participatiegraad in de gemeente, eindigt Utrecht onder de andere G4-steden op de lijst. Almere creëert het hoogste aantal nieuwe banen. Arbeidsongeschiktheid en langdurige werkloosheid Rangorde 2010 Arbeidsongeschiktheid 7 Langdurige werkloosheid 10 7
Utrecht heeft minder arbeidsongeschikten en langdurig werklozen dan de andere G4 steden. Inkomen Bijstand en armoede Rangorde 2010 Aantal bijstandsontvangers 26 Percentage huishoudens met inkomen <105% van het sociaal minimum 21 Vergeleken met de andere G4 steden heeft Utrecht aanzienlijk minder bijstands-ontvangers en huishoudens met een inkomen <105% van het sociaal minimum Woonaantrekkelijkheid en huizenprijzen De woonaantrekkelijkheidsindex combineert de bereikbaarheid van banen, het culturele aanbod, veiligheidsaspecten, het aandeel koopwoningen, de bereikbaarheid van natuurgebied, het culinaire aanbod, de aanwezigheid van een universiteit en het historisch karakter van een stad. Woonaantrekkelijkheidsindex* Rangorde 2008 2010 Utrecht 2 2 Amsterdam 1 1 Den Haag 4 5 Rotterdam 10 15 Eindhoven 17 20 Tilburg 1 16 Almere 42 40 Bron: Atlas voor gemeenten 2009, 2011 Net als in 2008 staat Utrecht op de tweede plek in de woonaantrekkelijkheidsindex. Van de G4-steden staat Amsterdam wederom bovenaan. Zowel Den Haag als Rotterdam dalen op de lijst. Huizenprijzen Rangorde 2010 Gemiddelde huizenprijzen in euro's De gemiddelde huizenprijzen liggen in Utrecht vrij hoog. Alleen in Amsterdam en Haarlem liggen de gemiddelde huizenprijzen hoger. 8
Gemeente Utrecht 4 De waarde van cultuur voor de stad Cultuur is van groot belang voor de concurrentiepositie van stedelijke woonmilieus en voor de concurrentiepositie van steden ten opzichte van elkaar. De waarde van cultuur voor de stad uit zich onder andere in hogere grond- en woningprijzen in de buurt van culturele voorzieningen. Vooral mensen met een hogere opleiding kennen veel waarde toe aan het grote en diverse cultuuraanbod in steden. In steden met een groot cultuuraanbod is er over het algemeen meer werk in de verzorgende sectoren, zoals horeca en detailhandel. Hier profiteren juist mensen met een lagere opleiding van. Een herbezinning op de wijze van financiering van kunst en cultuur is nuttig. Veel van de maatschappelijke baten van kunst en cultuur komen lokaal terecht. Het ligt voor de hand dat een belangrijk deel van de financiering van kunst en cultuur in lokale handen komt. Stedelijke voorzieningen bepalend in woonplaatskeuze Hoewel de steden in de jaren tachtig aan aantrekkingskracht verloren en leegliepen, is de stad momenteel weer in trek, volgens de Atlas voor gemeenten. Het toegenomen culturele aanbod in steden is een belangrijke verklaring voor de hernieuwde aantrekkingskracht die van steden uitgaan. Voor steeds meer mensen is de nabijheid van stedelijke voorzieningen namelijk een doorslaggevende factor voor de keuze van een woonplaats. Het lijkt wellicht paradoxaal dat mensen zo dicht op elkaar willen wonen in een tijd waarin afstanden steeds kleiner worden door de komst van internet en betere en snellere transportmogelijkheden. Edward Gleaser noemt dit de 'paradox of urban triumph'. Maar omdat werk en andere zaken (dankzij internet en snelle transport) vanuit steeds meer plekken in het land goed te bereiken zijn, worden mensen juist kritischer in hun woonplaatskeuze. Voor veel mensen geldt dat ze willen genieten van de diversiteit aan voorzieningen die de stad te bieden heeft. Dit betekent bijvoorbeeld 's avonds zonder lang te hoeven reizen naar een theater of concertgebouw kunnen gaan. Mensen willen zogenaamde 'walking cities' waarin op loop- of fietsafstand een gevarieerd aanbod aan (culturele) voorzieningen is. Cultuur is fundament onder aantrekkelijke stad Nu de groei van de bevolking stagneert, gaan steden de concurrentie met elkaar aan om verhuizende huishoudens binnen te halen. De woonconsument krijgt steeds meer te kiezen waardoor het belang van cultuur voor de stad steeds groter wordt. Steden met veel cultuuraanbod zijn over het algemeen populaire, aantrekkelijke woonsteden. Deze steden trekken meer creatieve, hoogopgeleide mensen aan. Het onderzoek naar wat een aantrekkelijke stad is, laat zien dat de 9
winnende steden vaak steden zijn met historie en cultuur. Cultuur is hiermee het fundament onder de aantrekkelijke stad en is een factor waarop beleidsmakers direct invloed uit kunnen oefenen. Cultuur in de stad is indirect van belang voor lokale economie Cultuur in de stad is niet alleen goed voor de aantrekkingskracht van een stad en de concurrentiepositie van een stad op de woningmarkt. Het is zij het indirect ook van belang voor de lokale economie. Steden met een groot cultureel aanbod trekken volgens Atlas voor gemeenten namelijk vaker een creatieve, hoogopgeleide bevolking wat over het algemeen productieve werknemers zijn. Dit draagt bij aan de groei van de werkgelegenheid, ondermeer omdat bedrijven zich graag vestigen in de nabijheid van deze groep potentiële werknemers. Deze hoogopgeleide stedelingen geven ook meer geld uit in de plaatselijke horeca, wat ook de laagopgeleide werkgelegenheid stimuleert. Omvang creatieve klasse als percentage van de beroepsbevolking Rangorde 2008 2010 Utrecht 1 1 Amsterdam 2 2 Den Haag 12 14 Rotterdam 2 27 Eindhoven 10 1 Tilburg 26 26 Almere 29 2 Bron: Atlas voor gemeenten 2009, 2011 Utrecht bezet de afgelopen vijf jaar de eerste plaats wat betreft de omvang van de creatieve klasse als percentage van de beroepsbevolking. Historische monumenten en podiumkunsten bepalen grond- en huizenprijzen De aanwezigheid van historische monumenten in de stad en de nabijheid van podiumkunsten bepalen voor een flink deel de verschillen in grond- en huizenprijzen tussen steden. De nabijheid van musea hebben een minder groot effect op deze prijzen. Dat komt doordat musea veel meer gericht zijn op bezoekers van buiten de stad en regio. Mensen zijn bereid om voor musea verder te reizen dan voor podiumkunsten. Maatschappelijk waarde van Utrechts cultureel aanbod is 1 miljard euro De meetbare maatschappelijke waarde van het totale aanbod van cultuur en erfgoed komt volgens de berekening van Atlas voor gemeenten voor Utrecht uit op in totaal 1 miljard euro. Een groot deel hiervan wordt bepaald door de aanwezigheid van podiumkunsten (71 miljoen euro). De waarde van de musea in Utrecht is veel lager (129 miljoen). De maatschappelijke waarde van de historische binnenstad is 291 miljoen euro. Voor Utrecht geldt dat huishoudens bereid zijn 1.000,- extra te betalen voor een koopwoning als gevolg van het culturele aanbod. Hiervan komt ruim 8.000 euro op het conto van de podiumkunsten. 10
Gemeente Utrecht De maatschappelijke waarde van het culturele aanbod in Utrecht Totale waarde voor de stad in mln euro. Waarde per woning in euro Podiumkosten 71 8.28 Musea voor beeldende kunst 129 1.75 Historische binnenstad 291.98 Totaal 10 1.011 Financiering van kunst en cultuur Het grootste deel van de maatschappelijke baten van het aanbod aan podiumkosten in Utrecht slaat voor zover bekend neer in de stad zelf (81%). Volgens de Atlas van gemeenten ligt het dan voor de hand dat dat aanbod ook grotendeels lokaal wordt bekostigd. Met verdere decentralisering van de financiering van het aanbod aan podiumkosten in de steden komen kosten en baten dichter bij elkaar te liggen, hetgeen een zuiverde afweging bij de besteding van belastinggeld mogelijk maakt. De maatschappelijke acceptatie en daarmee politieke haalbaarheid van vergroting van de lokale financiering is echter laag. De afweging tussen centrale of decentrale financiering van cultuur zal per culturele sector tot een verschillende uitkomst moeten leiden. De maatschappelijke baten van de podiumkunsten slaan grotendeels lokaal neer, terwijl de lokale waarde van bijvoorbeeld musea lager ligt. Ruimtelijke verdeling van de kosten en baten van het aanbod aan podiumkunsten in Utrecht in mln euro's Lokaal Utrecht Regionaal (rest van de provincie) Nationaal (rest van het land) Maatschappelijke waarde 71 148 19 In procenten 81% 17% 2% subsidies 61 50 145 In procenten 65% 9% 26% 11