Digital Playground. Foto: Karina Bogaerds KENNISKRING MEDIA-EDUCATIE
Inleiding Hoe kan media-educatie worden verankerd in het Amsterdamse onderwijs? Ons dagelijks leven staat in het teken van de invloed van beeld en media. Het gedrukte woord als medium voor kennisoverdracht krijgt serieuze concurrentie van het visuele beeld. Het visuele beeld is er in uiteenlopende verschijningsvormen: in fotografie, internet, blogs, reclame, design, graffiti, beeldende kunst, video en in andere nieuwe media. Nieuwe media zoals televisie en internet overspoelen ons met visuele informatie. Deze visuele informatie ondergaan wij niet zomaar, vooral jongeren zijn zowel mediaconsument als mediaproducent. Wij moeten ons daarom afvragen hoe mediawijs jongeren zijn en hoe wij hun de weg kunnen wijzen in mediawijsheid. Mocca heeft deze trend opgepikt en eind augustus 2008 zijn Anouck Wolf en Kiran Sukul begonnen met de eerste voorbereidingen voor de kenniskring over media-educatie. Zij hebben gesprekken gevoerd met de volgende experts: Jan Ensink van Cultuurnetwerk, Emiel Heijnen van de Amsterdamse Hogeschool voor de Kunsten, Martine Wiebenga van Beeld en Geluid, Saranna Maureau van de Stichting Breedband Onderwijs Amsterdam, Cathy Brickwood van Virtueel Platform, Frank Verveen van ETV en ROC Mondriaan, Marieke Hochstenbach van het Creative Learning Lab, Remco Pijpers van Mijn Kind Online, dat hij ook heeft opgericht, en Florine Wiebenga van het Nederlands Instituut voor Filmeducatie. De informatie die de Moccamedewerksters in deze gesprekken hebben gekregen gaf richting aan de gedachtevorming en heeft geleid tot de volgende centrale vraag voor deze kenniskring: Hoe kan media-educatie worden verankerd in het Amsterdamse onderwijs? Met deze centrale vraag als leidraad zijn drie kenniskringgesprekken georganiseerd in het Nederlands Instituut voor Mediakunst (NIMK), met docenten in het primair onderwijs, met leerkrachten in het voortgezet onderwijs en met cultuuraanbieders. Tijdens de kenniskringbijeenkomst voor docenten uit het primair onderwijs hebben de aanwezige leerkrachten, Kirsten Bouwmeester, Esther Daggelder, Gabriël Maassen, Sashi Murli en Wendy Snaauw, onder leiding van gespreksleidster Saranna Maureau gediscussieerd over drie relevante stellingen en ervaringen uitgewisseld. De frisse blik Foto: Mirna Ligthart 1
Tijdens het kenniskringgesprek met leerkrachten uit het voortgezet onderwijs is een ideale situatie uitgewerkt, een school met een ideaal mediaprofiel. De aanwezige leerkrachten, Nathalie Hunting van het Cartesius Lyceum, Frank de Roon van het Berlage Lyceum, Jeannette Jansen Hendriks van het Westburg College en Jeanet Snijders van het Huygens College, zijn bevlogen te werk gegaan onder leiding van gespreksleider Emiel Heijnen. De uitkomst van dit kennismakingsgesprek is opgenomen in dit verslag. Cultuuraanbieders konden in deze verkenning natuurlijk niet uitblijven. In het kenniskringgesprek werd kennis ingebracht door Fifi Schwarz van Stichting Krant in de Klas, Jacqueline de Gruyter namens het Multimedialab, de mediakunstenaar Michiel Koelink, Lucas Westerbeek van De frisse blik, Arijjan Verboon van Digital Playground, Yannick van Balen van Edutainment Nederland, Saranna Maureau vanuit BOA, Joek van Montfort van Xota en Anouk Laverge van het NIMK. Met deze gevarieerde groep aanbieders van media-educatieve projecten en lessen heeft discussieleider Emiel Heijnen gezocht naar antwoorden op de centrale vraag. In dit verslag zijn citaten en aanbevelingen uit de individuele gesprekken en de kenniskringbijeenkomsten opgenomen en een overzicht van informatieve websites. Met deze kenniskring wil Mocca kennis uitwisselen, informatie verschaffen over media-educatie in het onderwijs, en zowel leerkrachten als cultuuraanbieders ondersteunen bij het mediawijs maken van schoolgaande kinderen en jongeren. Anouck Wolf en Kiran Sukul Mocca 2008/2009 Jongeren hebben op hun 21ste al gemiddeld 250.000 mails en sms'jes ontvangen, 5000 uur achter de spelcomputer gezeten en 3500 uur op internet gesurft. Zo blijkt uit onderzoek van Logica CMG. - www.mediawijsheid.nl Voor het eerst is er een hele generatie die opgroeit met altijd video-, foto- en audioapparatuur op zak en duizend machines waar ze dat allemaal mee kunnen. We hoeven niets te kopen om meteen lekker te gaan kleien en mooie en zinvolle dingen te maken. - Michiel Koelink, mediakunstenaar Het wereldwijde web, zoals we dat nu kennen is, in tegenstelling tot alle andere technologieën waar we tot nu toe als mensheid gebruik van hebben gemaakt, niet langer een 'extension of man', het is een tool, een tool die je kunt gebruiken. Het is een wereld, die vorm krijgt terwijl we erover praten, waar wij onderdeel van worden op het moment dat je het erover hebt. Wat zou je, een kind, is te eng gesteld, wat zou je ieder mens mee willen geven die een nieuwe wereld gaat verkennen?'' - Arijjen Verboon, Digital Playground 2
Inhoudsopgave Inleiding 1 1. Conclusies Conclusies 4 Algemene aanbevelingen 5 Aanbevelingen voor scholen 6 2. Mediawijsheid Mediawijsheid 8 Media-educatie en cultuureducatie 9 Mediawijsheid en media-educatie 9 3. Media-educatie en mediawijsheid volgens de experts Mediawijsheid volgens de experts 10 Waar gaat media-educatie over? 11 Wat hebben docent en school nodig om media-educatie vorm te geven? 13 4. De kenniskringen 4.1 De kenniskringen 15 Media-educatie is geen onderdeel van kunsteducatie 15 Actuele media-educatie moet zich alleen richten op artistieke kwaliteiten 17 Media-educatie moet vooral buitenschools plaatsvinden 19 4.2 De ideale situatie 21 Een mediaprofiel voor een basisschool 21 Een mediaprofiel voor een school voor voortgezet onderwijs 22 Randvoorwaarden voor media-educatieve projecten van cultuuraanbieders 23 5. Bijlagen I Experts media-educatie 25 II Deelnemers kenniskring media-educatie 27 III Belangrijke websites 28 IV Literatuur 31 3
Conclusies De verschillende bijeenkomsten en gesprekken hebben inzicht gegeven in hoe de betrokkenen aankijken tegen media-educatie en hoe zij haar idealiter vorm willen geven in het onderwijs. De standpunten van de docenten in het primair en het voortgezet onderwijs, en de cultuuraanbieders komen in grote lijnen overeen. De frisse blik Een belangrijke overeenkomst tussen de docenten uit het primair en voortgezet onderwijs waarmee is gesproken, is dat zij allen affiniteit hebben met media-educatie. Veel initiatieven komen voort uit de eigen interesse van deze docenten. Zij hebben deze interesse tot de aanjager voor het onderwerp binnen school gemaakt. De meerderheid van de aanwezige docenten in het primair onderwijs is cultuurcoördinator op hun school. Een groot verschil met het voortgezet onderwijs is dat een kunstvakdocent binnen het basisonderwijs eerder uitzondering is dan regel. In het voortgezet onderwijs daarentegen, zijn alle docenten vakdocenten, dus ook voor de kunst- en cultuurvakken. De invulling van het cultuurbeleid binnen scholen en dus ook van media-educatie, hangt nog erg aan bepaalde personen. Wel wordt opgemerkt dat het proces om tot beleid te komen sterk heeft bijgedragen aan de eigen vraagontwikkeling en aan de verankering van cultuureducatie binnen de scholen. Tijdens de bijeenkomst met leerkrachten uit het voortgezet onderwijs wordt duidelijk zichtbaar hoe het niveau van de leerling een rol speelt bij de keuze voor een bepaald aanbod en voor bepaalde doelstellingen. Op het vmbo wordt bijvoorbeeld vanuit praktisch naar beschouwend gewerkt. Techniek is en blijft een struikelblok. Scholen lopen vaak tegen praktische problemen aan, zoals computers die niet goed werken of een niet goed functionerend netwerk. Voorts wordt opgemerkt dat de ontwikkelingen snel gaan en dat passende bijscholing ontbreekt. Er zijn grote verschillen tussen docenten wat betreft ICT-vaardigheden en mediaskills, en niet iedereen ziet de noodzaak van media-educatie in. De structuren op scholen kunnen kunstzinnig mediagebruik bemoeilijken, wat nog wordt versterkt door te weinig voorbereidingstijd voor docenten. Sommige aanwezigen zien techniek en apparatuur als een onterecht obstakel. Veel jongeren beschikken tegenwoordig zelf over film- en fotoapparatuur op hun mobiele telefoon. Met weinig middelen kan op school al aardig wat worden bereikt. De vraag is dan of professionele apparatuur wel noodzakelijk is en de voorkeur dus uitgaat naar een camera voor elke leerling of dat met een camera voor enkele leerlingen kan worden volstaan. Uit de gesprekken en bijeenkomsten zijn verschillende aanbevelingen voortgekomen. Deze zijn onderverdeeld in algemene aanbevelingen en aanbevelingen speciaal voor scholen. Foto: Mirna Ligthart 4
Aanbevelingen Algemene aanbevelingen Clustering van kennis en informatie is belangrijk. Er bestaan veel websites en er is leuk aanbod, maar de informatie daarover is nog niet bijeengebracht. Kennisdeling is essentieel. Een systeem dat toepasbare en op niveau afgestemde kennis deelt en inzichtelijk maakt, komt ten goede aan de ontwikkeling van media-educatie. Een belangrijke ontwikkeling is dat consumenten zijn veranderd in producenten. Door de voortschrijdende techniek heeft bijna iedereen nu altijd een fototoestel en een videocamera op zak. Dankzij nieuwe en gratis toepassingen kan iedereen die het wil mediaproducent zijn: op blogs en internetfora, via Hyves, met YouTube, of in de virtuele online wereld van Habbo Hotel of Second Life. Het Nederlands Instituut voor Filmeducatie heeft samen met Digital Playground en Kunstgebouw/ Mediafabriek een doorlopende leerlijn ontwikkeld. De webapplicatie bij deze leerlijn komt september 2009 online onder de naam Mediawijsheid: Kern en Doel, doorlopende leerlijn voor media vaardigheden en bewustzijn op www.mediawijsheid.nl. Produceren, betekenisgeving, beleving, reflecteren, beeldanalyse (beeldtaal en codering) en identiteitsvorming zijn belangrijke onderdelen van media-educatie. Productie door de leerlingen zelf is van groot belang bij media-educatie als onderdeel van cultuureducatie. Media-educatie gaat over het ontwikkelen van een kritisch bewustzijn door leerlingen. Dit kritisch bewustzijn moet hen in staat stellen om beeld grondig te analyseren en eigenhandig te produceren en om er achteraf op te reflecteren. Nieuwe media zorgen voor een omgeving die niet meer tijd- en plaatsgebonden is. Media zijn inmiddels een netwerk. Netwerken zijn belangrijk voor het ontstaan van nieuwe ideeën. Mensen kunnen via netwerken op verschillende plekken aan een gezamenlijk project werken. Media-educatie heeft meerdere facetten. Er zijn veel raakvlakken met kunsteducatie, maar vaak heeft mediaeducatie niets met kunsteducatie te maken. Media-educatie moet via school lopen. Docenten vinden de combinatie van een binnen- en een buitenschools programma interessant. Verder staan zij ervoor open om aanbod van externe cultuuraanbieders de school binnen te halen. Cinekid Foto: Joek van Montfort 5
Aanbevelingen Docenten zien een aantal voordelen als leerlingen deelnemen aan buitenschoolse activiteiten en projecten van cultuuraanbieders. Leerkrachten kunnen taken uitbesteden aan professionals ( je kunt als docent niet alle vaardigheden in huis hebben ); leerlingen nemen kennis van een andere visie, en verwerven zo een bredere blik; leerlingen kunnen zien hoe het er in de praktijk aan toe gaat; het is een uitje om de school uit te gaan en dat werkt motiverend. Het is belangrijk dat een onafhankelijke partij een overzicht kan geven van trainingen en cursussen. Ontwikkelingen op mediagebied gaan steeds sneller,waardoor het voor veel docenten moeilijk is om deze ontwikkelingen bij te houden en om geschikte bijscholing te vinden. Het ontwikkelen van een breed gedragen visie en kijk op het thema (media-educatie). Opleiden en trainen van docenten tijdens de lerarenopleidingen. Afgelopen jaar is een aantal pilots van start gegaan. Als er meer aandacht is voor media-educatie tijdens hun opleiding krijgen de toekomstige leerkrachten meer tools en handreikingen om in hun toekomstige lespraktijk een plek te geven aan media-educatie. Ontwikkelen van modules voor bijscholing in media-educatie voor leerkrachten in het primair en voortgezet onderwijs. Deze modules moeten zijn afgestemd op hun specifieke behoeften en zijn gekoppeld aan hun eigen lespraktijk. Media-educatie moet breder worden opgevat. Media moeten ook als doel worden behandeld en niet slechts als middel. Media-educatie moet zowel over de creatieve kant gaan als over burgerschap. Leerkrachten zijn moeilijk te mobiliseren op terreinen waar zij nog niet veel van af weten. Als leerkrachten zelf ervaren wat media-educatie is en kan zijn, geeft dat hen de kans om het terrein beter te leren kennen. Voor docenten is het soms moeilijk in te schatten wat leerlingen kunnen en wat zij aankunnen. Het kan bijvoorbeeld moeilijk voor hen zijn om te bepalen of een film geschikt is voor leerlingen of niet? Hiervoor zou een systeem kunnen worden ontwikkeld dat rekening houdt met de verschillende niveaus van leerlingen. Het schoolniveau van de leerlingen bepaalt voor een deel welk aanbod en welke lessen mogelijk zijn. Een programma van een vmbo-school is anders van vorm en inhoud dan dat van een vwo-school. Voor vmbo-leerlingen is zelf produceren bijvoorbeeld heel belangrijk. Aanbevelingen voor scholen Voor het verankeren van mediawijsheid op school is een gedeelde visie van belang. Docenten moeten achter deze visie staan en moeten worden begeleid in het ontwikkelen van deze visie. Voorts moeten zij worden opgeleid. Zij moeten de ruimte krijgen om de ideeën over mediawijsheid gestalte te geven. Op school moet hiervoor ruimte worden ingepland. Als een team werkt aan een gezamenlijke visie over media-educatie zorgt dit voor verankering in het schoolcurriculum en ondersteunt dit het proces van vraagontwikkeling. Als je op school de enige bent die zich met mediawijsheid bezighoudt, is het moeilijk om iets te bereiken. Vaak zijn er meerdere personen nodig om iets van de grond te krijgen. Voor het verankeren van media-educatie in het schoolcurriculum en voor het verder ontwikkelen ervan is het van belang dat docenten worden opgeleid in media-educatie en dat zij op maat worden getraind. Zij hebben behoefte aan deze scholing en hebben specifieke en praktische kennis nodig om mediaeducatie optimaal te verankeren in het onderwijs. Verbinding tussen de einddoelen van media-educatie en de eigen vakken is essentieel. Door die verbinding te leggen, wordt voorkomen dat men het gevoel krijgt dat het bereiken van deze einddoelen iets extra s wordt. Ook is het van belang dat een school kijkt welke onderdelen van mediawijsheid hij van belang vindt en dat de bij media-educatie betrokken leerkrachten in de school hiervoor gezamenlijk een plan maken. 6
Aanbevelingen Een belangrijke voorwaarde is dat de docenten interesse hebben in media-educatie. Als docenten zelf hun leerlingen laten ervaren wat media-educatie behelst, kan dit stimulerend en inspirerend werken. Docenten ontbreekt het vaak aan voorbereidingstijd. Media-educatie kan binnen verschillende (kunst)vakken aan bod komen. Het kan ook vakoverstijgend onderwezen worden. Om media-educatie een plek te geven op school is ook ruimte in de lesprogramma s nodig. Er zijn verschillende competenties en vaardigheden genoemd die nodig zijn voor het onderwijzen van mediawijsheid, zoals: inlevingsvermogen in de belevingswereld van leerlingen, het vermogen om goede vragen te stellen en actief te luisteren, inzicht in wat een goed audiovisueel product is, reflecteren met leerlingen op eigen werk en werk van anderen, produceren van beelden samen met leerlingen, en een creatief proces in gang zetten voor leerlingen. Richt je niet op de gevaren van mediagebruik, maar op het bewust maken van leerlingen van het gebruik van media. Door bewustwording leren leerlingen zelf hoe zij het beste met media kunnen omgaan. Bewustwording is een van de kerntaken van de leerkracht. Leerlingen zijn vaak experts in het gebruiken en bedienen van media, maar op het gebied van betekenisgeving zijn zij dit niet. Technische zaken, zoals het ontbreken van apparatuur en software, zijn vaak een knelpunt. Ze maken het implementeren van media-educatie lastiger, maar niet onmogelijk. Beginnen met wat er is kan vaak al tot heel mooie resultaten leiden. Starten en gaandeweg uitbouwen is het advies. De noodzaak van media-educatie op school wordt niet door iedereen als even noodzakelijk gezien. Docenten vragen zich af: Moet het op school, moet het binnen mijn vak, moet het binnen mijn les? Een veel gehoorde vraag is ook wát leerlingen binnen wélke vakken moeten leren. Voor het ontwikkelen van media-educatie op school is het wenselijk dat men het eens is over de noodzaak ervan. Het is belangrijk dat een schooldirectie deze noodzaak inziet. Scholen hebben een goede infrastructuur (computers e.d.) nodig. Er is echter niet altijd goede soft- en hardware. Veel scholen zijn bovendien nog niet aangesloten op het glasvezelnetwerk, waardoor internetverkeer en online werken vaak minder soepel verlopen. Het gebruik van ICT op school kan effectiever. Daaraan kan worden bijgedragen door leerkrachten te ondersteunen bij de inzet van ICT in hun lessen en door hen te wijzen op de mogelijkheden. ICT-beleid en -protocollen kunnen daaraan ook een bijdragen leveren. In de meeste beeldendevorminglokalen staat wel een kleioven, maar staan geen computers. Elk kunstlokaal zou eigenlijk tien computers met daarop de juiste software moeten hebben. Binnen het beeldend onderwijs wordt te weinig media-onderwijs gegeven. Veel scholen doen al veel aan mediaeducatie, maar docenten zijn zich daarvan niet altijd bewust. Op studiedagen kan een school dieper ingaan op wat er al wordt gedaan op media-educatief gebied, dit bevordert deeigen bewustwording. Schoolbieb 7
Mediawijsheid Mediawijsheid De Raad voor Cultuur (2005) definieert mediawijsheid als het geheel van kennis, vaardigheden en mentaliteit waarmee burgers zich bewust, kritisch en actief kunnen bewegen in een complexe, veranderlijke en fundamenteel gemedialiseerde wereld 1. De Raad voor Cultuur en het ministerie van OCW hebben gekozen voor het begrip mediawijsheid. Zij zien dit als een ruimer begrip dan media-educatie 2, ook omdat mediawijsheid voor een bredere doelgroep geldt dan media-educatie en omdat mediawijsheid het gebruik van media bewust plaatst in de context van burgerschap 3. Volgens de Raad voor Cultuur is de leefomgeving van de Nederlandse burger dermate gemedialiseerd geraakt, dat de media steeds meer de context, inhoud en bemiddelaars worden van informatie, kennis en ervaring. Om te kunnen participeren in de democratische samenleving zijn volgens de Raad tegenwoordig ook bepaalde kennis en vaardigheden en een bepaalde houding met betrekking tot media nodig. De overheid volgt de Raad voor Cultuur in haar adviezen om de burger mediawijzer te maken. 4. David Buckingham, London University, pleit voor mediaeducatie waarbij een kritische en analytische houding centraal staat. Voor Buckingham zijn de belangrijkste aspecten van media-educatie: critical understanding, freedom of expression and civic participation 5. Tevens is er door de huidige ontwikkelingen op het gebied van nieuwe media een participatory culture ontstaan. Het zelf produceren en online publiceren van foto s, filmpjes en blogs biedt jongeren en volwassen de mogelijkheid om onderdeel te zijn van de mediacultuur en deel te nemen aan nieuwe sociale gemeenschappen. Mensen zijn meer dan ooit zowel mediagebruiker als mediamaker. Media zijn niet alleen tools maar vormen steeds meer een omgeving. Expressie en reflectie zijn belangrijke begrippen binnen mediawijsheid. Minister Plasterk geeft de volgende definitie: Bij Mediawijsheid gaat het om de gewenste vaardigheden, kennis en houding om vanuit ten minste drie perspectieven goed met media om te kunnen gaan: functioneel (als voorwaarde voor participatie en ontwikkeling), inspirerend (om nieuwe kansen en mogelijkheden te ontdekken) en alert (het met kritisch oog omgaan met de media) 6. 1 Raad voor Cultuur, Advies 'Mediawijsheid, de ontwikkeling van nieuw burgerschap', 12 juli 2005. 2 Volgens de Raad voor Cultuur is het begrijp media-educatie erg verbonden aan onderwijs. Hij vindt het daarom te beperkend. 3 'De plaats waar burgerschap in de praktijk wordt gebracht verschuift volgens de Raad voor Cultuur steeds meer van het politieke en economische domein naar dat van de cultuur. De Raad schrijft: 'Burgerschap en maatschappelijke participatie zijn niet louter een kwestie van - ooit verworven - formele rechten en van economische zelfstandigheid. Het zijn zaken die dag in dag uit moeten worden bevochten en waargemaakt, en daarbij spelen cultuur en culturele participatie een cruciale rol.' '(bron: Mediawijsheid en de e-cultuursector, naar nieuwe vormen van expressie en reflectieve mediawijsheid, Levien Nordeman, Virtueel platform). 4 Bron: webiste www.medialessen.nl. 5 Bron: Media-educatie in een tijd van nieuwe media, verslagen, 28 juni 2007, www.virtueelplatform.nl. 6 Minister Plasterk, 'Kunst van het Leven: hoofdlijnen cultuurbeleid' (2007). 8
Mediawijsheid In 2008 is het Mediawijsheid Expertisecentrum opgericht 7. Het Mediawijsheid Expertisecentrum is opgebouwd volgens een netwerkconstructie 8. Voor de oprichting is een scan gemaakt van wat er momenteel gebeurt op het terrein van mediawijsheid en een mediawijsheidskaart 9. In de scan worden drie programmalijnen onderscheiden, namelijk: 1. Mediavaardigheden en - bewustzijn 2. Stimuleren/ activeren van participatie 3. Innovatie Media-educatie en cultuureducatie Cultuureducatie wordt vaak gebruikt als een verzamelbegrip. Media-educatie valt daaronder, net als kunsteducatie en erfgoededucatie 10. De ruimste omschrijving van cultuureducatie is: alle vormen van educatie waarbij cultuur als doel of als middel wordt ingezet. Vormen van cultuur zijn onder andere: beeldende vorming, audiovisuele kunst, media, letteren, dans, toneel, drama, muziek, en materieel en immaterieel erfgoed. Cultuureducatie kan actieve, receptieve en reflectieve componenten bevatten. Mediawijsheid en media-educatie De begrippen mediawijsheid en mediaeducatie worden vaak door elkaar gebruikt. Hierdoor ontstaat veel verwarring. Mediawijsheid van leerlingen stimuleren is het doel. Media-educatie is een middel om dat doel te bereiken. Mediawijsheid is dus het eindpunt van het traject. Media-educatie wordt in de definiëring onder cultuureducatie geschoven, maar is alle media-educatie een onderdeel van cultuureducatie? Waar gaat media-educatie over? Hoe krijgt media-educatie een plek in het curriculum van de school? Er kan een duidelijk onderscheid worden gemaakt tussen educatie over media en educatie door media. Media-educatie richt zich vooral op het eerste. Onduidelijkheden kunnen voornamelijk ontstaan door het ontbreken van een heldere definitie van media-educatie: wat houdt kritische analyse van media precies in? Is het zelf produceren van foto s, filmpjes of radio-uitzendingen noodzakelijk om met media-educatie bezig te zijn? 11 7 In oktober 2008 heeft het expertisecentrum een mediawijsheidmarkt georganiseerd voor eenieder die met het terrein bezig is. Tijdens de markt is ook met een aantal werkgroepen gestart, waaronder de werkgroep Onderzoek, de werkgroep Veilig(heid), de werkgroep Media-educatie/ doorlopende leerlijn en de werkgroep Innovatie. De werkgroepen richtten zich in 2008 vooral op de programmalijn 'mediavaardigheden en -bewustzijn', en op de doelgroepen kinderen, jongeren, ouders en leerkrachten/ docenten. 8 Het Mediawijsheid Expertisecentrum bestaat uit een kerngroep en een breed netwerk van organisaties. Daarnaast is er een adviserende programmaraad. Het netwerk bestaat uit netwerkpartners die aangeven dat zij willen bijdragen aan de doelstellingen van het expertisecentrum. De netwerkpartners zullen de komende periode geworven worden. Ouderorganisaties kunnen op verschillende niveaus onderdeel uitmaken van het expertisecentrum. Momenteel hebben al 132 organisaties de intentieverklaring getekend. De kwartiermakersgroep van het Mediawijsheid Expertisecentrum bestaat uit Beeld en Geluid, ECP.NL, Kennisnet, de Publieke Omroep en de Vereniging Openbare Bibliotheken. 9 www.mediawijsheidkaart.nl. Deze website geeft een overzicht van initiatieven in Nederland op het gebied van mediawijsheid. De kaart is samengesteld op basis van een in 2007 door Kennisland verricht verkennend onderzoek in opdracht van de kwartiermakers van het Mediawijsheid Expertisecentrum. 10 In sommige omschrijvingen valt ook literatuureducatie onder deze verzameling. 12 Bron: Media-educatie in een tijd van nieuwe media, verslagen, 28 juni 2007, www.virtueelplatform.nl. 9
Media-educatie en mediawijsheid volgens de experts Mediawijsheid volgens de experts Media-educatie valt niet slechts binnen het terrein van cultuureducatie. Veel experts waarmee is gesproken vinden dat media-educatie is verbonden met alle vakken, niet alleen met de kunstvakken. De meerderheid van de experts is het er over eens dat media-educatie geen eigen vak hoeft te zijn, maar juist tot zijn recht komt als het met andere vakken wordt verbonden. Wel zien veel experts de kunstvakken als een uitgelezen plek om media-educatie te verankeren binnen het onderwijs. Nieuwe digitale media hebben kunsten voorgoed veranderd. Voor veel kunstenaars zijn nieuwe media een verrijking van het arsenaal aan gereedschappen. Veel beeldend kunstenaars werken in hun praktijk met media als gereedschap en als artistieke vorm. In de huidige lespraktijk van de kunstvakken zijn deze extra gereedschappen er op de meeste scholen nog niet. In veel beeldendevorminglokalen staat wel een kleioven, maar staan geen computers met bijbehorende software. Emiel Heijnen van de Amsterdamse Hogeschool voor de Kunsten (AHK) 12 pleit voor kunstlokalen die naast verf en klei ook tien computers en de juiste software hebben. Hij ziet een belangrijke rol voor media in het beeldend onderwijs. Hij vindt het belangrijk dat jongeren media leren lezen en tegelijkertijd leren maken. Digital Playground Het Nederlands Instituut voor Filmeducatie (NIF) ontwikkelt samen met een aantal partners een doorgaande leerlijn mediawijsheid 13. Alle kerndoelen en eindtermen van alle vakken zijn hiertoe onder de loep genomen, zowel voor het basisonderwijs als het voortgezet onderwijs. Zo kan ook het besef ontstaan dat mediaeducatie al vaker wordt ingezet dan dat men denkt. Het doen van een behoorlijk bronnenonderzoek bijvoorbeeld, komt in veel doelen terug 14. Kinderen communiceren online al vanaf 7/8 jaar, vertelt Remco Pijpers van de stichting Mijn Kind Online. 15 Belangrijk hierbij is om goed voor ogen te houden dat online communiceren in feite een soort van publiceren en produceren is. Online zijn betekent dat men in een nieuwe publieke sfeer verkeert en is hierdoor sterk verbonden met burgerschap. Foto: Karina Bogaerds 12 De Amsterdamse Hogeschool voor de Kunsten (AHK) is dit jaar gestart met een pilot om medialessen te verankeren binnen de beeldendekunstvakken in het voortgezet onderwijs. Studenten van de AHK krijgen een module waarin zij aan de hand van kunst over media leren en een module over het maken van een goede mediales (een mediakunstles). Uiteindelijk gaan zij de 'mediawijze kunstlessen' uitvoeren op een aantal Amsterdamse scholen voor voortgezet onderwijs. 13 Bij de doorgaande leerlijn komt een webapplicatie waarin zichtbaar wordt hoe docenten binnen het bestaande curriculum aan media-educatie kunnen doen. In dit overzicht krijgt ook reeds bestaand aanbod een plek. Alle kerndoelen zijn bekeken in relatie tot media-educatie. In de leerlijn worden de doelen verbonden aan projecten en lessen media-educatie. Het doel van het uitwerken van de doorgaande leerlijn voor het NIF is: media-educatie verder te ontwikkelen, zodat media-educatie geïmplementeerd kan worden in alle relevante vakken en niet alleen een plek krijgt binnen de kunstvakken. 14 Bron: Florine Wiebenga, 15.10.2008. 15 Stichting Mijn Kind Online onderhoudt een weblog over de vragen: wat doen kinderen en jongeren op internet en hoe ga je daar als ouder en professional mee om. Daarnaast wordt de website medialessen.nl onderhouden. Medialessen.nl is een initiatief van stichting Kennisnet, Stichting Mijn Kind Online en de Vereniging Openbare Bibliotheken. De site is bestemd voor leraren die mediawijsheid in hun lessen willen integreren of apart willen behandelen. 10
Media-educatie en mediawijsheid volgens de experts Waar gaat media-educatie over? Het zelf maken en zelf produceren is het belangrijkste aspect van mediawijsheid 16. Alle experts vinden dat zelf produceren en reflecteren op eigen werk en het werk van anderen, belangrijke componenten zijn van media-educatie. Produceren genereert bewustzijn. Produceren hangt samen met creëren. Creëren wordt gezien als produceren waarbij creativiteit en technologie samenkomen. Martine Verstraete van het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid 17 onderstreept het belang van betekenisgeving. Zij vindt dat techniek ondergeschikt is aan betekenisgeving. Door zelf te creëren en te produceren leren leerlingen keuzes te maken die hieraan ten grondslag liggen, en te begrijpen dat keuzes altijd onderdeel zijn van een ontwerp- en productieproces. Vanuit het zelf doen zetten leerlingen de stap naar kritisch bewustzijn. Volgens Jan Ensink van Cultuurnetwerk is beeld een belangrijke component van media-educatie 18. Audiovisuele media-educatie moet zich toespitsen op het omgaan met beeldtaal en beeldcodering, en heeft zowel een kunstzinnige als een maatschappelijke inslag. Daarnaast gaat het bij audiovisuele media-educatie om het bewust en kritisch analyseren van beeld, en om beeld zelf te kunnen gebruiken en inzetten als expressiemiddel. Weten hoe een programma werkt zou niet de doelstelling moeten zijn 19. Jan Ensink vindt dat mediaeducatie te snel als knoppenkunde wordt bestempeld. Men moet meer aandacht vestigen op beeld en op de kracht van beeld. Literatuur en tekst ziet hij ook als onderdeel van media-educatie. Deze komen volgens hem redelijk samen in de term visuele geletterdheid 20. Media hebben ook te maken met identiteitsvorming. Dit komt door de invloed, het grote bereik en de mogelijkheden van media en doordat nu iedereen met media kan produceren, maar ook door de steeds grotere verwevenheid tussen mens en internet 21. 16 Cathy Brickwood van het Virtueel Platform, gesprek 29.10.2008. Sinds 1 januari 2009 is Virtueel Platform het sectorinstituut voor e-cultuur van Nederland. Dit instituut krijgt tot taak het ondersteunen en stimuleren van e-cultuur in de brede cultuursector. Het Virtueel Platform heeft niet zozeer een publieksfunctie, maar richt zich voornamelijk op het professionaliseren van de sector. Tevens is zijn taak het leggen van links tussen wat er gebeurt om verkokering tegen te gaan en meer cross-overs te stimuleren. Het Virtueel Platform verzamelt veel kennis en onderzoek, en doet ook zelf onderzoek. Virtueel Platform definieert e-cultuur als nieuwe ontwikkelingen in de cultuursector die voortkomen uit de kruisbestuiving tussen technologie en samenleving. 17 Bij het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid licht de nadruk van de educatieve programma's op de actieve kant van media-educatie. Het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid wil dat media beleefd worden en dat kinderen zich realiseren dat zij zelf producent zijn. 18 Cultuurnetwerk richt zich met name op het artistieke aspect van media-educatie. De actieve, reflectieve en receptieve houding van kinderen ten opzichte van media staat centraal. 19 Jan Ensink, Cultuurnetwerk Nederland, gesprek 15.10.2008. 20 Mediageletterdheid is begrijpen hoe beelden betekenissen krijgen en hoe die betekenissen invloed hebben op jezelf en op de groep, gemeenschap of maatschappij waarin ze voorkomen. Een leerling die visueel geletterd is, kan op een kritische en actieve manier naar beelden kijken, beelden gebruiken en beelden produceren. Bron: SLO, www.slo.nl/vg. 21 'De term 'digitale identiteit' verwijst naar dat deel van de identiteit dat zich manifesteert op het internet, inclusief normen en waarden, gedrag en levensbeschouwing, en tegelijkertijd door het internet beïnvloed wordt. Hoe meer je gebruik maakt van het sociale internet, des te meer invloed het heeft op je leven.' Bron: Freek Zwanenberg, www.freekzwanenberg.nl. 11
Media-educatie en mediawijsheid volgens de experts Media zijn niet alleen een middel, maar ook een doel op zichzelf. Dit wordt onderstreept door Florine Wiebinga van het NIF. Media-educatie gaat in haar optiek over: A - Kennis (receptie/ reflectie/ analyse) B - Vaardigheden (zelf films maken, wat breng je in beeld, hoe vertaal en construeer je) C - Attitude (kritische houding tegenover wat je ziet, ethische kwestie, reflectie, verdiepende laag) Een mediawijs persoon zou moeten beschikken over alle bovenstaande competenties. Saranna Maureau van Stichting Breedband Onderwijs Amsterdam (BOA) 22 legt de nadruk binnen media-educatie op een verantwoorde omgang met de informatie die tot je beschikking staat en op goed weten wat te geloven en wat niet. Ook ziet zij veiligheid en privacy als een onderdeel van media-educatie. Leerlingen moeten leren om niet alles zomaar online te plaatsen. Uit een onderzoek onder kinderen van acht tot dertien jaar van stichting Mijn Kind Online blijkt dat 70% van de leerlingen vindt dat zij op school niets over internet leren. De 30% die er wel iets zegt te leren, vertelt dat zij alleen leren hoe zij moeten zoeken op internet en hoe zij er veilig gebruik van kunnen maken. Op de vraag Wat wil je leren van internet?, antwoordt de meerderheid: filmpjes en websites maken. Uit dit antwoord blijkt dat leerlingen willen produceren 23. Eind 2007 heeft Virtueel Platform met veel partijen gesproken over mediawijsheid. Tijdens een expertmeeting bleek dat de meerderheid van de genodigden vond dat de kennis van leerlingen vaak wordt overschat, vooral op het gebied van betekenisgeving en beleving. Tijdens gesprekken die Mocca heeft gevoerd met experts, werd dit bevestigd. Aan de ene kant zijn kinderen experts omdat ze de dingen goed en makkelijk kunnen bedienen, aan de andere kant ook niet omdat ze geen experts zijn als het gaat om de betekenisgeving en de beleving, aldus Martine Verstraete van het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid. Ook Marieke Hochstenbach van Creative Learning Lab 24 geeft aan dat leerlingen zeker wel mediabekwaam zijn, maar voornamelijk op punten die zij leuk vinden. De oog-handcoördinatie is vaak goed, maar op het vlak van bewustwording en informatieverwerking zijn leerlingen vaak nog niet bekwaam. De huidige tendens binnen mediawijsheid is erg gericht op beschermen en veiligheid. Veel experts waarmee Mocca heeft gesproken, vinden dat jammer. Liever kijken zij naar de mogelijkheden van mediawijsheid in plaats van naar de gevaren. Nieuwe media 25 genereren inmiddels steeds vaker netwerken en zijn niet meer tijd- en plaatsgebonden. Netwerken zijn een belangrijk onderdeel van nieuwe ideeën. Mensen kunnen via netwerken op verschillende plekken aan hetzelfde werken. Cathy Brickwood vertelt over verschillende kunstprojecten die via een online netwerk tot stand zijn gekomen. Dit soort samenwerkingsvormen wordt steeds gewoner. 22 De Amsterdamse schoolbesturen, georganiseerd in de coöperatieve vereniging BOA, realiseren gezamenlijk een breedbandnetwerk voor het Amsterdamse onderwijs. Bovendien wil BOA scholen voorlichten en enthousiasmeren om de onderwijskundige mogelijkheden van het nieuwe netwerk optimaal te gebruiken. 23 - Next Level, dossier over online spelletjes voor kinderen, Onder redactie van Remco Pijpers en Justine Pardoen, 2009; Klik en Klaar, een onderzoek naar surfgedrag en usability bij kinderen; Stichting Mijn Kind Online + 2C Usability, 2008. 24 Creative Learning Lab is een expertisecentrum op het gebied van creativiteit, technologie en educatie. Creative Learning Lab inspireert en mobiliseert het onderwijs om meer gebruik te maken van digitale leermiddelen. Het wil het onderwijs laten ontdekken hoe het effectief digitale middelen kan inzetten. Creative Learning Lab helpt het onderwijs ook bij het vergroten van vaardigheden en kennis op dit gebied. 25 Sinds de jaren '80 is nieuwe media een veelgebruikte term, vooral om het verschil met de oude media te onderstrepen. Een echt vaststaande definitie is er niet. Meestal wordt er de digitale media mee bedoeld. Het internet, videogames, e-mail, virtual reality maar ook de mobiele telefoon vallen eronder. Bron: www.mediawijsheid.nl. 12
Media-educatie en mediawijsheid volgens de experts Wat leerlingen moeten leren en ervaren om mediabekwaam te worden, hangt af van de school waarop zij zitten en of het om basis-, voortgezet, of vervolgonderwijs gaat. Frank Verveen van het ROC Mondriaan, een beroepskwalificerende opleiding, geeft aan dat bij verschillende beroepskwalificerende richtingen ook verschillende vaardigheden en competenties passen op het gebied van media. Voor alle studenten is het van belang dat zij goed de weg weten in de informatiemaatschappij en dat zij verantwoord kunnen omgaan met informatie. Het analyseren en reflecteren op mediagebruik vindt Frank Verveen minder belangrijk op het mbo. Kwalificeren is het belangrijkst, er is niet veel tijd voor andere dingen, want 50% van de tijd zitten de kinderen van deze school op de stage. Het moet stimulerend zijn voor de leerlingen. Beroepspraktijk is het uitgangspunt van mbo. Dus bijvoorbeeld sociaal werker die de buurt moet mobiliseren. Media kan daar een belangrijke rol in spelen, dus onderwijs hierin is belangrijk. Frank Verveen, ROC Mondriaan 26. Wat hebben docent en school nodig om media-educatie vorm te geven? Als Media-educatie wordt verbonden aan alle vakken betekent dit dat alle docenten zich moeten bekwamen in mediawijsheid, met name de kunstvakdocenten. Wat heb je als docent nodig om media-educatie vorm te geven? Hoe integreer je het in je dagelijkse lespraktijk? Hoe ga je om met beperkingen van een systeem (gemis aan apparatuur, ICT-systeem, tijd, ruimte, etc). Veel docenten moeten nog leren omgaan met nieuwe media. In Nederland zijn docenten daartoe niet verplicht en is onderwijs in de omgang met nieuwe media nog niet ingebed in het programma van de lerarenopleidingen. Sinds afgelopen jaar wordt wel steeds meer geïnvesteerd in het ontwikkelen van mediabekwaamheid bij studenten aan docentenopleidingen 27. Verbindingen tussen de einddoelen en de eigen vakken zijn essentieel en voorkomen dat mediawijsheid iets extra s wordt voor de docent. Van belang is ook dat de docenten van een school gezamenlijk bepalen wat zij belangrijke onderdelen vinden van mediawijsheid en dat zij hiervoor gezamenlijk een plan maken. In de woorden van Remco Pijpers: Om succes te hebben op school met media-educatie moeten scholen een visie hebben die breed gedragen wordt en een kijk ontwikkelen op het thema. Docenten moeten erachter staan en opgeleid worden. Ook moet er op school ruimte worden ingepland om het te doen. Het moet zowel over de creatieve kant als over burgerschap gaan. De expressieve mediawijsheid en de reflectieve kant 28. Tijdens de gesprekken met de experts komt naar voren dat veel docenten zich onzeker voelen op het gebied van nieuwe media, deels door de techniek en deels doordat zij het gevoel hebben dat leerlingen bekender zijn met nieuwe media dan zijzelf. Ook zijn er docenten die zich afvragen wat het nut is van media-educatie. Niet alle docenten zijn van het belang ervan doordrongen. Sommigen vinden dat media-educatie een onderdeel dient te zijn van hun eigen lessen. De rol van de leerkracht is aan het veranderen. De docent is, in tegenstelling tot vroeger, niet slechts een kennisleverancier, maar vooral een coach. 26 Volgend jaar start het ROC Mondriaan met een specialisatie mediawijsheid voor onderwijsassistenten. Deze specialisatie is ontstaan nadat de scholen er om hadden gevraagd. Ze wilden meer met media en ICT. Leerlingen die worden opgeleid tot onderwijsassistent krijgen: informatievaardigheden, gebruik van media en gebruik van media als didactisch middel. Alle leerlingen van het ROC Mondriaan krijgen vijf weken lang anderhalf uur per week een soort media snuffeltraining. Tijdens deze training kunnen zij kort 'ruiken' aan media. Daarna kunnen zij kiezen voor de specialisatie. 27 Er worden steeds meer programma's gemaakt op pabo's en hogescholen om toekomstige docenten beter toe te rusten voor media-educatie. De meeste van deze projecten staan nog in de kinderschoenen, maar een start is gemaakt. 28 Bron: Remco Pijpers, 12.11.2008. 13
Media-educatie en mediawijsheid volgens de experts Het leren verandert en daardoor het onderwijs. Je hoeft niet alles te weten om kennis te begeleiden/ genereren, zegt ook Martine Verstraete. Het gaat meer om coachen dan om kennisoverdracht pur sang. Voor media-educatie is nogal wat nodig: Inlevingsvermogen in de belevingswereld van de leerlingen. Het vermogen om goede vragen te stellen en actief te luisteren. De capaciteit om kritisch bewustzijn bij leerlingen te stimuleren. Ruimte in het lesprogramma om mediawijsheid een plek te geven. Begeleiding bij het verbinden van mediawijsheid aan de dagelijkse lespraktijk. Het verkrijgen van inzicht in wat een goed audiovisueel product is. Op de hoogte zijn van wat er speelt in medialand, In staat zijn leerlingen aan het denken te zetten over bepaalde onderwerpen. Leerlingen stimuleren om zelf na te denken hoe zij bepaalde onderwerpen kunnen verbeelden (visualiseren) en realiseren. Er bewust van zijn dat in een creatief proces meerdere oplossingen (keuzen) mogelijk zijn en leerlingen hierin begeleiden. Een (kunst)docent moet globaal gebruik kunnen maken van de techniek (photoshop e.d., website bouwen, filmpje maken e.d.). Vermogen te reflecteren op actueel werk, eigen werk en werk van anderen. Belangstelling voor (actuele) kunst en ontwikkelingen binnen de kunst. Vermogen leerlingen te coachen. Cinekid Foto: Gerlinde de Geus 14
De Kenniskringen 4. 1 D E K E N N I S K R I N G E N Mocca heeft drie bijeenkomsten georganiseerd over mediaeducatie, met docenten in het primair onderwijs, met docenten in het voortgezet onderwijs en met cultuuraanbieders van media-educatieve projecten. Tijdens deze bijeenkomsten is aan de hand van de volgende stellingen gesproken over media-educatie: media-educatie is geen onderdeel van kunsteducatie actuele media-educatie moet zich alleen richten op artistieke kwaliteiten media-educatie moet vooral buitenschools plaatsvinden In de bijeenkomsten met de docenten is ook gekeken welke invulling zij willen geven aan media-educatie binnen het curriculum van een denkbeeldige school. In de bijeenkomst met de cultuuraanbieders is ook gesproken over randvoorwaarden voor het uitvoeren van projecten en over de vraag wat zij van scholen en van Mocca verwachten. Media-educatie is geen onderdeel van kunsteducatie De meerderheid van de deelnemers aan de verschillende bijeenkomsten ziet media-educatie als een ruimer begrip dan kunsteducatie. Media-educatie kan onderdeel uitmaken van cultuureducatie, maar dat hoeft niet. Veel hangt af van de doelstelling, de intentie en de invulling. Aan media-educatie kan vorm worden gegeven binnen de kunstvakken, maar zij kan ook worden ingebed in andere vakken, zoals maatschappijleer, geschiedenis, filosofie etc. Media-educatie als onderdeel van kunsteducatie bevat de volgende elementen: verbonden aan een creatief proces niet alleen beschouwend maar ook makend/ producerend plaatsbaar binnen een kunstbeschouwende context stimuleren van bewust kijken reflecteren het gaat om beeldvorming door middel van media het gaat om betekenis geven aan beeld het gaat om het leren herkennen van de constructie achter een beeld Het mediawijsheidsbegrip moet niet verward worden met media-educatie, kunsteducatie of met zelfs mediakunst. Cultuureducatie verband houdend met media-educatie heeft twee kanten. Aan de ene kant is media-educatie een onderdeel van kunsteducatie. Aan de andere kant is media-educatie een vorm van educatie waarbij media een tool is en gebruikt wordt als middel om mediawijsheid te genereren. Men kan heel veel doen met media-educatie om zo mediawijze personen te creëren, maar dat is niet altijd (media)kunst 29. Media-educatie is een onderdeel van kunsteducatie. Het is niet een op zichzelf staand iets maar overlapt elkaar en raakt elkaar. Het een staat niet apart van het ander en is niet minder belangrijk dan het ander 30. Media-educatie kan je ook in andere vakken behandelen, bijvoorbeeld bij maatschappijleer. Dat zullen ze trouwens ook wel doen, hoe ga je om met propaganda, Irakoorlog etc., maar dan zit er geen kunst in. Er zit eigenlijk een soort overlap in, een maatschappelijk deel en een kunstdeel en soms overlappen die elkaar 31. In de bijeenkomst van Mocca met de cultuuraanbieders vergelijken sommige aanbieders media-educatie met leren lezen en mediakunst met literatuur. De cultuuraanbieders zien het als hun taak om media-educatieve projecten aan te bieden op scholen, en zo scholen te helpen hun leerlingen mediawijs te maken. 29 Cultuuraanbieders, 26 november 2008. 30 Docenten PO, 18 februari 2009. 31 Docenten VO, 19 maart 2009. 15
De Kenniskringen Media-educatie gaat volgens de aanwezigen inhoudelijk over het volgende: leerlingen moeten een kritisch bewustzijn ontwikkelen dat hen in staat stelt beeld grondig te analyseren; zij moeten eigenhandig leren produceren en achteraf reflecteren. Het lezen van teksten op de juiste manier, zowel online als op papier, is volgens sommige aanbieders ook een manier om mediawijs te worden. Zo leren scholieren al op jonge leeftijd de juiste (internet)bronnen op de juiste wijze te raadplegen. Ook inhoudelijk heeft media-educatie meerdere facetten. Er zijn veel raakvlakken met kunsteducatie, maar vaak heeft media-educatie niets met kunsteducatie te maken. Zelf produceren van media is een vereiste voor mediaeducatie als onderdeel van cultuureducatie. Produceren wordt door de docenten in het primair onderwijs ook gezien als een van de belangrijke vaardigheden waaraan media-educatie bijdraagt. Film wordt bijvoorbeeld vaak ter illustratie van een onderwerp gebruikt. Een filmpje over pesten in een les over pesten is geen mediaeducatie. Pas als leerlingen zelf produceren en creëren, zullen zij media daadwerkelijk begrijpen. Bewust kijken is ook een van de vaardigheden. Een aantal leerkrachten in het basisonderwijs denkt dat zij de hulp van een professional nodig hebben, om dit aan de leerlingen uit te leggen. Enkelen menen echter dat leerkrachten ook samen met de kinderen kunnen leren kijken. Kinderen maken foto s zoals hun ouders dat doen. Met een digitale camera maken zij hier en daar snapshots. Als docent kun je daarop inspelen door in te tekenen op een fotografieproject. Je kunt ze gericht leren kijken. Leren kijken naar wat ze fotograferen, hoe ze het fotograferen en waarom je dat op die manier zou doen 32. Elk vak is meer en meer tegenwoordig met beelden bezig, omdat de wereld gewoon meer en meer uit beelden gaat bestaan, dus ik vind dat elk vak zich leent voor mediaeducatie en dat gaat ook steeds een belangrijkere rol spelen, maar bij kunsteducatie is het misschien wat logischer 33. Er wordt zelden op school aandacht besteed in de les aan de media zelf. Ook onder media-educatie wordt snel het gebruik van middelen, de apparatuur, de vormtaal verstaan. En dat gaat vrij makkelijk. We kunnen allemaal een vak bedenken waar we gewoon het gebruik van film, audio en beeld en dergelijke kunnen invoegen. Maar een vak waar de media zelf centraal staan is ingewikkelder en snel abstracter 34. Aanbieders opperen dat het een kwestie van wennen en van tijd is, voordat mediaeducatie ingebed zal zijn in het onderwijs. Je kunt het vergelijken met de inbedding van de boekdrukkunst. Er is een nieuw medium en men weet nog niet precies hoe dit nieuwe medium op een positieve manier kan worden ingezet. Aan leerlingen zou men kunnen meegeven dat media een tool zijn waarmee zij hun mening aan het grote publiek kenbaar kunnen maken. President Obama hield tijdens zijn campagne speeches via You Tube. Leerlingen moeten hieruit kunnen opmaken dat zij media ook zelf op een positieve manier kunnen inzetten om hun mening te ventileren. Bij media-educatie hoort ook het beoordelen van informatie of het beheren van de knoppen (zogenoemde knoppenkunde ). Sommigen menen dat een leerling zich niet met de ontwerpkant van media-educatie hoeft bezig te houden om mediawijs te zijn of te worden. Anderen vinden zelf produceren een van de belangrijkste aspecten van media-educatie. 32 33 34 Docenten PO, 18 februari 2009. Docenten VO, 19 maart 2009. Docenten VO, 19 maart 2009. 16
De Kenniskringen Actuele media-educatie moet zich alleen richten op artistieke kwaliteiten De meerderheid van de docenten en aanbieders is het er over eens dat media-educatie zich moet richten op vaardigheden en artistieke kwaliteiten. Het een kan niet zonder het ander. Alleen over de vraag wat precies een vaardigheid is en wat een artistieke kwaliteit wordt verschillend gedacht. De meerderheid van de aanbieders vindt dat vaardigheden en artistieke kwaliteiten bij elkaar horen. Je kunt vaardigheden en artistieke kwaliteiten niet los van elkaar zien, want om een mediaproduct te vervaardigen zijn uiteindelijk artistieke kwaliteiten nodig. Bijvoorbeeld vaardig in het neerzetten van de camera, maar artistiek in hoe je de set belicht 35. Toch hebben sommige aanbieders moeite met deze stelling. Zij vinden dat media-educatie meer behelst dan alleen het ontwikkelen van artistieke kwaliteiten of vaardigheden. Mediaeducatie moet gericht zijn op het bevorderen van kritisch bewustzijn. Daar is niet altijd artisticiteit voor nodig. Bij het vergelijken van teksten uit verschillende nieuwsbronnen gaat het in eerste instantie niet om het ontwikkelen van artistieke kwaliteiten maar om het kritisch kunnen vergelijken van nieuwsmedia of om het analyseren van teksten. Deze basisvaardigheden kunnen gezien worden als artistieke kwaliteiten, zeker als je gaat kijken naar bepaalde uitdrukkingsvaardigheden (bij bijvoorbeeld het schrijven van een tekst, of het op een bepaalde manier uiten van een mening, denk aan een recensie voor een krant), maar het hoeft niet 36. Sommigen menen wel dat als scholieren bepaalde basisvaardigheden snel oppakken, je hen daarna kunt aanspreken op hun artistieke kwaliteiten. Die twee samen zouden een leuke mix vormen. Als je mensen aanzet tot zelf creëren naast snappen hoe de knopjes werken, dan worden zij warm van binnen 37. Knoppenkunde, op zichzelf staand, zou je kunnen vergelijken met het vasthouden van een pen. Het gaat daarbij om basisvaardigheden om verder te leren creëren of produceren. Er zijn aanbieders die menen dat leerlingen skills moeten leren om bijvoorbeeld een video te monteren. Dat kunnen ze toepassen bij maatschappijleer, bij geschiedenis, bij aardrijkskunde. Net zo moeten ze leren een PowerPointpresentatie te kunnen maken. Maar ik zou echt gruwelen als alle vaardigheidsdingen binnen de kunstvakken zouden vallen 38. Docenten van verschillende vakgebieden zouden leerlingen deze vaardigheden zelf moeten bijbrengen. De kunstvakdocenten in het voortgezet onderwijs rekenen zowel het begeleiden van het creatieve proces als het ontwikkelen van aan media-educatie gerelateerde artistieke kwaliteiten tot hun deskundigheid. De docenten in het basisonderwijs vinden dat leerkrachten soms te veel aandacht besteden aan de technische vaardigheden. Alle docenten zijn het er over eens dat ontwikkelingen op mediagebied steeds sneller gaan, waardoor het soms moeilijk is om ze bij te houden en geschikte bijscholing te vinden. Leerlingen groeien op in een beeldencultuur, ze produceren makkelijk beelden en maken gebruik van bestaande beelden. Voor docenten is het soms moeilijk in te schatten op welk niveau op het gebied van mediaeducatie leerlingen zich bevinden. Op school buigen we ons nog over hoe veel camera s we op school moeten aanschaffen en leerlingen halen net zo makkelijk hun telefoon uit hun zak en maken een foto, mailen deze en gaan er mee aan de slag. Op welk niveau steek je je educatie in en wat is je doel, dat vindt ik wel lastig om altijd aan te kunnen voelen, omdat het soms heel snel gaat. En aan de andere kant denk ik: dat kunnen ze nog helemaal niet. Inhoudelijk iets over een beeld zeggen of een beeld sterker maken. Maar het is bewustwording, wat kan je er voor jezelf mee en wat betekent het? 39. 35 36 37 Cultuuraanbieders, 26 november 2008. Cultuuraanbieders, 26 november 2008. Cultuuraanbieders, 26 november 2008. 38 39 Cultuuraanbieders, 26 november 2008. Docenten VO, 19 maart 2009. 17
De Kenniskringen Wat ik denk is dat als we in die vaardigheden blijven hangen, dan zouden die leerlingen het ons beter kunnen leren. Dat monteren van die films dat hebben ze zo door, dat is een uur en je bent klaar met die montage, maar op het moment dat je laat zien hoe je met die beelden kunt manipuleren en hoe je kunt spelen en hoe je andere effecten krijgt op de kijker, dan wordt het natuurlijk pas echt interessant en daar kun je ze wel nog een heleboel in bijbrengen ( ) vaardigheden vallen onder het leren omgaan met die techniek, maar de effecten die je daarmee bewerkstelligt, dat zijn artistieke kwaliteiten volgens mij 40. Leerkrachten in het basisonderwijs vinden dat het geven van betekenis aan informatie belangrijker is dan het zoeken naar die informatie. Bij betekenisgeving hoort ook kritisch leren kijken. Of kritisch kijken een artistieke vaardigheid is, blijft in het midden. Bij informatievaardigheden is de betekenisgeving een heel belangrijk aspect, informatie zoeken is niet het belangrijkste. Media-educatie is niet wezenlijk anders dan wat je al doet op school op andere vlakken, de kerntaak van de leraar is immers onderwijzen in betekenis geven aan informatie. Kinderen kunnen een heleboel dingen al goed, maar men moet ze niet overschatten 41 42. Op de vraag of leerkrachten samen met hun leerlingen na afloop ook evalueren of reflecteren hebben de docenten uit het primair onderwijs het volgende te zeggen: Mediaeducatie kan door middel van reflectie naar een hoger level getrokken worden, om op die manier de artistieke kwaliteiten van leerlingen te stimuleren. Het is erg belangrijk te reflecteren met leerlingen, want de kinderen moeten leren kritisch en bewust te kijken. Het geven van een eindbeoordeling hoort daar niet bij, want dit stimuleert de creativiteit van de leerlingen niet. Bovendien, wat kunst is voor de een is nog geen kunst voor de ander, en verschillende werken kunnen op verschillende kinderen verschillende effecten teweeg brengen 43. Met betrekking tot kunstgerelateerde projecten zijn leerkrachten het erover eens dat een eindbeoordeling niet wenselijk is 44. Evaluatie en reflectie zijn echter wel heel belangrijk. Een van de docenten in het voortgezet onderwijs volgt momenteel de opleiding tot mediacoach. Studenten aan deze opleiding werken aan het ontwikkelen van inzicht in media en aan de mogelijkheden om media in te zetten. Zij werken ook aan het ontwikkelen van beleid en activiteiten, met als doel het verbeteren van de mediawijsheid van de jeugd, de collega s, ouders en andere doelgroepen. De opleiding gaat ervan uit dat er in media-educatie vier fasen kunnen worden onderscheiden: bewustzijn, begrip, attitude en gedrag. 40 Cultuuraanbieders, 26 november 2008. 41 Docenten PO, 18 februari 2009. 42 Een enkele school kiest ervoor om vanuit vastgesteld ICT-beleid een team van ouders te begeleiden in het verbeteren van hun eigen ICT-kwaliteiten. Dit team kan op zijn beurt op school meewerken aan de begeleiding van leerlingen bij het ontwikkelen van hun technische vaardigheden. Zo kan de school met media-educatie meer aandacht schenken aan het ontwikkelen van artistieke kwaliteiten of bepaalde online gedragscodes bij leerlingen. De meeste andere leerkrachten reageren enthousiast op dit praktijkvoorbeeld, maar zijn bang dat zij zelf te weinig weten van technische vaardigheden om ouders of leerlingen hierin te begeleiden. Zij zouden graag hulp krijgen van een professional. (Docenten PO, 18 februari 2009). 43 Men werkt soms wel met een klein evaluatieformulier dat de kinderen meteen na afloop van een project zelf moeten invullen, zodat zij elkaar niet napraten. Een andere docent koppelt met betrekking tot technische vaardigheden, zoals e-mails leren schrijven, wel een eindbeoordeling aan de opdracht. Het schrijven van een e-mail is immers een taalopdracht. Docenten PO, 18 februari 2009. 44 Een van de docenten koppelt met betrekking tot technische vaardigheden, zoals emails leren schrijven, wel een eindbeoordeling aan de opdracht. 18