makers plaatsen Wat houdt het concept makersplaatsen in en hoe past het bij de bibliotheek van de toekomst?

makers plaatsen Wat houdt het concept makersplaatsen in en hoe past het bij de bibliotheek van de toekomst?

Inhoudsopgave 1. Inleiding 3 makers plaatsen 2. De makersbeweging 4 2.1 Het ontstaan 4 2.2 Toename beweging 4 2.3 Overeenkomstige ontwikkelingen 4 3. Makersplaatsen 5 3.1 Vormen en overeenkomsten 5 3.2 Voorwaarden 5 3.3 Beoordelingscriteria voor licentieaanvragen 5 3.4 Overige voorwaarden om te slagen 6 3.5 Eigenschappen samengevat 6 4. Makersplaatsen en de bibliotheek van de toekomst 7 4.1 Makersplaatsen in bibliotheken: onderwerp van discussie 7 4.2 Veranderende rol bibliotheek 7 4.3 Argumenten voor en tegen 7 4.4 Evenwichtige strategische keuze 8 4.5 Conclusie 8 5. Makersplaatsen: de ingrediënten 9 5.1 Inventaris 9 5.2 Personeel 9 5.3 Kosten 9 5.4 Doelgroep 9 Bijlage 1: Voorbeelden van makersplaatsen 10 Bijlage 2: Burgerparticipatie 13 Bijlage 3: Functiegegevens labmanager bij ProtoSpace 2.0 14 Colofon De publicatie Makersplaatsen is een initiatief van het deelproject The Makers Library, onderdeel van het BNB-project Taal & Media voor individuele klanten van de bibliotheek. Tekst: Jorrit Bijl / Projectleiding: Jeroen van Beijnen en Angeliek van der Zanden / Redactie: Daniella van Laarhoven / Ontwerp: Gloed. Voor vragen neem contact op met: Jeroen van Beijnen, via j.vanbeijnen@cubiss.nl of tel: 013 46 56 135 of Angeliek van der Zanden, via a.vanderzanden@cubiss.nl of tel: 013 46 56 110. 2

makers plaatsen 1. Inleiding The Makers Library is onderdeel van het project Taal en Media voor de klanten van de bibliotheek, dat de Brabantse Netwerkbibliotheek in 2013 startte. Het biedt handvatten voor bibliotheken en samenwerkingspartners om het concept makersplaatsen te verkennen. In de tweede helft van 2013 wordt het brede concept makersplaatsen vertaald naar een concrete invulling voor bibliotheken; The Makers Library. Dit gebeurt in samenwerking met drie bibliotheken. Dit document is voortgekomen uit de vraag van de projectgroep om de opgehaalde en op Yammer verzamelde informatie te inventariseren en samen te vatten. Zo vertalen we informatie naar kennis, die we uiteraard weer delen met de projectgroep, geïnteresseerde bibliotheken en/of andere partners. Het document geeft inzicht in wat een makersplaats in ruime zin zou kunnen zijn. Ook komt de vraag of het concept rijmt met de bibliotheeksector aan bod. Een vraag die zeer actueel is binnen de bibliotheeksector en volop tot discussies leidt. Behalve een toelichting op het concept makersplaatsen, komen in dit document ook een aantal voorbeelden van dergelijke initiatieven aan de orde. Daarbij wordt specifiek gekeken naar een aantal aspecten; voor welke doeleinden worden makersplaatsen gebruikt en welke apparatuur nodig is. Ook komt het financiële plaatje, de benodigde expertise en de overdraagbaarheid aan de orde. Eventuele extra criteria die tijdens het proces aan bod komen, voegen we toe aan de lijst. 3

2. De makersbeweging 2.1 Het ontstaan De makersbeweging begon als kleinschalige ontwikkeling vanuit de hackerswereld, maar neemt vandaag de dag steeds grotere vormen aan. Het betreft een subcultuur die gerelateerd is aan het traditionele vakmanschap (craftmanship) en technologische engineering. De initiatiefnemers en deelnemers zijn bovendien geen grote multinationals, maar gewone, individuele mensen. Volgens Stevy Levy, auteur van het boek Hackers en schrijver voor het blad Wired, is de makersbeweging gebaseerd op de filosofie van de hackerscommunity waarin het delen, transparantie, decentralisatie en het verbeteren van de machine en de wereld centraal staan (Schiller, 2012) 1. Daarnaast is samenwerking een belangrijk element van de makersmovement (Mijnsbergen, 2013; Raisinggeeks, 2013) 2 3 2.2 Toename beweging Dat de makersbeweging steeds grotere vormen aanneemt is volgens Chris Anderson, schrijver van het boek Makers The new industrial revolution, toe te schrijven aan diverse ontwikkelingen. communities (groepen mensen die samenwerken op het gebied van één bepaald onderwerp) als belangrijkste factor. Ongeacht het onderwerp hebben deze mensen een ruimte nodig om samen te werken, ideeën te delen en hun activiteiten te ontplooien. Chris Anderson: Waar vroeger fabrieken en industriële vormgevers tekeningen maakten waarop patenten werden aangevraagd en die vervolgens door grote bedrijven werden geproduceerd, kan de consument tegenwoordig vanaf zijn laptop tekeningen maken, online zetten en deze in kleine of grote oplage laten produceren. Een verandering die volgens Chris Anderson eerder was te zien bij de detailhandel en uitgeverswereld. Ondernemers en uitvinders in spe zijn niet langer overgeleverd aan de genade van grote bedrijven om hun ideeën in een product om te zetten (Anderson, 2012) 4. 2.3 Overeenkomstige ontwikkelingen Ontwikkelingen of bewegingen die grote gelijkenissen vertonen met de makersbeweging zijn burgerparticipatie en de do-it-ourselves ontwikkeling. Ook hierbij staat het verkleinen van lange ketens en afhankelijkheden van overheden en grote instellingen centraal. Burgers nemen zelf weer het heft in handen. Naast de technologische vooruitgang en het feit dat elektronisch fabriceren op kleine schaal goedkoper wordt, is de economische recessie een belangrijke oorzaak. Daardoor zijn mensen eerder geneigd spullen te repareren of te hergebruiken in plaats van opnieuw aan te schaffen. Toch ziet Anderson het ontstaan van Deze initiatieven zijn talrijk en zeer divers. In tegenstelling tot de makersbeweging concentreren de initiatieven zich niet alleen op technologie, maar ook op maatschappelijke zaken. (zie bijlage 2 voor een nadere uitleg van het begrip burgerparticipatie). 1. http://acrl.ala.org/techconnect/?p=2282 2. http://www.bibliotheekblad.nl/rubrieken/artikel/1000003643 3. http://www.raisinggeeks.com/blog/maker-movement/ 4. Multinationals met één pc tje. De Nieuwe Industriële Revolutie: De Makerbeweging Chris Anderson, 26-09-2012 4

dergelijke stringente voorwaarden ontbreken. Enerzijds valt het te verklaren omdat de kennis omtrent het opstarten en beheren van een FabLab altijd in ontwikkeling is. Anderzijds geldt dat de unieke condities binnen een specifieke lokale context bepalen hoe een FabLab moet worden opgezet 10. 3.3. Beoordelingscriteria voor licentieaanvragen In de Benelux bestaat een Stichting FabLab. Deze stichting heeft zich als doel gesteld het concept te introduceren, propageren en verspreiden. De stichting is daarnaast de eigenaar van de merknaam FabLab binnen de Benelux. 3. Makersplaatsen 3.1 Vormen en overeenkomsten Makersplaatsen, hackersruimten en FabLabs (Fabrication laboratories) worden vaak in één adem genoemd. Alle drie zijn in meer of mindere mate te relateren aan de makersbeweging. Definities en voorwaarden waar FabLabs of makersplaatsen aan moeten voldoen verschillen, maar komen in sommige gevallen ook weer overeen. In dit document concentreren we ons op de overeenkomsten. Een makersplaats of FabLab kan dan worden gedefinieerd als een locatie waar mensen met een gedeelde interesse rondom een bepaald onderwerp (veelal rondom technologie, digitale zaken en wetenschap, maar dit is niet noodzakelijk) elkaar kunnen ontmoeten, socialiseren en samenwerken (Bagley, 2012 5 ; Bagley, 2013 6 ; Hamilton, 2012 7 ; Torrone, 2011 8, ELI 9 ). Begrippen als samenwerken, leren, produceren en gemeenschappen (communities) houden direct verband met makersplaatsen en FabLabs. Het zijn dan simpelweg de fysieke ruimtes waarin deze activiteiten plaatsvinden. 3.2 Voorwaarden Doordat de definities van makersplaatsen of FabLabs variëren, zijn er ook geen eenduidige voorwaarden te noemen waaraan een ruimte moet voldoen. Massimo Menichinelli, een specialist op het gebied van FabLabs en co-creatie, noemt twee redenen waarom Het concept FabLab is oorspronkelijk bedacht door directeur van het CBA (Centre of Bits and Atoms) aan het MIT, Neil Gershenfeld. Hij besefte dat het met een aantal eenvoudige machines (3d printer, vinyl-snijder) mogelijk was om vrijwel alles te maken. Vanuit die gedachtegang begon Gershenfeld de cursus How to make almost anything. Een FabLab wordt op de website van FabLabtruck dan ook omschreven als een werkplaats die ingericht is met computergestuurde gereedschappen, waarmee men eenvoudig een prototype of een enkel exemplaar van een product kan maken. Belangrijk is dat het lab vrij en toegankelijk is 11. Een licentieaanvraag voor een FabLab wordt door de stichting getoetst aan de hand van vier internationale beoordelingscriteria, namelijk: 1. Het laboratorium en de daarbij behorende gereedschappen moeten vrij toegankelijk zijn voor publiek. 2. Het FabLab ondersteunt de FabLab charter (http://fab.cba.mit. edu/about/charter/) Ook moet deze charter worden gepubliceerd in zowel de FabLab als op de website. 3. De FabLabs delen gemeenschappelijke gereedschappen, machines en processen (zie de lijst http://fab.cba.mit.edu/about/ fab/inv.html). Ook dient een lijst aanwezig te zijn met open source software en freeware die men online kan gebruiken (http://academy. cba.mit.edu/classes/). Op deze manieren kunnen kennis en ideeën worden gedeeld over de gehele wereld. 4. Als FabLab dien je deel te nemen aan een groter FabLab netwerk, zodat je deel uitmaakt van een wereldwijd netwerk waarin kennis wordt gedeeld. Jaarlijks zijn er een aantal meetings die je dient bij te wonen. 5. http://www.alatechsource.org/blog/2012/12/what-is-a-makerspace-creativity-in-the-library.html 6. http://www.alatechsource.org/blog/2013/02/jeff-sturges-on-libraries-and-makerspaces.html 7. http://theunquietlibrarian.wordpress.com/2012/06/28/makerspaces-participatory-learning-and-libraries 8. http://blog.makezine.com/2011/03/10/is-it-time-to-rebuild-retool-public-libraries-and-make-techshops/) 9. educause.edu/eli ELI 7 Things You Should Know About 10. http://www.openp2pdesign.org/2013/spaces/10-things-to-do-when-starting-a-fablab/ 11. http://fablabtruck.nl/nl/over-de-fablabtruck/watisfablab.html 5

3.4 Overige voorwaarden om te slagen Stichting FabLab geeft daarnaast advies omtrent de minimaal aanwezige apparatuur, aanwezigheid van bekwame medewerkers, veiligheidseisen, handleidingen en zaken zoals communicatie en marketing. Behalve deze criteria zijn benodigdheden af te leiden uit de verschillende ervaringen die al zijn opgedaan met makersplaatsen/ FabLabs. Zowel Jeroen de Boer (Frysklab), Maurice Specht (Leeszaal Rotterdam West), als Massimo Menichinelli zijn het er over eens dat er geen algeheel concept is voor een FabLab. Een blauwdruk die eenieder eenvoudig kan uitrollen, bestaat niet 12 13 14. Maurice Specht, Leeszaal Rotterdam West: De Leeszaal is niet direct in elke buurt te implementeren. Copy-paste is niet mogelijk. Ik snap inmiddels wel beter hoe het werkt en ik kan het proces beter organiseren, maar dat je dit soort ideeën kan uitrollen in elke wijk is een utopie. Het is daarom van groot belang dat initiatiefnemers vooraf goed de lokale context en stakeholders analyseren zodat daarop kan worden geanticipeerd. Zo kan aansluiting worden gezocht bij bestaande initiatieven en bestaande netwerken en voorkom je dat je als initiatiefnemer alles zelf moet organiseren. Marjan Middelkoop, organisator van het congres Makers Library, noemt juist dit laatste aspect als een belangrijke voorwaarde om te slagen in het gezamenlijk creëren van kennis. Een voorbeeld hiervan is te vinden in de samenwerking van de Bibliotheek Utrecht met Protospace 15. 3.5 Eigenschappen samengevat Resumerend kunnen we vaststellen dat een makersplaats of FabLab de volgende aspecten omvat. De makersplaats: faciliteert een ruimte inclusief benodigde apparatuur (bijv. 3d printer, scanner). produceert (gezamenlijk met gebruikers) informatie, kennis, diensten en/of producten. is er door en voor gebruikers rondom een specifiek thema. ondersteunt en werkt samen met lokale initiatieven. ondersteunt persoonlijke/ professionele ontwikkelingen van mensen. is een ruimte voor kennisdeling en ontmoeting. 12. http://versbeton.nl/2013/01/de-makers-van-rotterdam-2-maurice-specht-over-de-leeszaal-rotterdam-west/ 13. http://jeroendeboer.net/2013/04/04/is-het-bibliolabconcept-voorhanden-mspaces13/ 14. http://www.openp2pdesign.org/2013/spaces/10-things-to-do-when-starting-a-fablab/ 15. http://www.protospace.nl/nieuws 6

4. Makersplaatsen en de bibliotheek van de toekomst 4.1 Makersplaatsen in bibliotheken: onderwerp van discussie Recent zijn makersplaatsen onderwerp van het debat over de toekomst van de bibliotheek. Landelijk zien we steeds vaker dat bibliotheken een FabLab of makersplaats opstarten. Voorbeelden van deze initiatieven zie je in Friesland ( Fryske Lab ), Flevoland en Zeeland. Of dit nieuwe concept wel tot de taken van de bibliotheek behoort, is onderwerp van discussie. Er zijn voor- en tegenargumenten te noemen. In onderstaande paragrafen geven we inzicht in deze discussie. 4.2 Veranderende rol bibliotheek De vraag of makelaarsplaatsen passen bij de bibliotheek van de toekomst, begint volgens organisatoren van het congres makersplaatsen, Marjan Middelkoop en Rutger van den Assem, bij een verandering van de rolopvatting van de bibliotheek. Bibliotheekvisionair David Lankes verwoordt deze opvatting als volgt: The mission of librarians is to improve society through facilitating knowledge creation in their communities. 4.3 Argumenten voor en tegen De eerder omschreven rol, waarbij bibliotheken nauw betrokken zijn bij maatschappelijke (lokale) ontwikkelingen en een faciliterende rol innemen ten opzichte van communities, kenmerkt zich door betrokkenheid en participatie. Het onderbrengen van makersplaatsen en FabLabs in de bibliotheek wordt niet door iedereen onmiddellijk positief ontvangen. Bibliotheekinnovator Rob Bruijnzeels bijvoorbeeld stelt zich kritisch op ten aanzien van dit initiatief. Vragen die hij en de Australische bibliotheekkenner Rundle stellen, zijn onder andere Waar ligt de unieke verbinding tussen al die initiatieven en de openbare bibliotheek? 19. Volgens Rundle heeft de bibliotheek zich de laatste tientallen jaren voornamelijk gericht op content en zijn producten die worden gefabriceerd door 3d printing toch voornamelijk containers 20. Hoewel containers belangrijk zijn voor het verspreiden van informatie (een boek is namelijk ook een container die informatie bevat), is het de informatie die voor de bibliotheek volgens Rundle van belang is en niet de container of de productie van deze container. Bibliotheken manifesteerden zich tot op heden voornamelijk als verzamel- en verdeelplaats om mensen en informatie met elkaar te verbinden. Het doel was mensen te ondersteunen in hun persoonlijke ontwikkeling. Redenerend vanuit de denkwijze van Lankes zou de bibliotheek het delen en creëren van kennis moeten faciliteren. Bibliotheken faciliteren equipment waarmee mensen hun eigen werk, kunst of informatie kunnen produceren en deze resultaten met andere leden kunnen delen. Makersplaatsen promoten leren door zaken (samen) te maken en het resultaat of het geleerde vervolgens met elkaar te delen. Dit kan gebeuren met behulp van 3d printers maar ook op een lager technologisch niveau en tegen geringere kosten 16. Volgens de visie van Jeff Sturges zouden bibliotheken en andere vergelijkbare instituten, zoals scholen, belangrijke hubs kunnen vormen voor kleinere makersplaatsen in een groter netwerk. Zij kunnen toegang verschaffen tot apparatuur waar het publiek normaliter geen toegang tot heeft 17. Libraries should be seen as citadels of knowledge and as citadels of cultural production. (Sturges, 2012) 18. 16. http://www.thedigitalshift.com/2012/10/public-services/the-makings-of-maker-spaces-part-1-space-for-creation-not-just-consumption 17. http://www.alatechsource.org/blog/2013/02/jeff-sturges-on-libraries-and-makerspaces.html 18. http://www.alatechsource.org/blog/2013/02/jeff-sturges-on-libraries-and-makerspaces.html 19. http://www.bibliotheekblad.nl/rubrieken/gastblogs/bericht/1000003683 20. http://hughrundle.net/2013/01/02/mission-creep-a-3d-printer-will-not-save-your-library 7

Jeroen de Boer, initiatiefnemer van het Fryske Lab, legt op de site www.1825dagen.nl uit op welke wijze bibliotheken en FabLabs bij elkaar zouden kunnen passen. 4.4 Evenwichtige strategische keuze Volgens de American Library Association (ALA) zouden bibliotheken meerdere dimensies moeten overwegen bij het maken van hun strategische keuzes. Bibliotheken hebben zich altijd gericht op aanbieden van boeken en andere media (content), maar beginnen nu stukje bij beetje ook het belang van de omgeving waarbinnen kennis geconsumeerd en gedeeld wordt (context) in te zien en te benutten. Een FabLab is een context waarbinnen het maken, verbeelden, spelen en experimenteren wordt bevorderd. Dit leidt tot nieuwe producten en projecten, maar ook tot nieuwe vormen van samenwerking. Vertaald naar de bibliotheek heb je het dan over een andere soort van dienstverlening. Waar het nu immers hoofdzakelijk draait om transactie (in- en uitlenen van boeken, vraag en antwoord) kan het straks draaien om transformatie: De bibliotheek is een plek waar daadwerkelijk verandering optreedt in blikveld en gedachten, die kunnen leiden tot nieuwe verbindingen tussen mensen, materialen en ideeën. De nieuwe bibliotheek (noem het een BiblioLab) kan mensen in staat stellen te leren omgaan met deze nieuwe ontwikkelingenen laten inzien wat de mogelijkheden ervan zijn, uiteindelijk leidend tot concrete projecten en producten. (De Boer, 2012) 21 Vragen die bibliotheken zich zouden kunnen stellen zijn: 1. In welke mate blijven bibliotheken fysiek of worden ze digitaal? 2. Ligt de focus op individuele gebruikers of op de gemeenschap? 3. Hoe bedien je je gebruikers: blijf je een Collection Library of word je een Creation Library? 4. Word je een portal dat geen eigen mediabronnen meer bezit of ga je lokale media, fysiek en digitaal, collectioneren? Rondom deze vier dimensies zouden bibliotheken volgens de American Library Association (ALA) strategische keuzes moeten maken. Niet zozeer in of-of, maar wel kijken in welke mate deze bij elkaar zouden kunnen worden gebracht. De keuze voor de nadruk op een collectie georiënteerde bibliotheek sluit niet onmiddellijk een makerslibrary uit. De strategische keuzes die bibliotheken maken, zijn afhankelijk van lokale ontwikkelingen en brede trends zoals een terugtrekkende overheid, burgerinitiatieven, kleinere subsidies en een andere rol van de consument (prosument/cocreatie). 4.5 Conclusie Uiteindelijk ligt de keuze bij de bibliotheek. Wordt de rol van de bibliotheek in de eerste plaats ingevuld als informatiehub, waar een collectie (informatie/content) wordt gedeeld met leden om hun persoonlijke ontwikkeling te ondersteunen? Of wordt de functie van de bibliotheek ruimer gezien en faciliteert de bibliotheek ook ruimte om gezamenlijk kennis en producten te creëren, delen en verbinden, waarbij niet alleen het individu centraal staat maar ook de gemeenschap. De mate waarin en de manier waarop een bibliotheek deze verruiming van haar functie toepast is aan de bibliotheek zelf. 21. http://www.1825dagen.nl/?p=37 8

5. Makersplaatsen: de ingrediënten 5.1 Inventaris Welke apparaten worden gebruikt in een makersplaats is afhankelijk van het type makersplaats. Zo maakt Leeszaal Rotterdam West vrijwel geen gebruik van apparaten. Andere FabLabs maken vaak gebruik van 3d printers, lasersnijders, vinylsnijders en handgereedschappen. 22 Menichinelli adviseert om eerder een lasersnijder en een kleine milling machine aan te schaffen dan een 3d printer. De ervaring leert dat de eerstgenoemden het vaakst worden gebruikt. Wel spreekt de 3d printer over het algemeen meer aan, waardoor het marketingtechnisch toch interessant kan zijn om te investeren in een 3d printer. 23 Opleiding en selectiebeleid gelden dan ook als belangrijke onderdelen voor het succes van een makersplaats. De Fab Academy is een lesprogramma vanuit Massachusetss Institute of Technology in de principes en toepassingen van digitale fabricage. Een semesterprogramma dat men aanbiedt via FabLab Waag Society. In dit seminar (HBO-niveau) leidt men medewerkers op die uiteindelijk een FabLab kunnen runnen. 25 5.3 Kosten De kosten van een makersplaats verschillen enorm. De kosten zijn afhankelijk van het type en de omvang van de makersplaats. Op de website van Openp2pdesign zijn de enorme verschillen in kosten te zien. Zo zijn er makersplaatsen die 50.000 dollar investeren in materialen en/of machines, maar er is ook een FabLab in Utrecht dat onder de 3.000 euro kon blijven. Daarin zijn andere kosten van met een makersplaats nog niet meegenomen. Te denken valt aan de ruimte, personeel, scholing, licenties, computerprogramma s en communicatie (o.a. website) 26. 5.2 Personeel De houding en kennis van medewerkers van de bibliotheek vormen een belangrijk onderdeel van het succes van een makersplaats of FabLab. Zo moeten deze medewerkers, wanneer het schrijfplaatsen betreft bijvoorbeeld, voldoende kennis hebben van poëzie. Een labmanager die verantwoordelijk is voor een 3d printer moet enthousiast zijn over het apparaat en zijn kennis van deze machine kunnen overbrengen. Daarnaast moet hij/ zij projecten kunnen managen, bekend zijn met 2d- en 3d-ontwerppakketten en op de hoogte zijn van de laatste ontwikkelingen (zie bijlage 2 voor een voorbeeld van een vacature voor labmanager) 24. 5.4 Doelgroep Een makerplaats richt zich vaak op een brede groep mensen. Wel zijn de doelgroepen afhankelijk van het type makersplaats. FabLabs met 3d printers en vinylsnijders richten zich in de meeste gevallen op individuen die interesse hebben in technologie en bepaalde creativiteit willen ontplooien. Een groot aantal makersplaatsen (FabLabs) richt zich daarnaast op het onderwijs. Vanwege de grote behoefte binnen onze maatschappij aan mensen met een technische opleiding, zien lokale/ regionale overheden een makersplaats als een mogelijkheid om mensen enthousiast te maken voor techniek. Onderwijsinstellingen bieden hiervoor een mooie ingang. 22. http://www.moqub.com/2013/04/19/the-makers-library-cubiss-strategische-conferentie/ 23. http://www.openp2pdesign.org/2013/spaces/10-things-to-do-when-starting-a-fablab/ 24 http://protospace.nl/sites/default/files/wysiwyg/psvacature_0.pdf 25. http://fablab.waag.org/content/learning-digital-fabrication 26. http://www.openp2pdesign.org/2011/fabbing/business-models-for-fab-labs/ 9

Bijlage 1: Voorbeelden van makersplaatsen Utrecht Protospace WAT: Protospace biedt ruimte voor onderzoek, educatie en promotie op het gebied van prototyping. Hierbij kijkt men met gebruikers mee in nieuwe dimensies. APPARATEN: Kleine en grote lasercutter, grote 3d kleurenprinter, kleine 3d printer, vinylsnijder, cameo vinylsnijder, portaalfrees, kleine frees, vacuümvormer. DIENSTEN: Werkruimtes huren, workshops o.a. 3d printen, frezen, ultimaker en laseren. PERSONEEL: Professionele dienstverlening met de volgende functies; directeur, labmanager, creative director, communicatie manager en office-manager. Deze functies worden allen bekleed door mensen met minimaal een HBO-opleiding. GEBRUIKERS: 2012: 1850 gebruikers 2011: 1476 gebruikers. DOELGROEP: uitvinders, ontwerpers, kunstenaars en onderwijs instellingen (studenten (40%) en ontwerpers (35%) vormen de voornaamste afnemers). PARTNERS: Hogeschool Utrecht, NOVU, Universiteit Utrecht, Provincie Utrecht, Syntens, Utrecht Inc, Taskforce Innovatie Utrecht. Project is mede mogelijk gemaakt door de EU en Rabobank. KOSTEN: Protospace is een stichting. OMZET: Inkomsten ruim boven 150.000 (boven begroot). SAMENWERKING BIBLIOTHEEK: Ja, de Bibliotheek Utrecht. WEBSITE: http://www.protospace.nl/ FabLab013 WAT: Het FabLab in Tilburg zet zich in om nieuwe vormen van leren, produceren en verspreiden toegankelijk te maken voor iedereen. Hierbij richt men zich op zelfontplooiing, techniek, productmanagement en bedrijfsvoering. APPARATEN: Laser, 3d printer, plotter snijder, electronica, naaimachine en CNC router. DIENSTEN: FabLab013 geeft workshops (bijv. maak je eigen ultimaker ), persoonlijke trainingen/ cursussen en biedt de mogelijkheid om de gemaakte spullen te exposeren en te verkopen via een webshop. PERSONEEL: 8 personeelsleden; facilitator & catalyst, creatieve consultant, project coördinator, educatie middelbaar/ communicatiemedewerker, mentor/ cursusleider ultimaker specialist, retailmanager, integrations manager basisonderwijs. DOELGROEP: Kennisdelers en mensen die van techniek houden. PARTNERS: FabLab013 is een club. Een club met een aantal sponsoren, zoals http://lasergraaf.nl, http://www.eleshop.nl/, kowbedaux, http:// knitbitch.org, Ultimaker. Deze partners sponsoren in meer of mindere mate de apparatuur. Je kan tevens lid worden van de vereniging. Het goedkoopste lidmaatschap is 80 euro (vriendenlidmaatschap), het reguliere lidmaatschap is 260 euro en het meest uitgebreide lidmaatschap is 1200 euro. Daarnaast ontvangt FabLab013 ook giften. KOSTEN: Onbekend m.u.v. lasersnijmachine ( 9350,-). SAMENWERKING BIBLIOTHEEK: Ja, de Bibliotheek Midden-Brabant. WEBSITE: http://fablab013.nl/ Frysklab WAT: In Friesland maakt men gebruik van een mobiele variant van een FabLab. Daarmee probeert men vaardigheden te stimuleren die nodig zijn voor de toekomst: creativiteit, ondernemerschap, samenwerking en probleemoplossend vermogen. DIENSTEN: In het Frysklab worden workshops gegeven zoals Makey Makey, Scratch, Little Bits en Drawdio. DOELGROEP: Basisonderwijs, voortgezet onderwijs, MBO/HBO, bedrijfsleven, overheid, maatschappelijke organisaties. PARTNERS: Gemeente en Van Hall instituut. KOSTEN: Onbekend. SAMENWERKING BIBLIOTHEEK: Ja, initiatief van Bibliotheek Service Fryslân en de Friese Bibliotheken. WEBSITE: http://www.frysklab.nl/ 10

Repair Café WAT: Het Repair Café zijn ruimtes/ bijeenkomsten waar mensen met een technische achtergrond apparaten/ kleding repareren samen met de eigenaren en/ of geïnteresseerden. Dit alles vindt plaats in een lokale gemeenschap. APPARATEN: Gereedschap en materiaal om uiteenlopende reparaties uit te voeren. DIENSTEN: Het samen met deskundigen repareren van apparaten. Mensen kunnen ook een kopje koffie drinken. PERSONEEL: Reparatie deskundigen; o.a. elektriciens, naaisters, timmerlieden en fietsenmakers. DOELGROEP: Mensen met een technische achtergrond en mensen met kapotte apparaten of kleding. OVERDRAAGBAAR: Ja, Repair Café helpt graag mee aan de overdraagbaarheid. SAMENWERKING BIBLIOTHEEK: Nee. WEBSITE: http://www.repaircafe.nl/ Leeszaal Rotterdam West WAT: De sluiting van de wijkbibliotheek was de aanleiding voor bewoners en ondernemers om Leeszaal Rotterdam West op te richten. Het is een plek waar je mensen uit de buurt ontmoet, boeken kan lenen, informatie kunt opzoeken, kunt studeren of gewoon een krant kunt lezen. APPARATEN: Geen. DIENSTEN: Leesmogelijkheden, boeken, literaire avonden, filmavonden, voorlichting en debat avond. Ook is Tradeschool 010 gerelateerd aan de Leeszaal. PERSONEEL: Vrijwilligers. DOELGROEP: Iedereen. PARTNERS: Vrijwilligers en ondernemers. KOSTEN: Onbekend. OVERDRAAGBAAR: Volgens de initiatiefnemer is het concept niet één op één overdraagbaar. SAMENWERKING BIBLIOTHEEK: Nee. WEBSITE: http://www.leeszaalrotterdamwest.nl/ FabLab Truck WAT: Dit mobiele FabLab heeft alles om mensen kennis te laten maken met het FabLab en de mogelijkheden van digitaal gestuurde machines. Niet zozeer door les te geven, maar doordat mensen direct aan de slag gaan. APPARATEN: Lasersnijder, portaalfrees, makerbot cupcake, vinylsnijder, Mantis router en ultimaker 3d printer. DIENSTEN: De FabLab Truck wordt gehuurd door scholen, festivals en bedrijven. De medewerkers geven workshops en assisteren bij het gebruik van de machines. Het doel is het kennismaken met het concept FabLab. PERSONEEL: Kunstenaars en technici. DOELGROEP: Scholen, bedrijven en evenementen. PARTNERS: Het is een zelfstandige stichting die zonder subsidie is gestart. De inkomsten worden verkregen uit verhuur. KOSTEN: Bezoekers kunnen zelf materialen meenemen of via de FabLab Truck bestellen. SAMENWERKING BIBLIOTHEEK: Nee. WEBSITE: http://fablabtruck.nl/ 11

Bibliolab WAT: Een openbare 3d werkplaats waar iedereen de mogelijkheid heeft kennis te maken met het digitaal ontwerpen en het 3d printen. In het Bibliolab staan kennisdelen, ontmoeten, ontwerpen en produceren centraal. APPARATEN: 3D-printer en lasersnijder. DIENSTEN: Kennisdelen, ontmoeten, ontwerpen en produceren. Workshops 3d printen. Je eigen 3d printer maken. PERSONEEL: Onder andere kunstenaars, studenten en stagiaires. DOELGROEP: Iedereen. PARTNERS: FabLab, de Openbare Bibliotheek Velo Nova, Flevobike, Gemeente Dronten, CAH Vilentum, Technocentrum Flevoland, Katholieke Pabo Zwolle, Heutink ICT, Syntens Innovatiecentrum, OMFL, Codens, Ichthus College, Ondernemersvereniging de Driehoek, Westrup Engineering, Rebuild.nu, Chasa Imago. KOSTEN: Onbekend. OVERDRAAGBAAR: Mogelijk. SAMENWERKING BIBLIOTHEEK: Ja, Flevomeer Bibliotheek. WEBSITE: http://www.fablabflevoland.nl, http://www.flevomeerbibliotheek.nl/ FabLab Amsterdam - FabLab Waag Society WAT: Een ruimte waarin iedereen ideeën en concepten naar voorwerpen kan vertalen door middel van verschillende machines. APPARATEN: Laser cutter, kleine milling machine, vinyl snijder, embroidery machine, big milling, 3d printer. DIENSTEN: Workshops, produceren, Fab Academy? PERSONEEL: Onbekend, maar naar alle waarschijnlijkheid experts die allen de seminar op de Fab Academy hebben gevolgd. DOELGROEP: Bedrijven, gemeenschappen, scholen en individuelen. PARTNERS: De FabLab Amsterdam wordt georganiseerd vanuit de Waag Society. Deze non-profit organisatie zet zich in voor sociale innovatie door creatieve technologie. OVERDRAAGBAAR: Ja, zie Fab Academy. SAMENWERKING BIBLIOTHEEK: Nee. WEBSITE: http://fablab.waag.org/ 12

Bijlage 2: Burgerparticipatie De economische malaise en de daaruit voortkomende bezuinigingen maken onder meer dat de overheid zich steeds verder terugtrekt. Tegelijkertijd is de verzorgingsstaat waarin we ons vandaag de dag bevinden over de gehele breedte topzwaar gewordent 27. Ook andere organisaties stoten taken af die voor hen niet meer rendabel zijn. Zo worden een aantal taken (in de toekomst) niet meer uitgevoerd. Maar met het verdwijnen van deze taken, verdwijnen de behoeften van burgers niet. In een aantal gevallen worden deze ingevuld door burgerinitiatieven. Deze ontwikkeling kent vele namen, maar zowel de civil society, burgerparticipatie, zelfredzaamheid, Do It Yourselves ontwikkeling leggen allen de nadruk op samenwerken met/ initiatieven vanuit de burgers. De burgerinitiatieven zijn talrijk en lopen inhoudelijk zeer uiteen. Overheden, onderzoekers en media schenken de afgelopen jaren steeds meer aandacht aan deze ontwikkeling. De Groene Amsterdammer en Tegenlicht besteden complete uitzendingen en publicaties aan deze ontwikkeling. Ook de overheid doet steeds vaker beroep op de burger in haar beleid. Voor menig ontwikkelingsplan worden burgers gevraagd om mee te denken en praten over de invulling van dat specifieke plan. Volgens Bert Mulder, lector informatie, technologie & samenleving Haagse Hogeschool en voormalig informatieadviseur Tweede Kamer, is dit niet zonder reden. In zijn presentatie in Zeewolde schetst hij een scenario waarin we in 2020 al te maken krijgen met een tekort aan professionals. Dit zijn mensen in de zorg maar ook in andere sectoren. Juist daarom zet de overheid de afgelopen jaren zo enorm in op zelfredzaamheid en burgerparticipatie. Op deze wijze probeert men het toekomstige gat te overbruggen. Volgens Hooghiemstra is dit gebaseerd op een veranderend beeld van wat een vitale samenleving vereist: voor een toekomstbestendige samenleving moeten we meer bouwen op de kracht van burgers dat wat mensen zelf kunnen, moeten we ook door henzelf laten doen. Dat dit niet zo eenvoudig is als Hooghiemstra stelt, blijkt uit het zeer uitgebreide rapport van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid Vertrouwen in burgers. In het rapport wordt deze complexe samenwerking met burgers en overheden uitgelegd 28. In het verlengde van het WRR onderzoek brengt het PON (kennisinstituut op het sociale en culturele domein) in 2012 en 2013 jaarboeken uit die verband houden met burgerparticipatie en specifiek voor Noord-Brabant. Zestal inspirerende burgerinitiatieven in Brabant worden hierin omschreven 29. Ook de Leeszaal in Rotterdam is een initiatief dat onder deze noemer valt: burgers die buiten de instituties en procedures toch op eigen initiatief graag in bepaalde (lokale) behoeften willen voorzien. 27. Laar, van L., & Groot de, M. (2012) Do It Ourselves als antwoord. Do It ourselves Lombok werkt zichzelf omhoog. Dit is geen wijk, maar een gevoel. De Groene Amsterdammer 28. http://www.wrr.nl/fileadmin/nl/publicaties/pdf-rapporten/vertrouwen_in_burgers.pdf 29. Hooghiemstra, E. (2013). Zo doen we dat in Brabant. PON Jaarboek 2013 13

Bijlage 3: Voorbeeld Functiegegevens labmanager bij ProtoSpace 2.0 ProtoSpace is een laagdrempelig laboratorium voor het vervaardigen van prototypes gebaseerd op het FabLab concept van MIT hoogleraar Neil Gershenfeld. ProtoSpace is gevestigd in de stad Utrecht. Het richt zich op ontwerpers, uitvinders, kunstenaars, studenten, onderwijsinstellingen en innovatieve bedrijven in de startfase. De belangrijkste taak van de labmanager is het ondersteunen van de labgebruikers en het bijstaan van de sr labmanager bij lezingen en andere activiteiten buiten de deur. Daarnaast zal de labmanager, al of niet zelfstandig, een aantal eigen projecten gestalte geven, onder meer op het gebied van digitale fabricage (3D printers, 3D scanners) en educatie. De labmanager denkt waar nodig mee bij het vervaardigen van prototypes, organiseert, al of niet zelfstandig, workshops en ondersteunt bij maatwerkevenementen. Bij ProtoSpace werken de medewerkers bewust en bij voorkeur parttime. Op deze manier kunnen eigen netwerken optimaal worden gebruikt. Daarnaast sluit het goed aan bij de wens van veel medewerkers zelf. Bij de functie van labmanager gaan de gedachten uit naar 3 dagen/week. Om deze complexe en veelzijdige functie goed te kunnen vervullen zijn de volgende eigenschappen noodzakelijk: opleiding op WO of HBO niveau met een technisch-creatieve specialisatie enige werkervaring enthousiasme voor het wereldwijde FabLab concept bekendheid met 2D en 3D prototyping bekendheid met 3D ontwerppakketten enige ervaring met elektronica en software didactische vaardigheden een dienstbare opstelling grote flexibiliteit het vermogen om zelfstandig te kunnen werken kennis van de Engelse taal File: OVKBijl Datum: 06/05/2013 30 30. http://protospace.nl/sites/default/files/wysiwyg/psvacature_0.pdf 14