Spoorboekje Op weg naar een gezonde en bewegende basisschool Sportservice Overijssel september 2012
INHOUDSOPGAVE Uitgangssituatie 2 De stappen 3 - Stap 1 Keuze voor deelname 3 - Stap 2 Draagvlak creëren 3 - Stap 3 Huidige stand van zaken 4 - Stap 4 Visie, doelen en doelgroep 4 - Stap 5 Menukaart gezonde actieve leefstijl 5 - Stap 6 Implementatie en uitvoering 5 - Stap 7 Randvoorwaarden 6 - Stap 8 Monitoring en evaluatie 6 - Stap 9 Verankering 6 Bijlage de Lekker Fit!-duim 7 Spoorboekje Op weg naar een gezonde en bewegende basisschool 1
Uitgangssituatie: Vijftien gemeenten en scholen doen al één of meerdere jaren mee aan het programma IK Lekker fit!? Binnen dit programma vormt het lespakket Lekker Fit! de rode draad voor de groepen 1 tot en met 8. Daarnaast worden er diverse additionele activiteiten aangeboden, al dan niet uit de beschikbare menukaarten. Gemeenten en scholen hebben hier de afgelopen jaren op geheel eigen wijze invulling aan gegeven, maar allemaal vanuit dezelfde positieve boodschap: Fit zijn is fijn! Schooljaar 2012-2013 moet het jaar worden, waarin de thema s voeding, bewegen en gezonde keuzes een structurele plek krijgen binnen het beleid van de school. Het is een uitdaging voor de gemeenten om de scholen hierbij op weg te helpen en te ondersteunen. ZKA heeft besloten om, in vervolg op de afgelopen drie jaar, ook deze implementatie-impuls financieel te ondersteunen. Doel van het beschikbaar gestelde budget is te zorgen voor een meerjarige en kwaliteitsvolle uitvoering en inbedding van het programma IK Lekker fit!? op de basisscholen. De daadwerkelijke ondersteuning van de basisscholen vindt in de meeste gevallen plaats door combinatiefunctionarissen (CF) en/of buurtsportcoaches (BSC). Hun oorspronkelijke taak, samen met scholen uitvoering geven aan IK Lekker fit!?, krijgt dit jaar dus een extra dimensie, namelijk het begeleiden van de scholen bij de beleidsmatige verankering. Vanuit een aantal deelnemende gemeenten is de wens geuit om de CF/BSC hierbij van een spoorboekje te voorzien. Hoewel lokaal maatwerk geboden is, kunnen de stappen die zijn opgenomen in dit spoorboekje hierbij als leidraad dienen! Spoorboekje Op weg naar een gezonde en bewegende basisschool 2
De stappen Door onderstaande stappen samen met de school systematisch te doorlopen wordt de effectiviteit en duurzaamheid van IK Lekker fit!? vergroot! In schema ziet dit er als volgt uit 1 : Voorbereiding Analyse Uitvoering Randvoorwaarden Evaluatie Verankering Stap 1 Keuze voor deelname verdiepingsimpuls Stap 2 Draagvlak creëren Stap 3 Huidige stand van zaken Stap 4 Visie, doelen en doelgroep Stap 5 Menukaart gezonde actieve leefstijl Stap 6 Implementatie en uitvoering Stap 7 Randvoorwaarden Stap 8 Monitoring en evaluatie Stap 9 Verankering Het is zeer goed mogelijk dat je een aantal stappen al hebt uitgevoerd. Toch is het ook dan zinvol om alle stappen nog een keer te doorlopen en na te gaan of je bepaalde zaken gemist hebt. Stap 1 Keuze voor deelname verdiepingsimpuls school Als eerste is het van groot belang om helder te hebben waarom de school meedoet aan de verdiepingsimpuls? Wat is de achterliggende gedachte en motivatie? Wat betekent een gezonde en actieve leefstijl voor de school en waarom wil de school hier beleid op maken? - Probeer de school zelf te laten verwoorden wat voor hen de reden/ motivatie is om mee te doen. - Probeer samen met de school concrete en haalbare doelen te formuleren. Wat wil de school samen met de gemeente gezamenlijk bereiken en wanneer? Deze insteek biedt zowel jou als de school een stip aan de horizon en een houvast voor het creëren van draagvlak. Stap 2 Draagvlak creëren De school moet investeren in draagvlak bij de diverse geledingen, waaronder het schoolteam, de OR en MR, de ouders etc. Er moet goed worden nagedacht over de wijze waarop dit draagvlak verworven kan worden. - Houd rekening met de belangen, verwachtingen en motivaties van de diverse schoolgeledingen. Denk hierbij ook aan bv. de schoolverpleegkundige, de kinderopvanglocatie etc - Zoek uit of en wanneer onderdelen van het schoolbeleidsplan aangepast kunnen worden, en ken de te volgen procedure. 1 Stappenplan gebaseerd op de beleidswijzer Sport en Bewegen NISB 2007 Spoorboekje Op weg naar een gezonde en bewegende basisschool 3
- Houd rekening met relevante bronnen, zoals: inspectie, IB-er, zorgadviesteam, ggd-onderzoekscijfers, info van de vakleerkracht lichamelijke opvoeding etc. - Leg de met de diverse schoolgeledingen gemaakte afspraken vast. - Denk na over de momenten, waarop wat aan wie gecommuniceerd wordt. - Het wel/niet aanwezig zijn van draagvlak is onvoorspelbaar, blijf investeren. Stap 3 Huidige stand van zaken Stel vast in welke mate de school (integraal) aandacht besteed aan de thema s voeding, beweging en het maken van gezonde keuzes. De vraag die hier gesteld moet worden is of de school activiteiten aanbiedt op meerdere niveaus en inspeelt op verschillende doelgroepen. Een hulpmiddel hierbij is de Lekker fit!- duim. De duim kent zes onderdelen (waaronder bewegen en voeding), gekoppeld aan vier niveaus van gezondheidsbevordering (educatie/schoolomgeving/beleid en regelgeving/signaleren) en gericht op drie bijbehorende doelgroepen (leerlingen/leerkrachten/ouders). - In de handleiding Lekker fit! voor gemeente, GGD & Sportservice staat uitgebreide info over de Lekker fit!-duim. Het beoordelingsformulier is te gebruiken als checklist om de huidige situatie in kaart te brengen. Zie bijlage voor de duim. - Korte toelichting op de vier niveaus: Educatie: is het aanbieden van informatie en voorlichting aan leerlingen over gezonde voeding en het belang van bewegen. Schoolomgeving: de schoolomgeving is gezond als de fysieke omgeving (binnen- en buitenruimte) optimaal is voor leerlingen en voor het schoolpersoneel om te kiezen voor gezond gedrag. Beleid en regelgeving: onder schoolbeleid en regelgeving worden afspraken, regels en protocollen verstaan. Signaleren: is het waarnemen van kinderen met over- en ondergewicht, een motorische achterstand en/of een zwak uithoudingsvermogen en, indien nodig, deze door te verwijzen naar de individuele zorg. - De Lekker fit!-duim geeft zicht op de huidige stand van zaken (wat gaat al goed?), maar geeft ook inzicht in de verbeterpunten en ambities voor de toekomst en biedt daarmee input voor de volgende stap. Stap 4 Visie, doelen en doelgroep Welke visie heeft de school op dit thema, waar gaat ze voor? Bij doelstelling stel je de vraag: Wat wil de school bereiken en wanneer? De doelgroep(-en): uiteraard zijn dat in eerste instantie de kinderen, maar ouders en leerkrachten zijn minstens zo belangrijk. - De visie heeft een verhalend en beeldend karakter en schetst een toekomstbeeld. - Hulpmiddel bij het formuleren van een doelstelling zijn de zes W-vragen: Spoorboekje Op weg naar een gezonde en bewegende basisschool 4
o Waarom gaan we het doen? o Wat gaan we doen en wat hebben we nodig? o Wat is de beste aanpak? o Wie gaan het doen? o Wanneer gaan we het doen? o Waar gaan we het doen? - De doelgroep kinderen kan eventueel nader gespecificeerd worden naar bijv.: o Inactieve kinderen o Kinderen met motorische achterstanden o Kinderen met zorgbehoefte op basis van gedrag o Kinderen met onder- of overgewicht Stap 5 Menukaart gezonde actieve leefstijl Wat gaan we doen? Op basis van de visie, doelstelling en doelgroep(-en) worden beleidsmaatregelen en activiteiten gekozen, die een bijdrage kunnen leveren aan hetgeen de school wil bereiken. Onder beleidsmaatregelen verstaan we acties die tot doel hebben het inpassen van een gezonde actieve leefstijl binnen het beleid van de school. Je hebt dan te maken met de beleidscyclus van de school. Eenmaal opgenomen in het schoolbeleid betekent dat de school zich voor meerdere jaren verbindt aan het thema gezonde en actieve leefstijl. Vervolgens worden activiteiten gekozen die uitvoering geven aan het beleid. - De menukaarten bewegen, groen/voeding en talentvol schoolbezoek dienen ter inspiratie voor de activiteiten. - Uiteraard is de lokale situatie leidend voor de keuze van activiteiten en programma s. - Kies die activiteiten/programma s die passen bij de visie/doelstelling. Daarmee wordt het gemakkelijker om gefundeerd nee te zeggen tegen onaangekondigde aanbiedingen en acties. Stap 6 Implementatie en uitvoering Bij de vorige stap heb je bepaald WAT je gaat doen. In deze stap bepaal je HOE je het gaat doen. Dit leg je vast in een uitvoeringsplan waarin doelen, activiteiten, materialen en tijdsplanning staan beschreven. - Aandachtspunten bij het opstellen van een uitvoeringsplan zijn: o Beschrijf taken en verantwoordelijkheden o Benoem de actiepunten o Stel een communicatieplan op o Behoud draagvlak bij partners o Evalueer het uitvoeringsplan en leg gegevens vast - Kijk of je voor de uitvoering van activiteiten lokaal logische coalities kunt sluiten. Oftewel, maak gebruik van kennis, kunde en mogelijkheden van kinderen, ouders, plaatselijke ondernemers en andere partijen. Dit moderne noaberschap stelt je in staat om meer goede initiatieven met minder middelen te realiseren. Spoorboekje Op weg naar een gezonde en bewegende basisschool 5
Stap 7 Randvoorwaarden Vragen die in deze stap relevant zijn hebben betrekking op de uitvoering van activiteiten: Welke en hoeveel middelen en hulpbronnen zijn nodig? Welke samenwerkingspartners zijn nodig? Hoe kan draagvlak worden gecreëerd bij die samenwerkingspartners? - Houd rekening met coördinatie- en uitvoeringskosten. - Probeer in te zetten op langdurige relaties. Stap 8 Monitoring en evaluatie Houd gedurende het traject bij of de geplande beleidsmaatregelen en activiteiten daadwerkelijk uitgevoerd worden. Ga na afloop van het project na in hoeverre de beleidsmaatregelen en activiteiten een bijdrage hebben geleverd aan de vooraf vastgestelde visie en doelstellingen en of de gewenste effecten behaald zijn. Op basis van de evaluatie kunnen visie, doelstellingen en activiteiten bijgesteld worden. - Evalueer niet alleen de resultaten van beleidsmaatregelen en activiteiten, maar evalueer met de school en betrokkenen ook op het proces. Wat ging goed/minder goed? Hoe is de samenwerking verlopen? Hoe zijn de taken uitgevoerd? Hoe kan de samenwerking worden gecontinueerd? - Vergeet niet ook leerkrachten, leerlingen en ouders bij de evaluatie te betrekken! - Het uitvoeren van de evaluatie kan op verschillende manieren, denk aan gesprekken, aantallen bijhouden, vragenlijsten, fittesten, etc. Stap 9 Verankering Bij deze stap is het van belang om voor de lange termijn de randvoorwaarden te scheppen die enerzijds de continuïteit van de activiteiten waarborgen en anderzijds de daarvoor benodigde beleidsmaatregelen realiseren. - Toon de resultaten en deel de successen t.b.v. een langdurige commitment. - Breng mogelijkheden voor structurele financiering in kaart. - Veranker de organisatie en aanpak binnen de formele structuur van de school. - Betrek zoveel mogelijk betrokken en/of belanghebbende partijen/ personen bij het implementatieproces. Spoorboekje Op weg naar een gezonde en bewegende basisschool 6
Beoordelingsformulier voor Lekker fit!-duim Onderdeel 1. Educatie: lespakket Lekker fit! Maatregel Uitvoering van acht Lekker fit!-lessen in elke groep Behaald Gebruik van werkboekjes Lekker fit! in elke groep Gebruik van afsprakenposter in elke groep Intentie van school om Lekker fit! ook komende jaren te gebruiken (opname in schoolplan) Voor dit onderdeel is de school verplicht alle maatregelen uit te voeren. Spoorboekje Op weg naar een gezonde en bewegende basisschool 7
onderdeel 2. thema voeding Maatregel Educatie Organiseren van extra educatieve activiteiten, zoals gastles, supermarktrondleiding of kookworkshop Deelname aan landelijk ontwikkelde activiteiten, zoals Nationaal Schoolontbijt, KlasseLunch, Schoolgruiten en/of Smaaklessen Aanleggen van schoolmoestuin Schoolomgeving Faciliteren van gezond drinken Aanbieden van schoolmelk Stimuleren van drinken van water: water uit kraan of uit waterautomaat Gezonde voeding faciliteren Aanbieden van schoolfruit op vaste momenten door school zelf (niet door ouders laten meenemen) Beleid en regelgeving Afspraken over eten en drinken in ochtendpauze Invoeren van fruitbeleid voor ochtendpauze en door ouders mee laten geven Afspraken over eten en drinken in middagpauze Ontwikkelen gezond traktatiebeleid voor leerlingen en leerkrachten Afspraken over eten en drinken tijdens feestdagen en evenementen Signaleren Aandacht voor leerlingen met onder- of overgewicht Uitvoeren van de fittest, onderdeel meten van lengte en gewicht Monitoren van resultaten Informeren ouders over resultaat fittest Inventariseren van mogelijkheden voor doorverwijzen Informeren ouders over behandelmogelijkheden Bepalen hoe school verder omgaat met kinderen met overgewicht Eigen invulling 6 punten Aantal punten behaald 2 of 4 2 of 4 1 of 4 1 tot 3 punten Andere maatregel naar eigen invulling van de school Beoordeling door schoolondersteunende organisatie 1-3 Totaal aantal behaalde punten Voor dit onderdeel moet de school minimaal 10 punten behalen. Daarnaast voert de school minimaal één maatregel uit op de gezondheidsniveaus schoolomgeving, beleid en regelgeving en signaleren. Aangezien het gezondheidsniveau educatie al wordt ingevuld door het lespakket Lekker fit! zijn aanvullende maatregelen voor dit niveau facultatief. Spoorboekje Op weg naar een gezonde en bewegende basisschool 8
onderdeel 3. thema bewegen Maatregel Aantal punten behaald Educatie Aanbieden van sportkennismakingstraject Aanbieden van sport- of speldag voor alle groepen Aanbieden van sport- of speldag voor één of enkele groepen 4 punten 1 of 3 Deelnemen aan sporttoernooi, avond- of zwemvierdaagse Deelnemen aan landelijke of regionale beweegactiviteiten, zoals Scoren voor Gezondheid, Kies voor Hart en Sport en/of De klas beweegt Schoolomgeving Ontwikkelen van een beweegvriendelijk schoolplein Spelmateriaal op schoolplein voor alle groepen Plein daagt uit tot bewegen door gebruikte indeling en speeltoestellen Stimuleren lopen of fietsen naar school door er aandacht aan te besteden, afspraken te maken of fysieke omgeving in te richten (zoals zorgen voor voldoende fietsenrekken en autovrije straat voor school) Beleid en regelgeving Beweegonderwijs door vakleerkracht/combinatiefunctionaris: 2 of 4 - aan alle groepen 8 punten - niet aan alle groepen 4 punten Beweegonderwijs door vakspecialist: - aan alle groepen 6 punten 1-8 - niet aan alle groepen Beweegonderwijs door MBO-geschoolde kracht Geen van bovenstaande, er wordt gebruik gemaakt van een methode voor bewegingsonderwijs Geen van bovenstaande, een student vanuit een opleiding op het gebied van sport en bewegen loopt stage op school Verhogen aantal uren beweegonderwijs naar 3 uur per week Afspraken maken over bewegingstussendoortjes in rooster Sport- en beweegactiviteiten bij overblijven Sport- en beweegactiviteiten na schooltijd 6 punten Spoorboekje Op weg naar een gezonde en bewegende basisschool 9
Maatregel Aantal punten behaald Signaleren Aandacht voor leerlingen met motorische achterstand Uitvoeren van fittest, onderdeel motorische vaardigheden (3 lessen uit handleiding) Monitoren van resultaten Onderzoeken wat u kunt aanbieden en naar welke andere hulpverleners u doorverwijst Ouders informeren over resultaat fittest en behandelmogelijkheden Aandacht voor leerlingen met zwak uithoudingsvermogen Uitvoeren van fittest: onderdeel Shuttle run test Monitoren van resultaten Onderzoeken wat u kunt aanbieden en naar welke andere hulpverleners u doorverwijst Ouders informeren over resultaat fittest en behandelmogelijkheden en Eigen invulling 1 tot 3 punten Andere maatregel naar eigen invulling van de school Totaal aantal behaalde punten Beoordeling door schoolondersteunende organisatie 1-3 Voor dit onderdeel moet de school minimaal 10 punten behalen. Daarnaast voert de school minimaal één maatregel uit op de gezondheidsniveaus schoolomgeving, beleid en regelgeving en signaleren. Aangezien het gezondheidsniveau educatie al wordt ingevuld door het lespakket Lekker fit! zijn aanvullende maatregelen voor dit niveau facultatief. Spoorboekje Op weg naar een gezonde en bewegende basisschool 10
Onderdeel 4. Doelgroep leerkrachten Maatregel Informeren Behaald Verplicht Leerkrachten informeren over alle onderdelen van Lekker fit!: Keuze voor aanvullende maatregelen en activiteiten Nieuw opgesteld schoolbeleid Evaluatie Lekker fit! en resultaten Indien van toepassing: inventarisatie startsituatie van de school Meebeslissen Verplicht Leerkrachten beslissen mee over Lekker fit! en uit te voeren aanvullende maatregelen: Uitnodigen voor informatiebijeenkomst Lekker fit! en gezamenlijk een start bepalen Uitnodigen voor keuzebijeenkomst en gezamenlijk bepalen welke maatregelen school gaat uitvoeren Laat leerkrachten zitting nemen in de werkgroep en meebeslissen, beleid concretiseren, organiseren en uitvoeren. Vink aan als leerkrachten in ieder geval zijn uitgenodigd voor bovenstaande bijeenkomsten Meehelpen Verplicht Afspraken maken over voeding- en beweeggedrag leerkrachten, zodat zij het goede voorbeeld geven Handhaving beleid: leerkrachten spreken elkaar én ouders aan op naleving van gezondheidsbeleid (dit kan ook via een nieuwsbrief) Minimaal 1 behaald Leerkrachten helpen mee bij kick-off Lekker fit! Leerkrachten voeren aanvullende activiteiten uit of helpen mee deze te organiseren (bijvoorbeeld supermarktrondleiding of sportdag) Leerkrachten dragen bij aan evaluatie Lekker fit! en/of maatregelen Educatie Verplicht Leerkrachten volgen bijscholing op het gebied van gezonde voeding en/of bewegen. Opties: Alle leerkrachten volgen bijscholing op het gebied van gezonde voeding Groepsleerkracht(en) volgt(en) Leergang Vakbekwaamheid Bewegingsonderwijs Vink aan als één van de activiteiten voor deskundigheidsbevordering is uitgevoerd Eigen invulling Extra Andere maatregel voor leerkrachten naar eigen invulling van de school Voor dit onderdeel moet de school dus totaal 6 verplichte maatregelen behalen: Alle maatregelen over informeren en meebeslissen Verplichte maatregelen bij meehelpen Extra maatregel bij meehelpen Eén van de maatregelen bij educatie Spoorboekje Op weg naar een gezonde en bewegende basisschool 11
Onderdeel 5. Doelgroep ouders Maatregel Informeren Behaald Verplicht Ouders informeren over alle onderdelen Lekker fit!: Start en kick-off Lekker fit! Fittest: toestemming vragen en resultaten communiceren Nieuw schoolbeleid Maatregelen en activiteiten die school uitvoert Evaluatie en resultaten Lekker fit! Indien van toepassing: inventarisatie startsituatie school Meebeslissen Minimaal 1 behaald Ouders uitnodigen voor keuzebijeenkomst Lekker fit! en laten meebeslissen over de uit te voeren maatregelen; eventueel betrokkenheid van de ouderraad vragen Vink aan als ouders in ieder geval zijn uitgenodigd voor bovenstaande activiteit Ouders uitnodigen zitting te nemen in de werkgroep en actief betrekken bij concrete invulling van maatregelen, zoals bijvoorbeeld inhoud van traktatiebeleid Vink aan als ouders in ieder geval zijn uitgenodigd voor bovenstaande bijeenkomsten Meehelpen Minimaal 1 behaald Ouders helpen bij organiseren en uitvoeren van kick-off Lekker fit! Ouders helpen mee met organiseren en uitvoeren van aanvullende activiteiten op gebied van gezonde voeding en beweging Ouders voeren beleid uit, bijvoorbeeld door meegeven gezonde lunch en zorgen voor gezonde traktatie Ouders dragen bij aan evaluatie Lekker fit! en/of maatregelen door beantwoorden evaluatievragen vanuit school Educatie Minimaal 1 behaald Organisatie van voorlichtingsbijeenkomst, ouderbijeenkomst/ouderkamer of informatiemarkt over gezonde voeding en beweging. Organisatie van educatieactiviteit voor ouders op gebied van gezonde voeding, zoals gezonde kookworkshop, traktatieworkshop of supermarktrondleiding Organisatie van educatieactiviteit voor ouders op gebied van gezond bewegen, zoals gymles voor ouders en kinderen Eigen invulling Extra Andere maatregel naar eigen invulling van de school Voor dit onderdeel moet de school totaal 4 maatregelen behalen: Alle punten benoemd onder de maatregel voor informeren Minimaal 1 maatregel voor meebeslissen Minimaal 1 maatregel voor meehelpen Minimaal 1 maatregel voor educatie. Spoorboekje Op weg naar een gezonde en bewegende basisschool 12
onderdeel 6. Eindoordeel Totaalscore Door het volgende schema in te vullen wordt duidelijk of een school voldoet aan de voorwaarden voor de Lekker fit!-duim. onderdeel Lekker fit!-duim Behaald voorwaarden voldaan aan voorwaarden Lespakket Lekker fit! maatregelen 4 maatregelen behaald en daarmee niveau educatie behaald thema voeding punten 10 punten en overige niveaus gezondheidsbevordering behaald (omcirkel symbooltje bij voldaan) thema beweging punten 10 punten en overige niveaus gezondheidsbevordering behaald (omcirkel symbooltje bij voldaan) Doelgroep leerkrachten verplichte maatregelen 5 verplichte maatregelen behaald, dus alle participatie-niveaus ingevuld + 1 extra maatregel bij meehelpen 4 maatregelen behaald, waarvan minimaal 1 maatregel per participatieniveau: Doelgroep ouders maatregelen informeren meebeslissen meehelpen educatie (omcirkel de cursieve woorden bij voldaan) Spoorboekje Op weg naar een gezonde en bewegende basisschool 13