M AT R ix J a a r g a n g 1 4 n a j a a r / 2 0 0 7 k w a r t a a l b l a d v a n d e T e c h n i s c h e U n i v e r s i t e i t E i n d h o v e n Magnetisme op atomaire schaal In gesprek met Maria van der Hoeven Positief oordeel over Industrial Design Alumnidag over duurzame energie
Colofon Technische Universiteit Eindhoven Communicatie Service Centrum Postbus 513 5600 MB Eindhoven homepage: http://www.tue.nl e-mail: matrix@tue.nl Hoofdredactie Drs. Han Konings Telefoon (040) 247 33 30/ 247 29 61 e-mail: J.L.Konings@tue.nl Informatie over adverteren H&J Uitgevers Telefoon (010) 451 55 10 Telefax (010) 451 53 80 Medewerkers aan dit nummer Cora van den Berg, Elke van Cassel, Chris van de Graaf, Joep Huiskamp, Ivo Jongsma, Paula van de Riet, Xavier Theunissen, Marian Vincken, Anouck Vrouwe. Eindredactie en coördinatie Communicatiebureau Corine Legdeur e-mail: corine@legdeurcommunicatie.nl Foto s en illustraties Marijn Alders, Odette Beekmans, Vincent van den Hoogen, Rien Meulman, Bart van Overbeeke, Rob Stork, Verbeeld! / Erik van den Burgt. Basisvormgeving Proforma, grafisch ontwerp & advies, bno Vormgeving Onnink Grafische Comm. BV, Oudenbosch Druk E.M. de Jong, Baarle-Nassau Redactieadviesgroep Mr.drs. B.C. Donders Drs. W.F. Gaasendam Prof.dr.ir. G.M.W. Kroesen Prof.dr. L.H.J. Verhoef Ir. W. Wagemans Matrix wordt gemaakt door het Communicatie Service Centrum van de TU/e en verschijnt vier keer per jaar. Het blad wordt (na schriftelijk verzoek) koste-loos toegezonden aan TU/eingenieurs en aan een scala van andere, externe relaties. Gehele of gedeeltelijke overname van artikelen uit Matrix is alleen toegestaan na overleg met de redactie en met bronvermelding. Voor het gebruik van de foto s of andere illustraties is toestemming van de maker nodig. Het eerstvolgende nummer van Matrix verschijnt in december 2007. ISSN 1380-247X F oto : r i e n m e u l m a n T U/ e - C O N G R E S T I P Super TU/esday Bouwkunde: Tectonics making meaning Gilbère Mannie Datum: Dinsdag 11 december 2007 Plaats: Gebouw Vertigo op de TU/e-campus. Inhoud: Tectonics betreft een manier van beschouwen, het aankijken tegen gebouwen met veel aandacht voor de structuur en het maakproces. Doelgroep: Bouwkundig ontwerpers, bedrijfsleven en studenten Bouwkunde. Organisatie: Faculteit Bouwkunde in samenwerking met studievereniging CHEOPS. Meer informatie en aanmelden: www.tectonics.com Sluitstuk Afstudeerders vertellen over hun afstudeeronderzoek Gilbère Mannie studeerde eind augustus af bij de faculteit Scheikundige Technologie. Voor zijn afstudeeronderzoek zocht hij naar de meest effectieve katalysator, een hulpstof die de chemische reactie tussen twee stoffen bevordert. Wat hield je afstudeeronderzoek in? Je hebt heterogene en homogene katalysatoren. Bij heterogene katalyse bevindt de katalysator zich in een andere fase dan de stoffen. De katalysator is dan bijvoorbeeld een vaste stof die een chemische reactie tussen twee gassen bevordert. Homogeen is effectiever, maar het lastige is dat je na afloop het mengsel moet scheiden. De katalysator kun je namelijk opnieuw gebruiken. Ik werkte aan een tussenvorm, een katalysator die zo groot is dat je hem makkelijk uit de oplossing kunt filteren. Ik onderzocht titanium, dat is een katalysator die van belang is bij de productie van biodiesel. Je kunt titanium vastmaken aan een blokje silica, zonder dat het zijn katalytische eigenschappen verliest. Maar ook dat blokje is zo klein dat je het niet makkelijk uit het mengsel filtert. Dus heb ik meerdere blokjes gekoppeld, zodat grote netwerken ontstaan. Ik heb gezocht naar de ideale grootte. Hoe groter, hoe makkelijker te filteren, maar te groot heeft als nadeel dat de katalysator minder actief wordt. Dan is het netwerk te dicht gebonden en bereiken de stoffen de katalysator moeilijker. Wat ga je nu doen? Mijn afstudeeronderzoek is me zo goed bevallen dat ik graag wil promoveren, het liefst aan de TU/e. Ik ben me nu aan het oriënteren op de mogelijkheden binnen de groep Katalyse en Anorganische Chemie. 2 M a t r i x / 3 / 2 0 0 7
inhoud b e l e i d 4 Industrial Design geprezen om uniek onderwijs en onderzoek De faculteit Industrial Design (ID) van de TU/e kreeg afgelopen voorjaar een positieve evaluatie van de visitatiecommissie. Een uniek leerplatform voor de ontwikkeling van ontwerpcompetenties voor de studenten, de overtuiging dat ontwerpen een zelfstandige discipline is, veelbelovende studenten die hun eigen keuzes maken en verantwoordelijkheid nemen. 8 i n g e s p r e k Universiteiten moeten handelsgeest stimuleren Minister van Economische Zaken Maria van der Hoeven in gesprek over de ambities van Eindhoven, over samenwerkende universiteiten en haar plannen om wetenschappelijke technische kennis maximaal te benutten economisch welteverstaan. 18 o n d e r z o e k Magnetisme in halfgeleiders In Nature Materials, een toonaangevend blad op het gebied van materiaalonderzoek, verscheen afgelopen juli een artikel van drie auteurs uit de groep Technische Natuurkunde. Ze beschrijven daarin het gedrag van eenatomige magneten in een halfgeleidermateriaal. 2 8 vonk Hoogleraar en pionier/ Ton Backx beschouwt zichzelf eerder als een door techniek gedreven pionier dan als een manager. In zijn loopbaan stond hij al meermalen aan de wieg van een nieuwe onderneming. Sinds een jaar is hij decaan van de faculteit Elektrotechniek, waar hij ooit zelf studeerde. Met een aantal stevige ambities. 3 8 samenwerking met grootbedrijf Samenwerken met de beste/ DAF Trucks heeft niet bepaald een kleine R&D-afdeling in Eindhoven, maar het bedrijf groeit in hoog tempo en de technologie voor trucks wordt steeds complexer. Samenwerking met een kennisinstelling als de TU/e ligt dan voor de hand. Vooral voor onderzoek op de langere termijn. en verder in dit nummer Op de cover: Detail van de scanning tunneling microscoop. Lees verder op pagina 18. Foto: Bart van Overbeeke TU/e in de pers / 7 Nieuws bedrijfsleven / 11 Een brug slaan tussen zorg en techniek / 12 Op stage / 14 Nieuws onderwijs / 15 BMT opent life sciences viewing room/ 17 Enzymen als katalysator / 22 Process mining met behulp van de evolutietheorie / 24 Nieuws onderzoek / 26 Nieuws alumni / 31 Kees Daey Ouwens kritisch over initiatieven duurzame energie / 32 Hoe de wasmachine uiteindelijk Nederland veroverde / 34 PTG/e positioneert zich in de wereld van contractonderzoek / 40 Mal met onbegrensde mogelijkheden / 42 Ingenieur in domotica / 44 Super TU/esday Tele-operations /49 Ontwerper in opleiding /51 VLO onderhoudt internationaal netwerk logistiek ontwerpers /52 Agenda en service-rubriek /54 M a t r i x / 3 / 2 0 0 7 3
XBX EX LX EXI XD X X X X X Industrial Design geprezen om uniek onderwijs en onderzoek F oto : b a r t v a n o v e r b e e k e Een uniek leerplatform voor de ontwikkeling van ontwerpcompetenties voor de studenten, de overtuiging dat ontwerpen een zelfstandige discipline is, veelbelovende studenten die hun eigen keuzes maken en verantwoordelijkheid nemen. Een paar kreten uit het rapport van de visitatiecommissie afgelopen voorjaar over de faculteit Industrial Design (ID) van de TU/e. ID, opgericht in 2001, levert in oktober haar eerste lichting masterstudenten af. Veel studenten hebben direct na het derde jaar al een succesvol bedrijf opgericht. Daar zijn we wel trots op. Integratie. Dat is het sleutelwoord aan de faculteit ID. Integratie tussen engineering, menswetenschappen en ontwerpen. Integratie tussen onderwijs en onderzoek. Integratie tussen universiteit en bedrijfsleven. Aanleiding voor de oprichting van ID was de behoefte vanuit de industrie, gebruiker bij het ontwerp van producten te betrekken. De industrie heeft afgestudeerden nodig die hiermee uit de voeten kunnen. En voor wie de overstap naar het bedrijfsleven niet zo groot is. Bedrijven moeten pas afgestudeerde medewerkers vaak eerst bijspijkeren. Schouten, afkomzegt prof.dr.ir. Jeu Schouten, decaan van de faculteit. We kregen regelmatig de vraag wat wij als TU/e konden doen om verschillende sectoren van technologie te integreren. Om nieuwe producten en systemen te ontwikkelen als integrator van wat er allemaal al is. Ook was er behoefte om de 4 M A t r i x / 3 / 2 0 0 7
stig van de faculteit Werktuigbouwkunde, wilde de nieuwe opleiding in eerste instantie binnen die faculteit kwijt. Maar Henk de Wilt, de toenmalige voorzitter van het College van Bestuur, stuurde aan op een nieuwe faculteit. Omdat het iets totaal anders zou worden, met een nieuwe inhoud en een nieuw onderwijsconcept. In 2001 ging de faculteit ID van start met zeventig studenten. Nu zijn dat er 500 à 600, met ongeveer 120 nieuwe studenten per jaar. In oktober krijgen de eerste masterstudenten hun diploma. We zijn echt tussen de verhuisdozen begonnen, zegt dr.ir. Mark de Graaf, domain manager Work en net als Schouten bij ID betrokken vanaf het eerste uur. We hebben er steeds voor gekozen om de studenten al aan boord te hebben tijdens de opbouw van de opleiding. In het begin hadden we alleen het eerste jaar op de plank liggen. Dat breidde zich steeds uit. In Nederland zijn drie universitaire opleidingen voor industrieel ontwerpen. Delft is de oudste, die bestaat al bijna veertig jaar. In Twente en Eindhoven zijn de opleidingen gestart in 2001, in Twente als onderdeel van de faculteit Werktuigbouwkunde. Wij hebben een specifiek gebied gekozen, zegt Schouten, namelijk intelligente producten en systemen. Die hebben vaak te maken met processors, elektronica, informatica. Bij ons gaat het om de intelligente binnenkant, en de interactie met de gebruiker. De faculteit heeft daarvoor zogenaamde Studenten doen onderzoek in de slaapkamer van de /d.search-labs. /d.search-labs ingericht, waar de sterke kanten van ontwerpen worden gebruikt om onderwijs, onderzoek en industrie te integreren. Daar bevinden zich onder andere een huiskamer en slaapkamer. Studenten en onderzoekers kunnen daar producten in de omgeving ontwerpen en testen. Zo staat in de slaapkamer bijvoorbeeld een bed dat iemand kan wekken door trillingen in zijn rug en een toename van de verlichting in de kamer, en dat kan aanpassen aan zijn ademhaling en het moment van ontwaken. M A t r i x / 3 / 2 0 0 7 5
B E L E I D F oto : b a r t v a n o v e r b e e k e Bij Industrial Design staat de interactie tussen product en gebruiker centraal. Het onderwijs is volgens een nieuw concept ingericht. Voor zover ik het weet zijn wij de enige opleiding op universitair niveau die volledig competentiegericht draait, zegt opleidingsdirecteur dr. Ingeborg Janssen Reinen. Dat betekent dat er geen vast programma is dat alle studenten doorlopen, maar dat ze zelf helemaal bepalen langs welke weg ze het eindniveau gaan bereiken. Ze kiezen zelf alle componenten. Vakken hebben we hier niet, zegt drs. Sabine van Gent, managing director van de faculteit. Alleen projecten en assignments/modules. De projecten zijn opdrachten uit het bedrijfsleven. Zoals het probleem dat kinderen steeds vaker aan overgewicht lijden, maar eigenlijk op speelplaatsen nauwelijks te vinden zijn. Als je hun fascinatie voor computerspelletjes koppelt aan iets wat hen in beweging brengt, heb je een oplossing. Zo zijn er bij ID interactieve stoeptegels ontwikkeld die kinderen uitnodigen tot beweging en spel. Samen met de gemeente Eindhoven worden deze concepten nu geconcretiseerd. In de assignments worden specifieke onderwerpen uitgediept. Die bieden we aan in een heel breed scala. Soms lijken de assignments op een college, andere keren zijn ze meer een practicum. Het gaat om het leren kennen en toepassen van kennis. De integratie van intelligente technologie is daarbij het belangrijkste, voegt De Graaf toe. Het gaat er niet om een heel goede vormgever te worden, of een heel goede elektrotechnicus. Het moet juist samengaan. Inhoudelijke kennis is belangrijk, Het onderzoek aan ID is helemaal verweven met het onderwijs. En met ontwerpen. Onderzoek doen we hier door middel van het eigen ontwerp, zegt dr.ir. Caroline Hummels, universitair hoofddocent van de afdeling Designing Quality in Interaction (DQI). Dat gebeurt niet veel. Wij zijn ook daarin vrij uniek in de wereld: onderzoek en ontwerp liggen heel dichtbij elkaar. De faculteit wil zich richten op het ontwerpen van complexe dynamische systemen, producten en gerelateerde services. Een product past zich aan aan de omgeving, aan de gebruiker, legt Hummels uit. Hoe ontwerp je dat dan? Vroeger ging het bijevenals de houding van de studenten. Studenten doen hier vanaf het eerste moment projecten in een reële context, in samenwerking met bedrijven als Philips, TNO of MKB-bedrijven, zegt Jansen Reinen. Dit maakt dat studenten enorm gedreven zijn om hun project tot een goed einde te brengen. Zo heeft een groep masterstudenten afgelopen semester meegedaan aan de Microsoft Design Expo, op uitnodiging van Microsoft Research in Redmond, Washington, naast zes andere internationale ontwerpopleidingen. Dat is enorm uitdagend voor ze. Hun kunde, kennis, harde werken en gedrevenheid hebben vruchten afgeworpen. Ze hebben geschitterd tijdens de presentatie van hun project afgelopen juli in Amerika. Gescoord Onze afgestudeerden zijn zelfstandig en initiatiefrijk, beaamt De Graaf. Dat krijgen we terug van de bedrijven waar ze mee samenwerken. Ze hebben een ander soort motivatie dan de gemiddelde student. In het eerste jaar denken ze al na over wat ze later met de studie willen doen. Studenten leren hier hun identiteit te vinden, vult Janssen Reinen aan. Ze zijn allemaal uniek als ze afgestudeerd zijn. De Graaf: Veel studenten krijgen direct na het derde jaar al een baan aangeboden of hebben een succesvol bedrijf opgericht. Daar zijn we wel trots op. Inmiddels wordt het onderwijsconcept ook door anderen gewaardeerd. Buitenlandse universiteiten nemen onderdelen over, zoals Georgia Tech in de Verenigde Staten. Dit voorjaar heeft een internationale visitatiecommissie de faculteit kritisch doorgelicht. Daar zijn heel lovende uitkomsten uitgekomen, geeft decaan Schouten aan, zowel inhoudelijk als over de manier van onderwijs. Om maar een zin uit het rapport van de commissie te noemen: De uitwerking van het concept en het competentiegerichte leren is indrukwekkend, coherent, goed uitgedacht en goed geïmplementeerd in het bachelorprogramma. De opleiding wordt binnenkort geaccrediteerd. Op een aantal punten heeft ID goed gescoord. Dat is in de eerste plaats de integratie van onze vier vakgebieden technologie, gebruiker, interactie ontwerpen en business processen. In de tweede plaats de integratie van engineering, menswetenschappen en ontwerpen. En in de derde plaats de integratie van universiteit en industrie. De commissie heeft ons meegegeven vooral zo door te gaan met ons unieke concept, zegt managing director Van Gent. En om ons verhaal meer naar buiten te brengen. We doen al veel aan PR, maar we moeten het ook meer uitdragen naar andere universiteiten. Studenten weten ons al voldoende te vinden. We hebben op dit moment een record aan eerstejaars, ongeveer 130. Bestaansrecht 6 M A t r i x / 3 / 2 0 0 7
voorbeeld over de esthetiek van het voorwerp, nu gaat het meer om de esthetiek van de interactie. Dat betekent ook dat je anders tegen onderzoek moet aankijken. Naast het testen van hypotheses moet je continu reflecteren op wat je ontworpen hebt. Ontwerpen zit vervlochten in onderzoek, dichtbij de ervaringen van mensen. Het is de combinatie van engineering, menswetenschappen en ontwerpen. De bedoeling is dat onze studenten allemaal in de overlap van de drie gebieden zitten, in het midden. Dat valt nog niet mee. We proberen rede en intuïtie te combineren en werken in het spanningsveld tussen abstractie en toepassing. Wetenschappelijk Je ziet dat ontwerpfaculteiten wereldwijd moeite hebben om hun bestaansrecht aan universiteiten uit te leggen. Is ontwerpen wel wetenschappelijk? vragen de critici zich af. Een ontwerpacademie doet geen wetenschappelijk onderzoek, wij wel, zegt Hummels. We zijn duidelijk op zoek naar het in kaart brengen van kennis, patronen ergens uithalen. Het is reflectie op actie. We zijn niet met klassieke wetenschap bezig, maar op zoek naar een nieuw paradigma. Dat geldt zowel voor dit type onderwijs als voor onderzoek. De faculteit heeft plannen om een research master op te richten. Dat was een idee van de visitatiecommissie, om een soort topmaster op te richten voor een aantal geselecteerde studenten, vooral uit het buitenland, vertelt decaan Schouten. Een ander plan heeft betrekking op het realiseren van een nieuw gebouw. De paar verdiepingen die we nu hebben in het Hoofdgebouw zijn te klein geworden. We willen een gebouw met de /d.search-labs in het midden en de kennisgebieden die nodig zijn eromheen. En met openingen in de vloer om het verband tussen verschillende jaargangen studenten te symboliseren. En zonder aparte afdelingen voor onderwijs en onderzoek. De gesprekken hierover met het universiteitsbestuur zijn net begonnen. Ook wil ID meer internationale inbedding. Interculturele samenwerking is voor ons van levensbelang, omdat onze producten beginnen bij de cultuur van de gebruiker. De hele bacheloropleiding is al in het Engels, als enige faculteit aan de TU/e. En we zijn gestart met het opzetten van een netwerk van ontwerpopleidingen waar onze studenten een semester terechtkunnen. We hebben al contacten met onder meer Singapore, Georgia Tech, Melbourne en Shanghai. Plannen genoeg dus voor de jonge energieke faculteit. We noemen onszelf nog steeds een nieuwe faculteit, zegt Schouten. Het is boeiend om te zien wat er mogelijk is in zes jaar. Caroline Hummels besluit: Wetenschap is altijd dynamisch. De faculteit is een dynamisch systeem. De TU/e heeft het aangedurfd vernieuwend te zijn in de aanpak van onderwijs en onderzoek, en een aantal mensen heeft hier hard voor gewerkt. Nu je ziet dat het werkt is dat heel mooi. TU/e in de pers berichten uit landelijke en regionale bladen Het zou beter zijn als het Technologie moet niet ten Algemeen Dagblad onderwijs meer aandacht koste gaan van de sociale van 3 augustus 2007. besteedt aan het leren van samenleving. En dat hoeft vaardigheden voor onder- ook helemaal niet. nemers. De potentiële markt voor Prof.dr.ir. Mathieu inktjet printen is enorm. Prof.dr. Leo Weggeman, De hele ontwikkeling van Verhoef, hoogleraar Innovatie- flexibele displays is sterk hoogleraar Ondernemer- management in het artikel afhankelijk van inktjet schap, in het artikel irex wint Rising Starts in De Technologiekrant van 12 juli 2007. Software behoort tot het ingewikkeldste wat ooit Mensen raken sneller in paniek als de techniek uitvalt, in het Eindhovens Dagblad van 13 juli 2007. Rijd eens vanuit Kennedy Airport naar New York. Het printen. Prof.dr. Ulrich Schubert, hoogleraar Macromoleculaire chemie en nanowetenschappen, in het artikel Alles geprint, in NRC Handelsblad F oto : b a r t v a n o v e r b e e k e Prof.dr. Ulrich Schubert. door mensen is gemaakt. is schrikbarend hoeveel van 22 juli 2007. betonrot en roest je tegen- Prof.dr.ir. Jan Friso komt. Prof.dr. Ard-Peter Groote, Hoe beter ict erin slaagt de Man, hoogleraar hoogleraar Informatica, in Prof.dr. Ruth samenwerking te facilite- Organisation, science and het artikel Toezicht nodig op Oldenziel, hoogleraar ren en partners eenvoudig marketing, in het artikel softwareprojecten, in Het Techniekgeschiedenis, in aan en af te koppelen, des Functionaliteiten en part- Financieele Dagblad het artikel Bouw van brug is te makkelijker zal open in- ners koppelen in Link van 2 augustus 2007. cool, onderhoud niet, in het novatie gaan. Magazine van juni 2007. M A t r i x / 3 / 2 0 0 7 7
XI XN XGX EX SX PX RX EX KX X M a r i a va n d e r H o e v e n, m i n i s t e r va n E c o n o m i s c h e Z a k e n Maria van der Hoeven geeft ondernemerschap ruim baan. F oto s : b a r t v a n o v e r b e e k e Universiteiten moeten handelsgeest stimuleren Eindhoven heeft een goede technische universiteit, stelt minister van Economische Zaken Maria van der Hoeven (1949). Maar mensen met goede ideeën voor bedrijvigheid missen soms de handelsgeest en economische perspectieven om te komen van kennis tot kunde tot kassa. Van der Hoeven over de ambities van Eindhoven, over samenwerkende universiteiten en haar plannen om wetenschappelijke technische kennis maximaal te benutten economisch welteverstaan. De positie van Eindhoven is sterk, zegt Maria van der Hoeven op haar werkkamer aan de Bezuidenhoutseweg in Den Haag. Sinds februari 2007 is ze minister van Economische Zaken, daarvoor was ze minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. Er is een goede combinatie van kennisinstellingen en industrie. Die samenwerking is ook nog internationaal verankerd in de driehoek met Aken en Leuven. Dat is écht wat. Als ik zie wat er gebeurt met ASML in Point One (een strategisch innovatieprogramma voor nanotechnologie en embedded systems waarin kleine en grote bedrijven, opleidingsinstellingen en kennisinstituten samenwerken -red.), dan weet ik dat dit alleen kan in een sterke regio met een internationaal netwerk. Ook goed is dat, in hetzelfde Point One, wordt samengewerkt met bedrijven in midden- en kleinbedrijf, en dat dat niet alleen afkomstig is uit de eigen regio, maar 8 M A t r i x / 3 / 2 0 0 7
Van der Hoeven: De budgetten gelijkelijk verdelen over alle regio s die gedachte hebben we achter ons gelaten. ook van elders, bijvoorbeeld Twente. Veel waardering van de minister, die er ook de portemonnaie voor trekt: Dat stimuleert het ministerie door geld te geven voor programma s, maar Eindhoven is natuurlijk ook gewoon één van de Pieken in de Delta, waar we doorlopend aandacht voor hebben. Regio Eindhoven Een andere kracht van Eindhoven is de automotivesector. In mijn vorige functie heb ik ervoor gestreden TNO Automotive naar de regio Eindhoven te brengen. We blijven automotive steunen. Een ander aansprekend succes is de medische sector. Ook daar ziet ze een samenwerking tussen Philips, kennisinstellingen en het MKB. Voor een minister van Economische Zaken lijkt Eindhoven dus een geschenk uit de hemel. Toch brengt de economische activiteit zorgen. De as vanuit het westen van Nederland naar Brabant en Limburg en naar Duitsland is heel belangrijk aan het worden. Je ziet dat aan de vervoersbewegingen, maar ook aan de bedrijvigheid die aan het ontstaan is. Dat geeft aan dat de bereikbaarheid van Eindhoven cruciaal is, en dat gaat nu niet goed. De files zijn een groot probleem. We willen dat oplossen met de verbreding van de A2. Bereikbaarheid is essentieel als we ons als Nederland willen manifesteren als een hub. Van der Hoeven ziet nog veel kansen voor de regio Brabant Zuidoost het Rupsje Nooitgenoeg van de economie moet tenslotte door. De minister doet een oproep: Zorg ervoor dat Eindhoven Europees aan de top staat. Dat kan, de potentie is er. Vervolgens trekt excellentie excellentie aan. De minister spreekt met nadruk over de regio Eindhoven en niet over de provincie Noord-Brabant. Ze stelt zich daarmee vierkant op achter de nota Pieken in de Delta : Ik ben er tegen om de stimuleringsbudgetten door te geven aan de provincies, want dan krijg je concurrentie tussen de provincies, terwijl we met Pieken in de Delta kunnen inzetten op sectoren, zoals in de regio Eindhoven op nanotechnologie, op embedded systems, automotive en medische technologie. Dat moet je dan niet ook elders nog gaan doen. De budgetten gelijkelijk verdelen over alle regio s die gedachte hebben we achter ons gelaten. Ondernemerschap In het beleid van het ministerie van Economische Zaken staat ondernemerschap hoog op de agenda. Als er weinig ondernemerschap is, wordt werk niet gedaan, wordt geen werkgelegenheid geschapen en blijven kansen liggen, of de overheid draait ervoor op. Beide zijn slecht. Op het moment dat de overheid alles tot publieke voorziening maakt, is dat de dood in de pot voor de creativiteit, voor de positie van Nederland in Europa, maar ook voor individuele mensen die via ondernemerschap iets willen bereiken. Daarom geeft ze ondernemerschap ruim baan. Als overheid moet je zorgen dat markten open zijn. Het tweede punt is dat we onze toppers koesteren. Bijvoorbeeld TomTom. We hebben ook jonge toppers die de kans moeten krijgen door te groeien. Voor hen moeten we de kredietfaciliteiten verruimen. Ze krijgen dit krediet vaak niet, omdat ze een bank niet de zekerheid kunnen geven die wordt gevraagd. Daar is een rol weggelegd voor mijn ministerie: beschikbaarheid van kapitaal, doorgroeifaciliteiten, verruiming van het borgstellingkrediet, dat soort maatrege- M A t r i x / 3 / 2 0 0 7 9
I N G E S P R E K Van der Hoeven: Ik zou de universiteit willen vragen meer matchingsbijeenkomsten te organiseren. Van der Hoeven is sinds april vice-voorzitter van het Innovatieplatform. Het Innovatieplatform is nodig omdat het buiten de politiek functioneert. Het is onafhankelijk, al zijn er verbindingen met ministeries. Ze is best te spreken over prestaties van het bekritiseerde orgaan: Als dit er niet was geweest dan hadden we geen sleutelgebieden gehad, en had Eindhoven niet de subsidies gehad die het nu heeft. Dat is heel goed geweest. Het innovatieprogramma heeft de vinger gelegd op een zwakte van Nederland: we zijn heel goed in het rechtvaardig verdelen van geld. Terwijl innovatie vraagt om het maken van keuzes, waarbij de sterkste geld krijgen om nog beter te worden. Daarom hebben we gekozen voor sleutelgebieden. Een ander punt van winst is de innovatievoucher, vindt de minister. We zijn nu aan het onderzoeken of het echt leidt tot meer en betere contacten tussen MKB en kennisinstellingen, en of de vouchers leiden tot meer innovatie. Het is nog te vroeg voor harde conclusies. Toch kijken we al naar de toekomst. We denken erover ondernemers het geld van de vouchers te laten gebruiken voor de gedeeltelijke financiering van een eerste Europese patent. len. We kunnen zorgen dat de voorzieningen er zijn daarvoor zijn geen miljarden nodig. Een deel van de kredieten is best te regelen, alleen zit er voor investeerders vaak een onrendabele top op. We moeten zorgen dat die top niet verhindert dat mensen een krediet krijgen. We worden zeker zelf geen kredietverstrekker. We kunnen wel zorgen dat banken worden gecompenseerd voor het onrendabele deel van de leningen die ze verstrekken, bijvoorbeeld via een borgstellingkrediet. (zie kader: Plannen van het ministerie van Economische Zaken) Ook de Technische Universiteit Eindhoven moet volgens de minister alles in het werk stellen om ondernemerschap te stimuleren. Eindhoven heeft een uitstekende universiteit die goed samenwerkt met andere technische universiteiten, maar mensen met goede ideeën voor bedrijvigheid missen de handelsgeest en economische perspectieven om te komen van kennis tot kunde tot kassa. Ik zou aan de universiteit willen vragen of ze meer matchingsbijeenkomsten kan organiseren, waarbij studenten of alumni van economische of bedrijfskundige faculteiten in contact komen met studenten en alumni van technische faculteiten die ideeën hebben voor nieuwe business. Dat is een kans die meer gepakt moet worden. Innovatie Innovatie in de zorg In de komende vier jaar gaat het voor de minister in het Innovatieplatform om ondernemerschap, kennisbenutting, het gebruik van innovatieve kennis voor het oplossen van maatschappelijke problemen zoals bijvoorbeeld in waterbeheer, energie en zorg. Daar mag door ondernemers ook geld aan worden verdiend. Daarom zetten we bijvoorbeeld het maatschappelijke programma innovatie in de zorg op. We moeten de gebaande paden loslaten en samen met innovatieve ondernemers de samenleving echt verder helpen. Ik geloof dat het kan, en ik geloof dat dit gaat lukken. Spreek me hier over vier jaar nog maar eens op aan. Plannen van het ministerie van Economische Zaken: Het versterken van het innovatief vermogen van de Nederlandse economie: n Meer innovatievouchers beschikbaar voor het MKB. n Het ministerie uniformeert en vereenvoudigt aanbestedingsprocedures door minder hoge eisen te stellen aan bijvoorbeeld omzet en ervaring. Betere benutting van innovatie om maatschappelijke vraagstukken op te lossen: n Maatschappelijke innovatieprogramma s worden gestart op technologiegebieden waarop Nederland kan uitblinken en die kunnen bijdragen aan de realisatie van maatschappelijke doelen. In 2008 starten drie programma s, rond energie, zorg en water. n Meer zelfstandige ondernemers met personeel en meer snelle groeiers in 2011. n Het starten van een BV wordt vereenvoudigd, onder andere door de afschaffing van het verplichte minimumkapitaal. n Microkredieten voor startende ondernemers, met extra aandacht voor ondernemers in de 40 aandachtswijken. n Fiscale en andere faciliteiten worden zo mogelijk toegankelijker voor ondernemers die (nog) niet in voltijd ondernemen. Dat geldt ook voor levensloop en leerrechten. n De toegang tot kapitaal voor startende en snel groeiende ondernemers wordt verbeterd door verruiming van het borgstellingkrediet en van innovatiekredieten. 1 0 M A t r i x / 3 / 2 0 0 7
bedrijfsleven nieuws Adviesraad DSM geleid door Bert Meijer Prof.dr. Bert Meijer. Chemiebedrijf DSM heeft een internationale wetenschappelijke adviesraad geïnstalleerd. De raad, die wordt voorgezeten door TU/ehoogleraar prof.dr. Bert Meijer en verder bestaat uit vooraanstaande hoogleraren van de universiteiten van München, Stuttgart, Düsseldorf en Californië, kwam in juni voor het eerst bijeen. Het adviesorgaan zal het bedrijf gevraagd en ongevraagd advies gaan geven over wetenschappelijke en technologische kwesties, om zodoende DSM te helpen bij haar ambitie te groeien door innovatie. Startersgebouw met labfaciliteiten Het TU/e Innovation Lab wil een nieuw pand bouwen met laboratoria, bedoeld voor startende bedrijven die nu nog bij de faculteiten zijn gehuisvest. Eén deel van het nieuwe gebouw zal vooral bestemd zijn voor starters van de faculteiten Scheikundige Technologie en Technische Natuurkunde. Een tweede deel is bedoeld voor werktuigbouwkunde of bouwkundige bedrijfjes, die een ander type laboratoria nodig hebben. Het derde deel is voor ICT-, ID- of Elektrotechniek-starters. Het gebouw, dat voorlopig de werknaam Catalyst draagt, zal in totaal ongeveer veertig bedrijfjes huisvesten. Het Innovation Lab biedt starters momenteel alleen kantoorruimte. Catalyst is bedoeld voor bedrijfjes die al een paar man personeel in dienst hebben, maar die nog een stevige band hebben met de universiteit. Het is de bedoeling dat de bedrijven uiteindelijk weer vertrekken wanneer ze een man of vijftien in dienst hebben. Lab werken de universiteiten al samen aan het versterken van valorisatieactiviteiten. Prijswinnaars New Venture en STW Het start-upbedrijf XPRESS Precision Engineering van de TU/e heeft in de derde ronde van New Venture, een ondernemingswedstrijd voor innovatieve ideeën, een prijs van 25.000 euro gewonnen. In deze ronde moest een ondernemingsplan worden ontwikkeld. Ook in de tweede ronde die in het voorjaar plaatsvond, sleepte XPRESS Precision Engineering een prijs in de wacht. Wie meer wil weten over dit startend bedrijf dat een apparaat voor zeer nauwkeurige 3D-metingen ontwikkelt, kan kijken op www. xpresspe.com. Ook met de STW Validation Grant heeft de TU/e goed gescoord. STW Validation Grant is een programma om innovatieve ideeën te stimuleren. Met de gelden kunnen onderzoekers hun wetenschappelijke vindingen marktrijp maken. Van de vijf aanvragen voor een eerste fase Grant van 25.000 euro (onderzoek naar de technische F oto : b a r t v a n o v e r b e e k e en commerciële haalbaarheid) zijn er vier gehonoreerd en van de twee aanvragen voor een tweede fase Grant van 200.000 euro (voor de planmatige versterking van de innovatie en organisatie) is er één gehonoreerd. Dit laatste onderzoek is tevens het onderzoek van XPRESS dat bij New Venture een prijs ontving en staat onder leiding van ir. Edwin Bos. Wie meer wil weten over de STW Validation Grant en de prijswinnaars kan kijken op www.stw.nl/nieuws/20070703.htm. Samenwerking 3TU met STW Om ervoor te zorgen dat onderzoeksresultaten vaker en sneller innovatieve toepassingen krijgen, hebben de drie technische universiteiten van Eindhoven, Delft en Twente, verenigd in de 3TU.Federatie, en technologiestichting STW eind juni een samenwerkingsovereenkomst ondertekend. STW en de drie universiteiten gaan samenwerken in valorisatieteams die per onderzoeksvoorstel een plan voor kennisvalorisatie zullen opstellen en uitvoeren. In het 3TU.Innovation Ondernemen en Technologie lezingen over innovatie en marketing en over slimbouwen Jaarlijks organiseert de TU/e de lezingenreeks Ondernemen en Technologie, bedoeld voor mensen uit het bedrijfsleven. De lezingen vinden plaats in de vergaderzaal van Kennispoort, aan de rand van de TU/e-campus en beginnen om 17.00 uur. Voor meer informatie: www.tue.nl/ondernemen of www.kennispoort.nl. Daar vindt u een overzicht van de lezingen van het collegejaar 2007/2008. Op woensdag 21 november spreekt prof.dr. Ed Nijssen van de faculteit Technologie Management over Innovatie en marketing. Op woensdag 12 december spreekt prof.dr.ir. Jos Lichtenberg van de faculteit Bouwkunde over Slimbouwen en Productontwikkeling. De toegang tot de lezingen is gratis. M A t r i x / 3 / 2 0 0 7 1 1
o n d e r w i j s G r o t e ta a k n i e u w e o p l e i d i n g T e c h n i s c h e B e d r i j f s k u n d e v o o r d e G e z o n d h e i d s z o r g Een brug slaan tussen zorg en techniek De gezondheidszorg zit te springen om afgestudeerden van de nieuwe opleiding Technische Bedrijfskunde voor de Gezondheidszorg (TBG) van de faculteit Technologie Management (TM). Dat zegt dr. Harrie van Tuijl, adjunct-opleidingsdirecteur van TM en de man die de dagelijkse leiding heeft over de nieuwe opleiding. Elke zorginstelling waar hij komt, zegt liever vandaag dan morgen de nieuwe bedrijfskundigen te willen aannemen. 1 2 M A t r i x / 3 / 2 0 0 7
Maar zover is het nog niet, de eerste groep studenten begint dezer dagen met enthousiasme aan het tweede jaar van de bacheloropleiding. Uitval in het eerste jaar bleef beperkt tot drie studenten. Het gaat ontzettend goed met de TBG-ers, ze zijn zeer tevreden en de prestaties zijn goed. Er was geen onnodige uitval, zegt de opleidingsdirecteur. De nieuwe groep eerstejaars van 2007 is met achttien mensen vijftig procent groter dan die van 2006. Van Tuijl wil dat groeipercentage vasthouden en over een paar jaar zestig eerstejaars kunnen verwelkomen. Zorgkloof Expertise op het gebied van zowel techniek als bedrijfskunde is hard nodig in de zorg. De gezondheidszorg gaat de komende jaren sterk veranderen. Daar kan en moet de technische bedrijfskunde op inspringen, stelt Van Tuijl. Hij vertelt over de zorgkloof, het gat tussen vraag en aanbod in de zorg, en de kostenexplosie die deze sector de laatste jaren meemaakte. Op dit moment werkt twaalf procent van de beroepsbevolking in de zorg. Bij een ongewijzigd systeem zou dat over tien jaar zeker 25 procent moeten zijn gezien de vergrijzing. En dat terwijl nu al minder F oto : b a r t v a n o v e r b e e k e TBG-studenten tijdens een praktijkopdracht. mensen in deze sector willen werken. Daar moeten oplossingen voor komen. Zorgtechnologische innovaties zullen arbeid deels gaan vervangen. Technieken waarmee de bedrijfsvoering efficiënter kan worden ingericht, zullen geschikt gemaakt moeten worden voor toepassing in de gezondheidszorg. TBG gaat mensen afleveren die dat kunnen. Een TBG-er moet kunnen communiceren met medische professionals én een brug kunnen slaan tussen zorg en techniek. Hij moet weten hoe zorgprocessen in elkaar zitten en in staat zijn om bedrijfskundige technieken in te zetten om die zorg te innoveren, vat Van Tuijl samen. Vorig jaar waren er in de gezondheidszorg 1735 vermijdbare sterfgevallen, en liepen 30.000 mensen blijvend lichamelijk letsel op door fouten in de zorg. Dit zou je bijvoorbeeld aan kunnen pakken met statistische procesbeheersing. Deze techniek wordt al langer met succes gebruikt in het bedrijfsleven om processen te beheersen en fouten te voorkomen. Het is jammer dat de statistische procesbeheersing nog weinig wordt toegepast in de gezondheidszorg, zegt Van Tuijl. Variant TBG is vooralsnog een variant van de bacheloropleiding Technische Bedrijfskunde. Studenten volgen de helft van de tijd vakken uit de normale programma s Technische Bedrijfskunde en Technische Innovatie Wetenschappen, de andere helft van de tijd volgen ze technische bedrijfskundevakken die speciaal op de gezondheidszorg zijn toegespitst. De opleiding focust op drie vakgebieden: logistiek, informatiesystemen en de interactie van mens en techniek in de zorg. Volgens Van Tuijl trekt TBG een iets ander type student dan Technische Bedrijfskunde: Wij hebben studenten die op het vwo de richting natuur en gezondheid kozen of het gecombineerde profiel natuur en gezondheid en natuur en techniek. In de gewone bachelor zie je juist mensen die kozen voor natuur en techniek tijdens hun middelbare schoolopleiding. Onze studenten komen echt voor de gezondheidszorg. Ook trekt deze opleiding meer vrouwelijke studenten, gemiddeld over de eerste twee jaren zo n vijftig procent in plaats van de gebruikelijke tien procent op de TU/e. In de opleiding is vanaf het begin veel aandacht voor praktische toepassing van theoretische kennis. Zo hebben studenten bijvoorbeeld geïnventariseerd via welke lijnen patiënten binnenkomen bij de polikliniek Longziekten en de polikliniek Mondziekten en Kaakchirurgie van het Catherina Ziekenhuis in Eindhoven. Ze brachten de organisatie en de instroom in die poliklinieken in kaart. Zo leerden studenten spelenderwijs een aantal basisbegrippen hanteren en raakten ze alvast een beetje gewend aan het jargon. Ook moesten ze leren een gesprek van bedrijfskundige aard te voeren met zorgprofessionals, zoals medisch specialisten. Dat werd in het begin wel eng gevonden, vertelt Van Tuijl. Beeldvorming is één van onze belangrijke eerste leerdoelen. Doordat we onze studenten direct in het veld brengen ontwikkelen ze snel een gevoel voor wat zich daar afspeelt. Telemonitoring De eerste groep TBG-ers heeft volgens Van Tuijl dan ook een pittig maar zeer goed doordacht programma voor de kiezen gekregen. Er waren drie bezoeken aan het Catharina Ziekenhuis, waarbij een klein onderzoek gedaan werd naar planbare zorg, niet-planbare zorg en ligduur-reductie door inzet van zorgtechnologie zoals telemonitoring. Van Tuijl: We willen dat studenten een gevoel krijgen voor het waarom van de vakken in het programma en de samenhang ertussen. De relevantie van theoretische kennis proberen we snel duidelijk te maken. De studenten gingen niet alleen naar het Catharina Ziekenhuis, er waren in de loop van het jaar ook cases in de thuiszorg en in een ander ziekenhuis in de regio, een experiment met video-consulting bij de huisarts en een project waarin het elektronische patiëntendossier centraal stond. Volgens Van Tuijl is de bereidheid van zorginstellingen in de regio om aan de opleiding mee te werken heel groot. Zowel de mensen in het veld, onze eigen docenten en studenten zijn enthousiast over hoe de opleiding zich ontwikkelt, weet hij. Er wordt systematisch gewerkt aan het methodisch aanpakken vraagstukken van toenemende complexiteit. In het tweede jaar gaan we kijken naar de klinische paden, het stroomlijnen van processen van verschillende onderzoeken behandelafdelingen. Hoe loopt dat proces bijvoorbeeld bij iemand die een hartoperatie moet ondergaan of iemand die een herseninfarct krijgt? Daar heb je als ziekenhuis qua logistiek en informatieondersteuning je handen aan vol. Dat komt omdat ziekenhuizen gewend zijn alles per afdeling te organiseren in plaats van als een proces, vervolgt hij. Studenten moeten in dit soort projecten onder andere leren om de dokter niet na te praten, anders hebben M A t r i x / 3 / 2 0 0 7 1 3
o n d e r w i j s ze geen toegevoegde waarde. Een TBG-student is een onafhankelijk, bedrijfskundig onderzoeker. Hij moet leren de kennis en inzichten van medische professionals te combineren met eigen expertise en zijn mening onderbouwd naar voren te durven brengen bij zijn hoogopgeleide gesprekspartners. De gezondheidszorg is gewend aan evidence-based medicine en vraagt van de bedrijfskundige dan ook evidencebased management. Studenten kunnen zich uiteindelijk via een masteropleiding specialiseren in één van de drie richtingen in de studie. De TMmasteropleidingen Human Technology Interaction en Operations Management and Logistics krijgen beide een variant die toegespitst is op de gezondheidszorg. Van Tuijl ziet een goede toekomst voor de TBG-opleiding op de universiteit. De onderzoeksschool Bèta heeft de gezondheidszorg tot een van haar applicatiegebieden gemaakt. Dat betekent dat onze studenten kunnen aanhaken bij onderzoek van promovendi. Dat is op zich al een garantie voor goed onderwijs. Maar we krijgen ook een hoogleraar op het gebied van de informatiesystemen in de gezondheidszorg. Dat laatste staat in het nieuwe Strategisch Plan van de faculteit. Verder houden we goed in de gaten of ons onderwijsmodel effectief blijft en voldoende uitgebuit wordt. Daarbij hebben we veel steun van een speciale Raad van Advies voor TBG, waarin mensen uit veel sectoren van de gezondheidszorg zitten. Ongegronde vrees Aanvankelijk bestond er bij sommige mensen van TM de vrees dat TBG wat betreft studentenaantallen zou interen op de hoofdopleiding Technische Bedrijfskunde. Niets blijkt nu minder waar. Technische Bedrijfskunde heeft dit jaar een toename van 120 naar 170 eerstejaars en ook TBG groeit. Vertrekkend decaan prof.dr. Sytse Douma denkt zelfs dat de nieuwe opleiding een stuwend effect heeft gehad op de aantallen eerstejaars bij de moederopleiding. Dat kan ik natuurlijk niet bewijzen, maar het zou me niet verbazen, zegt hij. Studenten spelen zo een beetje op zeker, maar weten dat ze in hun mastersopleiding nog kunnen overstappen op een specialisatie voor de gezondheidszorg en ze hebben het idee dat hun opleiding aan de weg timmert. Douma was in 2004 degene die aanvankelijk met het idee kwam voor een nieuwe opleiding, vanuit de behoefte om een knellend maatschappelijk probleem aan te pakken én de trend van afnemende studentenaantallen te keren. Hij was sterk betrokken bij het ontwikkelen van het programma en het leggen van contacten met instellingen in de gezondheidszorg. Douma roemt de manier waarop Van Tuijl handen en voeten aan de plannen heeft gegeven. Zijn benoeming was een gouden greep, zegt hij. 0p stage ervaringen van een TU/e-student in het buitenland Modelleren van de bloedstroming door kransslagaderen Studente Biomedische Technologie Mariët Verburg loopt stage in Aken. Bij een afdeling van Philips Research doet zij onderzoek naar de bloedstroming door de kransslagaders. Mariët Verburg in Aken. Ik houd me hier bezig met het ook als er geen vernauwingen Gelukkig is er naast mijn stage stad is erg knus, met veel kleine, modelleren van de bloed- zichtbaar zijn. Ik heb de bloed- nog genoeg tijd over om de na- gezellige straatjes en terrassen. stroming door de kransslag- stroming in de kransslagaders tuur, cultuur en inwoners van De vooroordelen over Duitsers en aders. Deze slagaders voorzien vertaald naar een elektrische Aken en omgeving te leren ken- bier en worst worden hier niet zo de hartspier van bloed. Wanneer stroomkring, zodat de stroom- nen. bevestigd. Opvallend is de popu- de stroming in deze vaten wordt snelheid gesimuleerd kan wor- Aken heeft, net als Eindhoven, lariteit van cocktails. Veel cafés en verstoord door een vernauwing, den voor verschillende situaties een technische universiteit, bars zijn exotisch aangekleed en ontstaan hartklachten. Om een en condities. Deze gesimuleerde waardoor ook hier het percentage bieden een ruime keuze in cock- diagnose te kunnen stellen, situaties ga ik nu vergelijken met mannen onder de studenten erg tails aan. Daar wordt dan ook goed wordt contrastvloeistof in de de beschikbare röntgenfilmpjes. hoog is. van geprofiteerd en het gebruik ader gespoten en met behulp van Het uiteindelijke doel is metho- De omgeving van Aken is heuvel- van de waterpijp is daarbij hele- röntgenstralen wordt gekeken des, apparatuur en software te achtig. Dit maakt het fietsen maal niet vreemd. hoe de kleurintensiteit in de verbeteren, waardoor meer infor- in de binnenstad tot een ware vaten verandert. Zo kan infor- matie kan worden verkregen over uitdaging, die je als Nederlander Helaas zit mijn tijd in Aken er al matie worden gewonnen over de het functioneren van de krans- natuurlijk niet aan je voorbij laat weer bijna op, want ik voel me stroomsnelheid van het bloed, slagaders. gaan. De eeuwenoude binnen- eigenlijk prima thuis hier! 1 4 M A t r i x / 3 / 2 0 0 7
onderwijs nieuws Eureka Cup 2007 Honderden kinderen streden voor de zomer in het Evoluon om de hoofdprijs van de Eureka Cup 2007, een paraboolvlucht vanaf Eindhoven Airport, waarbij de gelukkigen een aantal keren gewichtloos worden. De Eureka Cup, een landelijke wedstrijd voor vwo ers uit de onderbouw, is een initiatief van alle universiteiten met bètaopleidingen en werd dit jaar voor de tweede keer georganiseerd, onder leiding van de TU/e en met ruimtevaart als thema. De leerlingen van de deelnemende scholen werden eerder dit jaar in groepjes verdeeld, die allemaal een opdracht kregen van een bedrijf uit de ruimtevaartindustrie. De scholieren moesten bijvoorbeeld een schaalmodel van een ruimtevaartuig proberen te laten landen op een planeet. In het Evoluon presenteerden de scholieren hun ontwerpen. Ook volgden ze colleges aan de Klokhuis Jeugduniversiteit. Wetenschapsjournalist Govert Schilling vertelde over ander leven in het heelal en ook André Kuipers, Nederlands tweede astronaut ooit, gaf een aantal lezingen. Kinderuniversiteit De TU/e en de Universiteit van Tilburg organiseren dit najaar gezamenlijk de Kinderuniversiteit Brabant. Kinderen van tien tot twaalf jaar krijgen op zeven maandagmiddagen colleges over emoties, robots, levensvragen, brand, slingeren, slimme uitvindingen en de wc-pot. Door kinderen in de laatste groepen van de basisschool kennis te laten maken met wetenschap, hopen de universiteiten alvast hun interesse te wekken voor een academische loopbaan. Het initiatief voor de samenwerking komt van de Universiteit F oto : b a r t v a n o v e r b e e k e Presentatie tijdens de Eureka Cup 2007. van Tilburg, die al twee jaar ervaring heeft met de Kinderuniversiteit. Samen kunnen de Brabantse universiteiten een breed programma aanbieden van technische en maatschappelijke onderwerpen. De reeks kindercolleges start na de herfstvakantie. Elk college is gratis te volgen door ruim honderdzestig kinderen. Het spits wordt afgebeten in Tilburg op maandagmiddag 29 oktober, waarna de overige zes colleges wekelijks om en om plaatsvinden in Eindhoven en Tilburg. De onderwerpen die aan bod komen op de TU/e variëren van de werking van robots (uitgelegd door prof.dr.ir Maarten Steinbuch) tot de vraag Wat is een slimme uitvinding? (prof.dr. Berry Eggen). De aanmeldingstermijn voor 2007 is bij het verschijnen van dit nummer helaas net gesloten. Voor meer informatie over dit initiatief kunt u terecht op de website van de TU/e. Klik in het menu aan de linkerkant op Kinderuniversiteit Brabant. VSNU-bijeenkomst op TU/e In juni bracht de VSNU, de vereniging van universiteiten, honderden onderwijsdeskundigen bij elkaar op vier studiedagen aan verschillende universiteiten, om te praten over studiesucces in de bachelorfase. Tijdens de bijeenkomst die in juni aan de TU/e plaatsvond, bogen honderdvijftig docenten en studieadviseurs, afkomstig van de universiteiten van Maastricht, Nijmegen, Tilburg en Eindhoven, zich over de vraag hoe universiteiten de studierendementen in de bachelorfase kunnen verhogen. Doel van de studiedagen was ideeën uit te wisselen en van elkaar te leren. Dr.ir. Bram de Kraker, opleidingsdirecteur van de TU/e-faculteit Werktuigbouwkunde, vertelde de aanwezigen hoe zijn faculteit de afgelopen jaren heeft geprobeerd het rendement in de bachelorfase omhoog te krijgen. Regelbaarheid en meetbaarheid waren volgens De Kraker de belangrijkste thema s. De faculteit ziet een duidelijke correlatie tussen de vwo-cijfers voor wiskunde en natuurkunde en de kans op een positief studieadvies na het eerste jaar en probeert daarom de voorlichting zo realistisch mogelijk te maken. Ook worden studenten die niet goed genoeg zijn om aan projectteams deel te nemen samengebracht; zij krijgen extra begeleiding. Meer informatie over de vier VSNUbijeenkomsten vindt u op www.vsnu.nl/bachelor. F oto : V e r b e e l d! / E r i k v a n d e n B u r g t Deelnemers aan de Kinderuniversiteit 2006 in Tilburg. Japan-project studenten Bouwkunde Studievereniging CHEOPS doet onderzoek in Japan Wat kunnen Japan en Nederland op bouwkundig gebied van elkaar leren? Deze vraag staat centraal bij het project Japan 2007, een internationaal onderzoeksproject opgezet door de studievereniging CHEOPS van de faculteit Bouwkunde. Het project ging in mei van start en duurt tot eind januari 2008. De 36 deelnemende studenten zullen zich eerst in Nederland voorbereiden om vervolgens gedurende twee weken in oktober en november onderzoek te doen in Japan, waar zij onder andere kennisinstellingen en bedrijven zullen bezoeken. Meer informatie over het project vindt u op http://cheops2japan.nl. M A t r i x / 3 / 2 0 0 7 13 5
TOPIC Embedded Systems: embedded in your future? Gedreven software- of hardware engineer? Bij ons krijg je uitdaging als arbeidsvoorwaarde! TOPIC Embedded Systems in Best is gespecialiseerd in embedded software ontwikkeling, services rondom ontwikkeling en hardware design. Bijna 150 gedreven software- en hardware specialisten, die behoren tot de besten in hun vakgebied, werken bij TOPIC aan state-of-the-art en gevarieerde projecten in de consumentenelectronica, medische- en professionele systemen. TOPIC onderscheidt zich door de persoonlijke benadering van medewerkers en opdrachtgevers, de kwaliteit en professionaliteit van onze TOPIC ers en daardoor het niveau van onze projecten. Vanwege de succesvolle groei van TOPIC Embedded Systems hebben wij uitdagende functies voor ervaren embedded software engineers, hardware designers, software testers en configuration managers. Beschik jij over minimaal 2 jaar werkervaring in bijvoorbeeld C, C++, C#, Windows, UNIX, UML, RUP, O.O., ISEB, TMap, CMMi, TPI, CMSynergy, DSP s, VHDL, ASIC s, FPGA s, real-time en embedded software? En wil jij je blijven ontwikkelen in projecten en via ons Personal Improvement Program? En wil je graag arbeidsvoorwaarden op maat? Mail dan snel je motivatie met CV naar recruitment@topic.nl of bel eerst met Frank de Roo, manager recruitment, (0499) 336 979. Voor meer informatie: WWW.TOPIC.NL
O N D E R Z O E K BMT opent life sciences viewing room Een superanatomieboek in 3D; dat is de nieuwe life sciences viewing room van de faculteit Biomedische Technologie (BMT), die eind juni werd geopend. De life sciences viewing room bestaat uit twee opstellingen, ieder uitgerust met drie grote vijf megapixel schermen, waarachter een complex archief schuilgaat dat plaats biedt aan miljoenen MRI-scans, CT-scans en röntgenopnamen. BMT is de eerste faculteit aan een Nederlandse universiteit met zo n professioneel systeem, zegt prof.dr.ir. Bart ter Haar Romeny, hoofd van de groep Biomedische Beeldanalyse, trots tijdens de opening van het nieuwe systeem. De faculteit BMT, opgericht in 1997, telt momenteel vijfhonderd studenten en biedt een combinatie van medisch en technisch onderwijs. Beelden spelen een cruciale rol in het stellen van medische diagnoses, licht Ter Haar Romeny het belang van de viewing room toe. In ziekenhuizen gaat een derde van het geld tegenwoordig naar middelen als MRI-scanners, CT-scanners, röntgenapparatuur en PACS. Daarom willen we studenten al in een vroeg stadium kennis laten maken met beelden. 3D-functie Tijdens de vaardigheidsblokken die in de viewing room worden gegeven, wanen studenten zich in de digitale beoordelingskamer van een afdeling radiologie. Dankzij de 3D-functie kunnen zij met dit systeem een patiënt digitaal de schedel lichten. Zo kunnen zij zich wagen aan poliepdetectie in de darmen of een tumor vanuit verschillende hoeken bekijken. We hebben het ziekenhuis naar de TU/e gebracht, aldus Ter Haar Romeny. Het beeldmateriaal waar studenten gebruik van maken is afkomstig van de röntgenafdeling van het Academisch Ziekenhuis in Maastricht (azm), waar BMT nauw mee samenwerkt. Ziekenhuizen doen er, in verband met de privacy van patiënten, alles aan om patiëntendata binnenshuis te houden. Omdat het azm een partnerinstelling van BMT is en een aantal hoogleraren van de faculteit als deeltijdhoogleraar aan het ziekenhuis verbonden is, kan de faculteit gebruik maken van het beeldmateriaal. Het systeem bevat overigens vooral beelden van gezonde mensen. Ter Haar Romeny: We doen hier geen diagnostiek. Je moet het systeem zien als een soort superanatomieboek dat studenten helpt het menselijk lichaam, en dan met name de hartfunctie, bloedvaten en hersenen, beter te begrijpen. Alumni sponsoren life sciences viewing room Naast het Universiteitsfonds Eindhoven (UF/e, www.ufeindhoven.nl), Oldelft Benelux, ROGAN Delft, Organon en Unilever leverden ook twee jaarclubs van het Eindhovens Studenten Corps (ESC) een financiële bijdrage aan het systeem. Een primeur volgens ir. Harry Roumen, secretaris van de TU/e: Het is de eerste keer dat we zo n bijzondere faciliteit in gebruik kunnen nemen dankzij onze alumni. De twee ESC jaarclubs Jaarclub 74 en Jaarclub Olympus 1958 brachten beide recent een bezoek aan hun alma mater. Eén van de programmaonderdelen die het Alumnibureau van de TU/ e had georganiseerd was een bezoek aan het Biomedische Beeldanalyse lab van Ter Haar Romeny. Wij waren zeer onder de indruk van het onderzoek dat daar wordt gedaan, vertelde ir. Cor Horstink, lid van Jaarclub Olympus 1958. Toen Harmen Kragt van het Alumnibureau ons belde met de vraag of we mee wilden doen aan de financiering van dit systeem, zeiden we meteen ja. Een uitgebreide fotoreportage van de opening vindt u op www.tue.nl/alumnus, klik op archief. M A t r i x / 3 / 2 0 0 7 1 7
o n d e r z o e k z i e n i s b e g r i j p e n Magnetisme in halfgeleiders In Nature Materials, een 1 8 M A t r i x / 3 / 2 0 0 7
In Nature Materials, een toonaangevend blad op het gebied van materiaalonderzoek, verscheen afgelopen juli een artikel van drie auteurs uit de groep Technische Natuurkunde. Ze beschrijven daarin het gedrag van eenatomige magneten in een halfgeleidermateriaal. Hun onderzoek opent perspectieven voor nog snellere, kleinere en zuinigere computers met meer opslagruimte. Prof.dr. Paul Koenraad legt uit waar het artikel over gaat. In halfgeleidermateriaal, galliumarseen in ons geval, met een regelmatige structuur van afwisselend gallium- en arseenatomen, kun je een verstoring aanbrengen in de vorm van een vreemd atoom. Op die manier kun je zo n halfgeleider interessante eigenschappen geven die je vervolgens in toepassingen in de elektronica kunt uitbuiten. Je kunt de halfgeleider bijvoorbeeld meer of minder elektrisch geleidend maken. Ons vreemde atoom is mangaan. Dat is een interessant atoom, waar meer onderzoekers op de wereld aan werken, omdat dat het een groot intrinsiek magnetisch moment heeft. Je kunt daarmee een halfgeleidermateriaal magnetisch maken. Het intrinsieke magnetische moment van een atoom wordt magnetische spin genoemd. Een atoom bestaat uit een geladen kern en elektronen die daar omheen draaien. Elk van die elektronen heeft een intrinsiek magnetisch moment. Het hangt van de verdeling van deze elektronen af wat het totale magnetische moment van het atoom is. Mangaan is het atoom met een zodanige verdeling van de elektronen dat het één van de grootst mogelijke atomaire spins heeft. Dus als er zich interessante verschijnselen voordoen in een halfgeleidermateriaal met vreemde atomen met een spin, dan is het in het geval van mangaan het beste te meten. Behalve een grootte kent de spin, net als een magneet ook een richting. Als de concentratie van de mangaanatomen in het galliumarseen hoog is, zitten de mangaanatomen dicht bij elkaar en voelen elkaars aanwezigheid. Ze zullen dan, net als in veel andere magnetische materialen, allemaal in dezelfde richting gaan wijzen. Dat heeft dan weer tot gevolg dat ook macroscopisch een magnetisch effect waarneembaar is. Een halfgeleider met een hoge concentratie mangaanatomen gedraagt zich als een macroscopische magneet. Acceptor Dr. Andrei Yakunin, die in 2005 bij Koenraad promoveerde en nu als postdoc aan dit onderwerp werkt, is vooral geïnteresseerd in wat er zich precies afspeelt op atomair niveau. De natuurkunde daarvan F oto : b a r t v a n o v e r b e e k e Detail van de scanning tunneling microscoop (STM). is zo mooi. Als je een mangaanatoom in een halfgeleider brengt verander je ook de elektronische eigenschappen. Je haalt namelijk een elektron (met een negatieve lading) uit het rooster weg en er blijft een gat (met een positieve lading) over. Mangaan is een acceptor: het atoom accepteert een elektron van het kristal. Bij hoge mangaanconcentraties speelt de koppeling tussen twee atomen via die ladingsdragers een rol. Maar ook als de concentratie van de mangaanatomen laag en de afstand te groot voor die koppeling, is magnetisme waargenomen. Wij waren geïnteresseerd in de golffunctie van die toestand. De golffunctie is een beeld van de ruimtelijke ladingsverdeling om het atoom. Het bijzondere aan de golffunctie van het mangaanatoom in galliumarseen is dat die niet cirkelvormig is, maar wel een zekere symmetrie bezit. Daar wilden we gebruik van maken om te snappen wat er gebeurt in galliumarseen met mangaan erin. Het goede idee van Andrei, vult Koenraad aan, was om dat te onderzoeken door stress in het materiaal aan te brengen en zo de golffunctie te vervormen. Wat we toen vonden was dat je de spin van één enkel mangaanatoom vast kunt zetten in één richting. Maar hoe kun je stress aanbrengen in het materiaal? En dan ook nog heel veel. Er is een druk van enkele honderden atmosfeer voor nodig. En hoe krijg je die precies op de plek van dat ene mangaanatoom? Ook daarvoor had Yakunin een oplossing. Kwantumput Een mooi kristal maak je door in hoogvacuüm gallium- en arseenatomen te verdampen die vervolgens neerslaan op een substraat. Zet je tijdelijk de galliumbron uit, door er een shutter voor te zetten, en een andere bron, bijvoorbeeld een indiumbron, aan dan ontstaat er een laagje indiumarseen. Als die laag heel dun is, trekt die zich samen in druppels, net zoals een dun laagje water dat doet op een boomblad. Sluit je de indiumbron weer en zet je de galliumbron weer aan, dat heb je uiteindelijk een mooi galliumarseenkristal met hier en daar een groepje indiumarseenatomen. Dat heet een kwantumpunt (quantum dot). En omdat de roosterconstante, de afstand tussen de verschillende atomen voor galliumarseen anders is dan voor indiumarseen, krijg je in de buurt van zo n kwantumput een vervorming van het kristal die precies de goede stress oplevert om de golffunctie van de mangaanatomen te beïnvloeden. Wat we toen zagen, vertelt M A t r i x / 3 / 2 0 0 7 1 9
o n d e r z o e k F oto : b a r t v a n o v e r b e e k e Paul Koenraad (links) en Andrei Yakunin bij de scanning tunneling microscoop (STM). Koenraad, was dat de spin van één enkel atoom in een vaste richting bleef wijzen. Door een uitwendige stimulus, bijvoorbeeld een uitwendig magneetveld of een optisch signaal, kun je die spin laten omklappen, dat is 180 graden laten omkeren. En dan heb je een systeem gemaakt dat in twee stabiele toestanden kan verblijven die je 0 of 1 kunt noemen, met andere woorden je hebt de mogelijkheid om een bit op te slaan. En wel in de kleinste mogelijke eenheid, namelijk één atoom. Een volgende stap was om in te zien dat die kwantumpunten eigenlijk niet eens echt nodig zijn om de spins te richten. Ook de mangaanatomen zelf induceren stress in het materiaal waardoor hun spins die voorkeursrichting vertonen. Samen met collega s in Rusland en de VS ontwikkelde de groep analytische en numerieke modellen voor het materiaal. Beide soorten modellen laten voldoende overeenkomsten met de metingen zien om te kunnen zeggen dat ze het raadsel van de mangaanatomen bij lage concentraties opgelost hadden. En dat vond de redactie van Nature Materials meer waard dan een letter en daarom is er een langer artikel geschreven. In onze informatiemaatschappij maken wij gebruik van drie domeinen: het magnetische om data op te slaan op een harde schijf, het optische om data te verzenden via glasvezel en het elektronische om data te manipuleren. Galliumarseen is een halfgeleider net als silicium, waarin nu de meeste datamanipulatie in plaatsvindt, maar het materiaal heeft silicium nooit van die positie kunnen verdringen. Het materiaal heeft een heel eigen toepassingsgebied in opto-elektronische componenten. Als je in één materiaal daar nu ook nog het magnetische domein bij kunt voegen opent dat natuurlijk perspectieven voor toepassingen. Nu moet er bij elke domeinovergang een conversie plaatsvinden waar aparte componenten voor nodig zijn. Kun je opslag, transport en manipulatie van data combineren in één materiaal dan kan dataverwerking veel sneller worden. Snellere, kleinere en zuinigere computers met meer opslagruimte lonken aan de horizon. Yakunin voegt eraan toe: Er zijn er vast ook nog andere toepassingen te verzinnen als je afzonderlijke atomen met magnetische eigenschappen kunt manipuleren. Maar zover is het nu nog niet. Spintronica Wel is de laatste tien jaar de belangstelling voor onderzoek op het gebied van de spintronica, de elektronica die niet uitgaat van de lading van een elektron maar van de spin, enorm toegenomen. Inmiddels zijn er erg veel wetenschappers actief in de halfgeleiderspintronica. De meest recente conferentie op dit gebied in Hawaï werd bezocht door meer dan driehonderd wetenschappers. De groep van Koenraad speelt een belangrijke rol. Koenraad: We worden vaak gevraagd voor invited lectures op belangrijke conferenties en ik moet af en toe mensen teleurstellen die ons lab willen bezoeken om te zien wat er in onze STM (scanning tunneling microscoop) op het niveau van één atoom gebeurt. Nu heeft bijna elk natuurkundig of chemisch laboratorium wel een STM in gebruik, dus er moet meer zijn. Tja, zegt Koenraad die met STM in aanraking kwam toen hij begin jaren negentig een poos in het IBM-laboratorium samenwerkte met Binnig en Rohrer, de uitvinders van het instrument, je moet niet denken dat je een willekeurige STM die voor van alles en nog wat gebruikt wordt, voor dit soort metingen kunt gebruiken. Die is daarvoor veel te verontreinigd. Maar dat is het niet alleen. Yakunin, die zes jaar geleden als buitenstaander naar Eindhoven kwam, zag het heel duidelijk: Met een goed instrument ben je er nog niet. Je moet er ook mee om weten te gaan. De experimenten die wij doen bestaan uit een hele reeks handelingen die allemaal goed moeten verlopen: je moet heel zuiver galliumarseen maken, daarin gecontroleerd kwantumpunten van indiumarseen maken, daar weer galliumarseen op aanbrengen, en het kristal heel zorgvuldig klieven zodat je precies op de plek waar zich een kwantumpunt met een mangaanatoom in de nabijheid bevindt, kunt gaan meten. Daar is heel veel kennis en vaardigheid voor nodig. Die is hier in de groep aanwezig en wordt doorgegeven aan een volgende generatie. Dat moet van persoon tot persoon gebeuren, vindt Yakunin, met alleen instructies op papier kom je er niet. Die cultuur moet niet doorbroken worden. En daar is hij druk mee bezig, met zijn vaardigheden en kennis over te dragen aan de promovendus die zijn onderzoek zal voortzetten. Later dit jaar gaat hij werken op een nieuw op te zetten lab bij ASML waar aan een volgende generatie wafersteppers gewerkt wordt. En als ze daar over een jaar of vijf tot op atoomniveau komen, heb ik veel voordeel van het fundamentele werk dat ik hier in de groep gedaan heb, zegt hij. 2 0 M A t r i x / 3 / 2 0 0 7