Ontrafel 5 oorzaken die de relatie met je puber doen vastlopen Wim Vanhees 1 ste versie okt. 2014
Vooraf Met dit artikel maak je een start met het ontrafelen van de problemen met je puber. Het artikel beschrijft: Oorzaken die de relatie met je puber doen vastlopen. Oplossingen om de problemen aan te pakken. Tips om je eigen situatie in kaart te brengen. Acties voor een betere relatie met je puber. Ik heb dit artikel tijdens het schrijven verschillende keren aan de deelnemers van het trainingsprogramma voorgelegd en met hun open aanmerkingen rekening gehouden. Een spontane mail van één van de ouders: Hoi Wim, Ziet er goed uit! Het blijft altijd sleutelen met zo n tekst maar de boodschap is helder en duidelijk hoor Wim. En ik denk voor vele herkenbaar. Je mag onze tevredenheid over het programma ook altijd noemen! Fijne zomer! Gr K. Ik hoop dat dit artikel ook voor jou herkenbaar en nuttig zal zijn om de problemen met je puber te ontrafelen. Wim Vanhees PUBERS OPVOEDEN Wim Vanhees 2014 2
Inhoud 1. Problemen met je puber. Hoe begin je?... 4 2. 5 oorzaken die de relatie met je puber doen vastlopen... 6 3. Ongepast gedrag waar je als ouder geen vat op krijgt... 7 4. Heftige gevoelens van machteloosheid... 9 5. Pedagogische acties die te weinig effect hebben... 11 6. De invloed van foute vrienden... 12 7. Sociale en emotionele problemen waarbij je puber zich voor jou afsluit... 15 8. Van problemen met je puber naar een warme en duidelijke relatie... 17 Leeswijzer Hoofdstuk 1 en 2 Hier vind je de hoofdvraag van dit artikel en de manier waarop ik die ga beantwoorden. Hoofdstuk 3 t/m 7 Hierin bespreek ik per hoofdstuk telkens één oorzaak van problemen met pubers, hoe die ontstaan, hoe het ook anders kan en hoe je een start maakt met het ontrafelen van de problemen met je eigen puber. Hoofdstuk 8 Voor ouders die meer willen weten over het aanpakken van de problemen met hun puber, staan hier twee mogelijkheden vermeld. PUBERS OPVOEDEN Wim Vanhees 2014 3
1. Problemen met je puber. Hoe begin je? Als ouder van een puber loop je tegen heel verschillende concrete problemen op. Hieronder heb ik een lijst gemaakt van zorgen, ergernissen en thema s waar ouders, die al contact met me opnamen, wel eens wakker van lagen : Een hoog opgelopen conflict Het niet onder de indruk zijn van sancties Die oneindige meningsverschillen Het veel te laat thuis komen Het weglopen tijdens een gesprek De kleding bende in hun kamer Waar de chillgroep op straat toe kan leiden Het niet willen luisteren naar goed bedoelde raad Glashard liegen Het verdriet achter de onbereikbaarheid Hoe hun aanpak verschilt met die van hun partner Nieuwe kleding die ze nooit helemaal zelf betaald kunnen hebben Wiet als zelfmedicatie voor ADHD De eigen machteloze woede Het niet op tijd uit bed komen Gepest worden op school De te grote pupillen Niet weten welke opleidingskeuze te maken PUBERS OPVOEDEN Wim Vanhees 2014 4
De online foto s uit de kleedkamer op school Agressief gedrag bij het uitgaan De alcoholgeur bij hun 14-jarige De conflicten van hun puber met docenten Het onbegrip van grootouders Hoe ze je afwijzen omdat ze zich niet begrepen voelen Impulsief (ADHD) gedrag Als ze een half seizoen niet opgesteld wordt tijdens teamwedstrijden Hun onmacht dat ze het nu maar zelf moeten uitzoeken De explosieve reactie toen je het gamen wilde inperken Enzovoort Je herkent het misschien wel? Als ouder van een puber heb je te maken met een mix van concrete problemen. En dat is voor elke ouder, voor elk gezin, weer verschillend. Maar tegelijk lopen ouders wel met dezelfde vraag rond, namelijk, hoe begin ik hier aan? De relatie met je puber lijkt soms op een onontwarbaar kluwen waarbij je niet goed weet aan welke draad eerst te trekken zonder het nog meer in de war te brengen of kapot te trekken. Vandaar een kluwen als logo voor Pubers opvoeden! Dan helpt het om eerst naar de afzonderlijke draden te kijken die in het kluwen met elkaar in de war zijn geraakt. PUBERS OPVOEDEN Wim Vanhees 2014 5
2. 5 oorzaken die de relatie met je puber doen vastlopen De relatie met je puber lijkt soms op een onontwarbaar kluwen waarbij je niet weet hoe je eraan moet beginnen. Dan kan het helpen om de 5 belangrijkste draden in het kluwen te ontwarren. Vaak gaat het om 5 oorzaken die volgens veel ouders de relatie met hun puber doen vastlopen. Je kan vastlopen met je puber door: (1) Ongepast gedrag waar je als ouder geen vat op krijgt. (2) Heftige gevoelens van machteloosheid. (3) Pedagogische acties die te weinig effect hebben. (4) De invloed van foute vrienden. (5) Sociale en emotionele problemen waarbij je puber zich voor jou afsluit. Ik zal per oorzaak telkens een strategie voorstellen waarmee je de regie in de relatie en het contact met je puber weer terugkrijgt. Laatst zei een ouder dat deze oplossingsstrategieën haar al het vertrouwen gaven dat ze zelf veel meer kon doen dan ze al die jaren had gedacht. En terecht. Door zelf systematisch draad voor draad te ontwarren, ontstaat geleidelijk aan een sterkere band met je puber. We beginnen met dat wat het meest opvalt in problemen met je puber, zijn of haar onacceptabel, zorgelijk of grensoverschrijdend gedrag. PUBERS OPVOEDEN Wim Vanhees 2014 6
3. Ongepast gedrag waar je als ouder geen vat op krijgt In welke mate heb je invloed op ongepast gedrag van je puber? Welk soort gedrag van je puber wil je niet langer meer accepteren? Dit gaat vaak om ongepast gedrag dat niet verandert en waar je als ouder geen vat op krijgt. Je hebt het er al zo vaak over gehad, er al zo vaak over gemord en je zoon of dochter er al zo vaak voor gestraft. Je puber blijft zich ondanks alles op dezelfde manier gedragen. Na een tijdje ben je er klaar mee en ga je nog strenger ingrijpen. Maar in hoeverre krijg je daarmee invloed op dit gedrag? Het verlies van invloed in de relatie met je puber is een belangrijke oorzaak voor het vastlopen van de relatie. Is praten of straffen altijd effectief? Ouders vragen zich wel eens af of ze dan meer goede gesprekken moeten gaan voeren of dat ze eerder de teugels strakker aan moeten trekken. Maar het is de vraag of je het altijd oplost met een bepaalde aanpak. Een voorbeeld van wat een ouder mij vertelde: Omgaan met opa en oma gaat prima. Samen daarover gesproken. Nu bepaalt ze zelf wanneer ze meegaat en als ze dat dan doet wordt het heel gezellig. Omgaan met docenten is een ramp en daar valt dan ook nauwelijks een gesprek over te voeren. We hebben er helemaal geen invloed op. En omgaan met de broertjes blijft een punt van aandacht. We hebben wel gesprekken daarover, maar of er veel verandert? Omdat het oplossingsvermogen van pubers nog heel sterk wisselt, gedragen ze zich dus nog heel wisselend en stellen ze zich daarbij ook heel wisselend tegenover jou op. Daarom leren pubers niet altijd van hetzelfde soort gesprek of dezelfde aanpak. Ouders lopen vaak vast op ongepast gedrag wanneer hun puber een andere begrenzing en ondersteuning nodig heeft dan even aan het denken gezet te worden of extra onder toezicht geplaatst te worden. Kortom, bij pubers werkt niet één stijl of aanpak. PUBERS OPVOEDEN Wim Vanhees 2014 7
Een gevarieerde aanpak. De oplossing voor het aanpakken van probleemgedrag van pubers zit in het maken van verschillende keuzes in je aanpak. Dus, niet altijd dezelfde strategie kiezen, maar een strategie die afhankelijk is van de manier waarop je puber zich tegenover jou gedraagt en de mate waarin hij of zij zich al zelf weet te sturen. En dat verschilt van gedrag tot gedrag en van het ene moment met het andere moment. Met een flexibele aanpak, vergroot je je invloed op het probleemgedrag van je puber. Als het om medicijnen bij de behandeling van ADHD gaat, wordt gezocht naar de best werkende mix. Dat is een proces van uitproberen en aanpassen. Als het gaat om probleemgedrag van pubers, help ik ouders hun eigen best werkende mix in aanpak samen te stellen. En ook dat is een proces van uitproberen en aanpassen. Het gaat vaak om een mix van principes voor het vergroten van je invloed, goede gesprekken, en het opbouwen en afbouwen van gedrag. Het gaat er ook om uit te zoeken wat wanneer het beste werkt. Tip: Wat gebeurt er eigenlijk? Je zou een notitieboekje kunnen aanschaffen. Dan kan je het volgende doen: (1) gebruik de linker bladzijde voor momenten met je puber waar je blij van wordt en (2) de rechter pagina voor de momenten met je puber waar je behoorlijk geïrriteerd van wordt. Beschrijf 10 dagelijkse momenten van elk. Kijk daarna eens terug. Wat doet je puber en wat doe jij op het moment dat je weinig invloed hebt? PUBERS OPVOEDEN Wim Vanhees 2014 8
4. Heftige gevoelens van machteloosheid Wat ik ook doe, het wordt alleen maar erger Ik herinner me een gesprek in een groep ouders. Een moeder zei Ik heb het gevoel, dat ik mijn (14 jarige) zoon kwijt ben. Ze nam een pauze en zei: Ik vind het eng. Ik vroeg: Wat vind je dan eng? Het bleef even stil. Toen antwoordde ze: Dat ik mijn zoon ben gaan haten. Wat later vertelden de andere ouders uit de groep wat het soms met hen deed. Hun emoties dekten het hele emotionele spectrum van verdriet en angst tot irritatie en woede. Eén ding is zeker, puberteit kan een grote impact hebben op ouders. Deze heftige emoties zeggen alles over het machteloze gevoel dat wat je als ouder ook probeert, niets meer werkt. Eerst geef je meer verantwoordelijkheid. Dan word je weer strenger. Daarna ga je het probleem een tijdje negeren tot je je tenslotte even niet meer kan inhouden... Ouders met langdurige problemen met hun puber merken vaak dat ze in hun houding zijn opgeschoven, dat ze meer ontwijkend of juist harder zijn geworden. En vaak dat ze daarin meer van hun partner verwijderd zijn geraakt. Het is te persoonlijk geworden Oplossingen voor probleemgedrag van pubers kunnen vastlopen op machteloosheid en dat zet de relatie met je puber in een ander perspectief. Een puberprobleem kan dan een probleempuber worden. Die dynamiek is heel begrijpelijk. Maar het lastigste is dan om een stap achteruit te doen, te kijken naar wat er nu eigenlijk gebeurt, wat je daarvan niet meer wilt hebben en rustig verschillende keuzes te maken in je aanpak. Dat zou je wel willen doen, maar vaak ben je daar nog niet aan toe. Je zit er nog te dicht op. Je bent er met alle zorgen en goede bedoelingen ondertussen misschien wel te persoonlijk ingetrokken. Afstand nemen Laatst zei een vader tijdens de training dat hij die verschillende keuzes in zijn aanpak nog niet kon maken omdat hij het breder plaatje miste. Hij voelde aan dat hij eerst afstand nodig had. We hebben in de groep een heel herkenbare bioscoopfilm gekeken om via die film uit te zoeken waarom de puber in die film en vervolgens PUBERS OPVOEDEN Wim Vanhees 2014 9
zijn zoon deden zoals ze deden. De vader ging daarbij beseffen dat veel probleemgedrag van zijn puber eerder onvermogen dan onwil was. Dat helpt om te accepteren dat de problemen niet van vandaag op morgen opgelost zullen zijn. Het helpt ook om het respect voor een puber met gedragsproblemen weer terug te vinden. Dan pas komt er genoeg afstand om te experimenteren met een gevarieerde aanpak. Tip: Heb je een sparringpartner? In je eentje is het lastig om afstand te krijgen. Zoek een betrouwbaar en luisterend oor om af en toe bij leeg te lopen. Iemand uit je eigen sociale netwerk. Dat helpt al om meer afstand tot de problemen en jezelf te krijgen. Kijk samen terug naar de dagelijkse leuke en minder leuke momenten met je puber en vraag je af wat je puber eigenlijk nog niet zo goed kan? PUBERS OPVOEDEN Wim Vanhees 2014 10
5. Pedagogische acties die te weinig effect hebben Reageren na het ongepast gedrag Pubers voelen feilloos aan dat ze de leiding hebben als hun ouders pas reageren nadat ze zich ongewenst hebben gedragen of als hun ouders meegezogen worden in de dynamiek van het gesprek daarover. Bijvoorbeeld, hun ouders reageren pas nadat ze te laat thuis kwamen of nadat ze opnieuw wiet hebben gerookt of nadat ze drie slechte schoolcijfers hadden, of... Ouders worden dan teveel overvallen door het moment om een effectieve aanpak te bedenken. Zeker als een puber zijn onacceptabel gedrag steeds weer blijft herhalen, raken ouders behoorlijk de regie kwijt. Daar komt bij dat reacties achteraf vaak plaats vinden op momenten waarop het emotioneel botst en de kans klein is dat ouders hun puber op dat moment weten te beïnvloeden. Meer afwachtend geworden Als pubers steeds meer hun eigen gang weten te gaan, trainen ze eigenlijk hun ouders om zich er niet te veel mee te bemoeien. Pubers zijn er heel erg goed in om te voorkomen dat ouders zich al te veel bemoeien met hun zaken, hun privacy en hun leven. Ze hebben een groeiende behoefte aan onafhankelijkheid en weten soms ouderlijke nieuwsgierigheid of begrenzing heel erg goed te pareren. In het argumenteren of ondermijnen van gesprekken zijn ze vaak veel beter en harder dan hun goed bedoelende ouders. Als ouders te vaak ervaren dat ze weinig invloed hebben op hun puber, kunnen ze steeds meer afwachtend worden. Toch zijn dat overwinningen waar een puber niets mee opschiet. Het betekent vooral dat de puber zoveel regie heeft gekregen dat hij of zij er alleen voor staat op een moment dat die puber daar nog niet helemaal aan toe is. Actief bijsturen Het is van belang om in de gaten te krijgen, bij welke voorvallen je als ouder actief moet ingrijpen en bijsturen zodat je de regie hebt en houdt. Het gaat dus niet alleen om de keuze voor de juiste aanpak. Het gaat ook om de juiste timing. Een goed gesprek kan je na afloop maar ook PUBERS OPVOEDEN Wim Vanhees 2014 11
vooraf aan het ongepast gedrag voeren. Een beloning kan je na afloop bedenken maar ook vooraf in het vooruitzicht stellen. Bij het afbouwen van gedrag kan je teveel nadruk op de nabespreking blijven leggen. En zelfs tijdens gesprekken kan je flexibel je invloed wisselen. Actief ingrijpen betekent ook dat je bijvoorbeeld samen met je partner een plannetje maakt voor bepaald probleemgedrag van je puber en een goed contactmoment met je puber uitkiest om ermee te starten. Vaak zijn dat tafelmomenten of automomenten. Soms zijn het TV-momenten of net voor het slapen gaan momenten. Hoe dan ook, momenten waarop er rust is in de relatie met je puber. Concrete vaardigheden om de regie en het contact te herstellen Ik schreef al eerder dat het van belang is om een gevarieerde aanpak uit te vinden. En ook dat het van belang is om er zelf met meer afstand en overzicht in te staan. Maar het is vooral van belang handig te worden in het positief beïnvloeden van het gedrag van je puber. Bijvoorbeeld: Hoe voer je met je puber een gesprek dat zijn of haar hersens op aan zet? Of hoe doorbreek je het beknellende interactiepatroon tussen jou en je puber zodat de normale hiërarchie zich herstelt? Of hoe bedenk je beloningen die jullie relatie ten goede komen? En ook hoe krijg je met de trainingssystematiek de regie terug over een fors gedragsprobleem zoals ADHD, zelfs als je puber niet mee wilt werken? Tip: Wat werkt al wel, wat werkt nog niet? Kijk eens terug naar wat je hebt opgeschreven in je notitieboek. Hoe reageer jij op je puber? Heb je een bepaalde stijl? Gebruik je verschillende strategieën om invloed op het gedrag van je puber uit te oefenen? Wanneer werkt het wel? Wanneer werkt het nog niet? PUBERS OPVOEDEN Wim Vanhees 2014 12
6. De invloed van foute vrienden Angst dat er in groepen iets ergs kan gebeuren Ouders van pubers houden vaak hun hart vast voor alles dat er kan gebeuren in de vriendengroepen van hun puber. En daar hebben ze soms alle redenen toe. Politie aan de deur. Vriendjes met grote pupillen. Wiet en drank bij oudere vrienden thuis. Onderling escalerende ruzies op WhatsApp. Het sociale leven van hun puber lijkt soms op een jungle. De invloed van vrienden kan een grote stoorzender zijn in de relatie met je puber. De ene keer probeer je de controle op je puber op te voeren, de andere keer steek je maar eens je kop in het zand. In beide gevallen raak je het zicht op je puber kwijt. Je kan ook checken of er verkeerde vrienden tussen zitten en ze thuis uitnodigen. Helaas kan je het vaak niet aan hun blauwe ogen aflezen. Wat je wel merkt, is dat je puber juist de vrienden gebruikt om bij jou iets voor elkaar te krijgen waar je op dat moment geen nee op kan zeggen. Rest je nog je puber op het hart te drukken vooral eigen keuzes te blijven maken in groep. En je puber heeft je dat ook beloofd. Maar, helemaal zeker voelt dat niet Verborgen groepsdynamiek Probleem is, dat we allemaal naar onze puber als een individu in de vriendengroep kijken en daardoor niet de sociale dynamiek zien. Die verkeerde vrienden zijn altijd de pubers van anderen. Maar je eigen puber speelt ook die rol van foute vriend voor die andere ouders. Ze zijn allemaal de verkeerde vrienden voor elkaar onder invloed van de groepsdynamiek waar ouders nauwelijks zicht op hebben. Vooruitzien en meedenken Hoe kan je dan voorkomen dat de relatie met je puber vastloopt op de negatieve invloed van vriendengroepen? Een voorbeeld: Vader zit met de pubers aan tafel. Vraagt hoe het in de groep gaat. Goed. Vraagt of er geen gedoe is. Nee hoor. Reageert met: Ken jij groepen zonder gedoe? Ik niet. Ze zwijgen, wat in dit geval zoveel betekent als wij ook niet. Vader gebruikt het moment om iets te zeggen over wat hij kan doen om te voorkomen dat het gedoe in je groep uit de hand loopt. Een paar weken later hoorde één van de vrienden niet PUBERS OPVOEDEN Wim Vanhees 2014 13
meer bij de groep. Ze hadden hem verteld dat ie ergens anders zielig moest gaan doen toen ie een vuilnisbak in elkaar trapte. Zo kan het dus ook. Ze hebben echt wel oren naar oplossingen om met groepsgedoe om te gaan. Tip: Weet je puber manieren om met groepsdruk om te gaan? Zijn er momenten van het sociale leven van je puber die je zorgen baren? Kan je daar met je puber een gesprek aan de keukentafel over voeren of wordt dat thema geblokt? Probeer eens te vragen wat volgens je puber werkt om te voorkomen dat het in een groep niet uit de hand loopt. Weet je puber manieren om met groepsdruk om te gaan? PUBERS OPVOEDEN Wim Vanhees 2014 14
7. Sociale en emotionele problemen waarbij je puber zich voor jou afsluit Muurtje om hen heen Ouders merken soms dat iets hun puber bezighoudt. Ze kennen hun puber zo goed dat ze zelfs al aan de lichaamshouding kunnen aflezen dat er wat speelt. Ze kunnen zien dat het zwaar voor hun puber is. Gedoe onder vrienden, gedoe met een sporttrainer, onrust door de scheiding, pesten op school, gedoe op het werk, na een overlijden, gedoe met hun stiefvader, online gedoe,... Het blijft raden, want hun puber deelt daar steeds minder over. Pubers kunnen voor ouders een muur om zich heen bouwen. Ze houden ouders op een zekere afstand. En ook dat voelt behoorlijk machteloos! Behoefte aan onafhankelijkheid Relaties met een puber lopen niet zozeer vast op die onbereikbaarheid, maar op verwoede pogingen van ouders om die onbereikbaarheid te doorbreken. Hoe meer we gaan pushen, hoe afstandelijker de puber wordt. Hoe meer we gaan redden en beschermen, hoe geslotener pubers worden. Die willen niet dat je er zo dicht op zit. Die willen ook niet dat je het overneemt. Ze willen hun eigen problemen zelf oplossen. Al weten ze niet hoe! En daar zit de oplossing! Pubers willen hun onafhankelijkheid niet verliezen maar zoeken bij jou wel naar oplossingen, naar argumenten, naar inzichten, naar handvatten. Maar als je dan met ze meedenkt, kunnen ze je argumenten soms heftig bestrijden en afdoen als complete onzin omdat jij dan met nóg meer argumenten komt en hen op argumenten brengt die ze zelf nog niet bedacht hadden. En natuurlijk zijn je argumenten onzin omdat ze anders hun zelfstandigheid moeten opgeven. En dan kan het zomaar gebeuren dat 14 dagen later blijkt dat ze er nog eens over nagedacht hebben Moed en veldkennis Enerzijds vraagt dit van ouders de moed om hun pubers zelf te laten worstelen en zelf hun tegenslagen te laten incasseren. Alleen dan doe je als puber de zelfstandigheid en veerkracht op om tegenslagen PUBERS OPVOEDEN Wim Vanhees 2014 15
te doorstaan. Dat je er als ouder bent en meeleeft is het enige waar een puber vaak behoefte aan heeft. Anderzijds vraagt het van ouders de vaardigheid in het volgen op afstand. En dat vraagt juist voldoende ervaringen en inzichten om te kunnen vooruit zien waar het mis kan gaan en met welke compleet onzinnige argumenten je hun hersens op aan kan zetten. En dan kan er zo iets gebeuren als in het geval van de vader hierboven die met een kort tafelgesprekje zijn pubers op ideeën bracht om met het gedoe in de vriendengroep om te gaan. Tip: Heb je al compleet onzinnige argumenten paraat? Vermoed je dat je puber sociaal of emotioneel ergens mee zit? Hoe ga je daarmee om en hoe werkt dat bij je puber? Heb je al enkele compleet onzinnige voorstellen en argumenten paraat voor het moment dat je puber daar niet naar wilt luisteren? PUBERS OPVOEDEN Wim Vanhees 2014 16
8. Van problemen met je puber naar een warme en duidelijke relatie Dit artikel ontrafelt problemen met pubers en biedt zicht op oplossingen. Maar het gaat niet in op de specifieke problemen met je puber. Dat kan ook niet. Daarvoor zijn immers geen standaard receptjes uit te schrijven. Onderstaande mogelijkheden voor het aanpakken van de specifieke problemen met jouw puber, zijn in samenspraak met ouders van pubers ontstaan. Als je scherp wilt krijgen waarom je vastloopt met je puber, bied ik je de mogelijkheid om te Sparren met een expert. Informatie over het consult. In de 1-daagse workshop Doorbreek de problemen met je puber leer je het knellende patroon met je puber te doorbreken. Dat kan soms snel gaan! Informatie over de 1-daagse workshop. Vaak hebben ouders tijd nodig om probleemgedrag en het knellend patroon een positieve draai te geven. Het trainingsprogramma In 5 stappen van problemen met je puber naar een warme en duidelijke relatie helpt je stap voor stap de ontspanning in je gezin én een warme duidelijke relatie met je puber terug te vinden. Informatie over het trainingsprogramma. De ervaringen van deelnemers lees je bij: ouders aan het woord. PUBERS OPVOEDEN PUBERS OPVOEDEN Wim Vanhees 2014 17
Over Wim Vanhees Wim Vanhees is pedagoog en begeleidingskundige. Hij heeft door de jaren heen vele programma s en trainingen ontwikkeld voor het ondersteunen van kwetsbare pubers en over allerlei vormen van grensoverschrijdend (groeps)gedrag van pubers. Ook trainde hij veel professionals in hun rol als gesprekspartner voor ouders en pubers. Hij heeft de landelijk gebruikte Flashback methodiek ontwikkeld waarmee Haltmedewerkers erin slagen om pubers aan de hand van filmfragmenten zó aan het denken te zetten dat het in hun vriendengroep niet opnieuw uit de hand loopt. In januari 2014 is Wim met een trainingsprogramma gestart voor ouders die worstelen met problemen met hun puber. Hij zei hierover: Dit is een programma waarin alles wat ik voorheen heb gedaan van pas komt bij het begeleiden van ouders die weer een soepel lopend pubergezin willen. Voor informatie over opleidingen en werkervaring van Wim Vanhees kan je op http://nl.linkedin.com/in/wimvanhees/ zijn professionele profiel bekijken. PUBERS OPVOEDEN Wim Vanhees 2014 18