146 Die Platte 147 Openbare ruimte en collectieve voorzieningen in de socialistische stad Ingeborg van Lieshout, Annet ~ Ritsema Collectieve voorzieningen in Marzahn, Berlijn <:::::::::, Kindertagesstätte (Kilo) ~ collectieve voorzieningen op niveau ~ collectieve voorzieningen op stadsdeelniveau stadsdeelvoorziening: groen Een laboratorium voor planning In de communistische regimes waren de stedenbouw en ruimtelijke ordening een belangrijk onderdeel van de centrale planeconomie. Collectieve voorzieningen als winkels, crèches, scholen, theaters en sportvelden waren met bijna wetenschappelijke precisie afgestemd op het aantal inwoners. De private ruimte bestond uit een gestandaardiseerde minimale cel, die werd gerepeteerd tot wooncomplexen. Buiten de private en de collectieve ruimte was alle ruimte openbaar. De enorme schaal van de openbare ruimte gaf uitdrukking aan het collectief eigendom van de bodem. De openbare en collectieve ruimte werd van staatswege op een absolute manier gecontroleerd, waardoor voor particulier initiatief geen ruimte was. Na de val van het communisme rond 1990 verdwenen de rigide planningsinstrumenten uit de ruimtelijke ordening. Dit werd bij uitstek zichtbaar in de voorheen sterk gereguleerde openbare ruimte en collectieve voorzieningen. Afhankelijk van politieke en economische ontwikkelingen veranderden deze in de verschillende landen in Midden- en Oost-Europa op uiteenlopende wijze. Een vergelijkende studie van Marzahn (Oost-Berlijn) en Drumul Taberei (Boekarest) toont de verschillen in het beoogde en huidige gebruik van de openbare ruimte en collectieve voorzieningen in de socialistische en. De Westelijke Tuinsteden (Amsterdam) laten in Nederland hetzelfde zien voor de naoorlogse woon. Verlaten Kita's: Marzahn In Marzahn (Oost-Berlijn) vormden de kinderdagverblijven, de zogenaamde Kita's (Kindertagesstätte), een belangrijk onderdeel van de collectieve-voorzieningenstructuur. Deze Kita's staan nu leeg. De maatschappelijke structuur Kiosk in Brno Kiosk in Brno Kiosk in Bratislava
148 Die Platte is veranderd; in de DDR werkten immers zowel man als vrouw, terwijl momenteel de vrouw vaak werkloos is. 149 Collectieve voorzieningen in Drumul Taberei, Boekarest t> provisorische handel o afvalverzamelpunt lil\ garage moestuin collectieve tuin Kiosk in Kiev stadsdeelvoorziening: groen Een verlaten Kita in Marzahn, Berlijn Om de Kito's voor een andere bestemming te kunnen gebruiken, moet eerst een bouwtechnisch onderzoek worden gedaan. Zo'n onderzoek is kostbaar en moet voor iedere Kita opnieuw worden uitgevoerd, terwijl deze vrijwel identiek zijn. Door deze starre regelgeving en hoge kosten worden er weinig initiatieven ontplooid om de Kito's een nieuwe functie te geven. Gevolg is dat ze leegstaan, terwijl er grote vraag is naar ruimten voor kleine stortende bedrijven. Ook de omgang met de openbare ruimte is veranderd sinds de Wende. De oorspronkelijke betrokkenheid van de bewoners bij hun woonomgeving is na de Wende sterk afgenomen, doordot de samenstelling van de bewoners veranderd is en de huren, die voor de Wende extreem loog waren, fors verhoogd zijn. De huidige bewoners zien het onderhoud van de openbare ruimte niet meer als hun taak- ze betalen toch voldoende huur? Gevolg is dot de openbare ruimte en voorzieningen vervollen en elke vorm van stedelijk leven en bedrijvigheid ver te zoeken is. Bruisende kiosken: Drumul Toberei Het stadsdeel Drum ui Toberei (Boekarest) bestoot uit verschillende woonbuurten die gesitueerd zijn rondom een park. Het ontwerp uit de jaren zestig voorzog in een veilig en rustig woonmilieu en de opbloei van het gemeenschapsleven rond de collectieve voorzieningen. Deze voorzieningen zijn echter nooit gebouwd. Hier heeft na de val van Ceou!?escu de zogenaamde denationalisatie plaatsgevonden: de Kios k in Boedapest Kiosk in Charkiv Ki osk in Kiev
150 Die Platte privatisering van woningen en het hiermee gepaard gaande terugtrekken van de staat uit de openbare ruimte. De monotonie van de gevels is nu vervangen door een oneindige reeks varianten van dichtgezette en versierde loggia's. De openbare ruimte tussen en rondom de wooncomplexen is geannexeerd voor particuliere doeleinden. Kleinschalige bedrijvigheid, verboden tijdens het regime van Ceauliiescu, ontplooit zich in de vorm van dag en nacht geopende kiosken die zich concentreren rondom bus- en metrohaltes en langs de doorgaande routes. Openbare ruimte wordt gekrookt en neemt bij de entrees van de flats de vorm aan van keurig onderhouden collectieve of privé-tuinen, meestal afgebakend van de (niet-geannexeerde) openbare ruimte door middel van planten of een hekje. Het stadsdeel, dat gepland was voor 170.000 inwoners, herbergt inmiddels 300.000 mensen. Dat daarbij het autobezit in Boekorest de afgelopen tien jaar verzesvoudigd is, laat zich aan de openbare ruimte aflezen: auto's staan op het trottoir, tussen de wooncomplexen die veelal zijn voorzien van gegroepeerde betonnen of stalen parkeerboxen. Elke vorm van sturing ontbreekt, waardoor de openbare ruimte versnippert en de continuïteit verloren gaat. Hoewel de ongeplande ontwikkelingen voor een enorme dynamiek en stedelijkheid zorgen, zijn ze dus niet zaligmakend. Parkeeroplossing in Dessou Parkeeroplossing in Ostrova 151 Collectieve voorzieningen in Westelijke Tuinsteden, Amsterdam \j commerciele voorziening - maatschappelijke voorziening Diversiteit door privatisering, dichtgezette loggia's In Boekarest Planning van het ongeplande: Westelijke Tuinsteden versus Drum ui Taberei De naoorlogse woonen in Nederland zijn, net als de socialistische stedenbouw in Middenen Oost-Europa, gebaseerd op modernistische topdownplanning. Voor eigen initiatieven van de bewoners was nagenoeg geen ruimte.
I 52 Die Platte De doorgeschoten regelgeving van bovenaf, zoals in Marzahn, drukt nieuwe kleinschalige en laagwaardige ontwikkelingen de kop in. Deze situatie is vergelijkbaar met die in Nederland. De ruimtelijke ordening is volledig dichtgetimmerd. Economische ontwikkelingen als het ontstaan van kleine buurtwinkels worden als hinderlijk gezien, terwijl ze een impuls aan het stedelijk leven en de werkgelegenheid geven. Er is geen ruimte voor eigen initiatieven en daarmee ontbreekt ook de mogelijkheid om onvoorspelbare behoeften in de toekomst op te vangen. In de en ontbreekt in de openbare ruimte vrijwel elk spoor van leven. Parkeeroplossing In Boekarest Een informele bijdroge aan de openbare ruimte van Petrzalka, Bratislava Uit informele ontwikkelingen, zoals in Drumul Taberei, zijn sociale trends te destilleren. Door deze trends te begrijpen en te kanaliseren, geven ze een handvat voor de planning en wetgeving. Wordt het geen tijd om te zoeken naar een meer flexibele vorm van ruimtelijke ordening en stedenbouw waar ruimte is voor spontane ontwikkelingen en particuliere initiatieven? Een tussenvorm tussen een top-down en een botturn-up stedenbouw? Een planning waarin ruimte is voor het ongeplande? Literatuur Informatie en kaartmateriaal aver de transformatie van Drum ui Taberei is afkomstig uit:, Stefan Ghenciulescu, 'An archipelego of private spa ces', Arhitectura, 200'1, nr. 21, z.p. Martin van den Heuvel, Hans Renner, Hans van der Meulen, Nieuwe tijden. Oost- en Midden-Europese landen van de val van het communisme, Amsterdam 1997. Le Corbusier, La Charte d'athènes, Parijs 1957. Hans van der Cammen, Lende Klerk, Ruimtelijke ordening. Van grachtengordel tot Vinex-, Utrecht 2003. Ed Taverne, Franziska Linkerhand (1974), een architectuurhistorische beschouwing over een roman van Brigitte Reimann, Amsterdam 2003. Parkeeroplossing In Boekarest Parkeeroplossing in Ki ev